1921 წლის 21-23 იანვრის პრესის ფურცლებზე თბილისის ცენტრში მომხდარი მკვლელობის ამბავი გამოჩნდა. გაზეთები იუწყებოდნენ, რომ დაუდგენელმა პირებმა მთაწმინდის უბანში მოკლეს საყოველთაოდ ცნობილი ქესქინ-ზადე . “Батумская жизнь”-ის კორესპონდენტი დეტალურად აღწერდა მკვლელობის გარემოებებს:

“19 იანვარს, დაახლოებით დღის სამ საათზე, პეტრე დიდის ქუჩაზე ორმა უცნობმა მოკლა ქესქინ-ზადე, ყოფილი "აჭარის არმიის მთავარსარდალი" ბათუმის და მისი ოლქის საქართველოსთან შემოერთებამდე.

ამ დანაშაულის გარემოებანი შემდეგია: ქესქინ-ზადე, მცხოვრები სასტუმრო "ინტერნაციონალში", სოლოლაკის ქუჩისა და ერევნის მოედნის კუთხეში, გამოვიდა სახლიდან ნათესავთან - მემედ დიასამიძესთან ერთად, რუსთაველის პროსპექტზე კაფე "დარბაზში" სასადილოდ, საიდანაც ერმალოვის ქუჩით ავიდა პეტრე დიდის ქუჩაზე. მიწადმოქმედების სამინისტროსთან ახლოს, მათ დაეწია ორი, არცთუ მაღალი, ფრენჩიანი ახალგაზრდა, რომლებმაც სწრაფად იძრეს მაუზერები და დაუწყეს სროლა ქესქინ-ზადეს, რომელსაც თითოეულმა 5 ტყვია დაახალა, რის შემდეგადაც ისინი მიიმალნენ.

ქესქინ-ზადეს 4 ტყვია მოხვდა - თავში, ზურგში და ხელში. მ.ა. დიასამიძე მსუბუქად დაიჭრა თავში. მოკლულის გვამი გადატანილია სახალხო გვარდიის ლაზარეთში სოლოლაკის ქუჩაზე. ვარაუდობენ, რომ მკვლელობა სისხლის აღების ნიადაგზე მოხდა. შემთხვევის ადგილზე დაუყოვნებლივ გამოცხადდნენ ადგილობრივი კომისარი მოქ. ქუთათელაძე, მილიციის უფროსი პოლკოვნიკი ვ. ა. სულაქველიძე და სასამართლო-საგამოძიებო უწყება საოლქო სასამართლოს პროკურორის ამხანაგის მოქ. ჭიჭინაძის ხელმძღვანელობით, რომელიც ესწრებოდა დანაშაულის გამოძიებას. წინასწარი გამოძიება დაევალა ტფილისის მე-3 საგამოძიებო ნაწილის სასამართლო გამომძიებელს”^[1].

იმის მიუხედავად, რომ, როგორც სტატიაში ჩანს, გამოძიებას მკვლელობის მოტივის სამუშაო ვერსია უკვე ჰქონდა და პრესაც ინფორმირებული იყო, ცნობები მუჰამედ ბეი ქესქინ-ზადე კიკნაძის შესახებ მას შემდეგ თითქმის აღარსად გამოჩენილა. მკვლელობიდან მალევე, ჯერ - 27 იანვარს ანტანტის უმაღლესი საბჭოს მიერ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის იურიდიულად აღიარების საზეიმო ცნობამ დაიპყრო საზოგადოების ყურადღება, ხოლო შემდეგ კი - 1921 წლის 11 თებერვალს დაწყებულმა საბჭოთა რუსულმა ინტერვენციამ და ოკუპაციამ საბოლოოდ გადაფარა ყველა მანამდელი ამბავი. მუჰამედ ქესქინ-ზადე კიკნაძის ამბავი დააჭარის 1919-1920 წლების პერიპეტიები საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ აჭარის საკითხების გარშემო დაცულ დისერტაციებსა და ნაშრომებში ეპიზოდურად თუ გამოჩნდებოდა, თუმცა, მისი საქმიანობის შეფასება ყველგან ზედაპირული და ტენდენციური იყო და, მეორე მხრივ, ეს დისკუსიაც ფართო საზოგადოებისთვის უცნობი რჩებოდა.

ქესქინ-ზადეს პერსონა ფართო საზოგადოების თვალსაწიერზე მხოლოდ ერთხელ და ისევ კონტექსტურად - 2004 წელს, აჭარის რევოლუციის დღეებში ქართულ დოკუმენტალისტიკაში ამოტივტივდა^[2], თუმცა დოკუმენტურ ფილმში მონაწილე ისტორიკოსებიც კი აღნიშნავდნენ, რომ იგი ყოვლად გამოუცნობი და დაუდგენელი პიროვნება იყო. არ იყო ცნობილი მისი სრული სახელი და გვარი, არც მისი ფოტოსურათი არსებობდა. ფილმში საილუსტრაციოდ გამოყენებული, შემთხვევით შერჩეული უცნობი ადამიანის ფოტონეგატივი კიდევ უფრო ართულებდა და საინტერესოს ხდიდა ქესქინ-ზადეს ნამდვილ ისტორიას.

კადრი სატელევიზიო ფილმიდან - “აჭარა”- დიდი თამაშები 1918-1921. სამაუწყებლო კომპანია “რუსთავი 2”

“მე პირისპირ ვერავინ შემხვდება, მხოლოდ ზურგიდან თუ მესვრიან!” - საოჯახო გადმოცემებით შემონახული, სიკვდილამდე ნათქვამი სიტყვები დღეისთვის საინტერესო არგუმენტია ვარაუდისთვის, რომ უკანასკნელ ხანებში იგი თავდასხმას ელოდა და ქესქინ-ზადეს პიროვნულ მახასიათებლებსაც კარგად წარმოაჩენს. იგი საკმაოდ მამაცი და თავზეხელაღებული ადამიანი ყოფილა. მისი პიროვნების მიღმა ასევე კარგად ჩანს მაშინდელი ბათუმის ოლქის გარშემო განვითარებული ურთულესი მოვლენების აჩრდილი, როდესაც ბათუმის ოლქის ხელში ჩასაგდებად რამდენიმე სახელმწიფო იბრძოდა და “აჭარის პირველი კაცობისთვის” -ასევე ბევრი დაწინაურებული ადამიანი. მათ შორის იყო ქესქინ-ზადეც. ისინი სამკვდრო-სასიცოცხლო ბრძოლაში იყვნენ ჩართულნი.

1921 წლის 19 იანვრის საბედისწერო დღის შემდეგ დაღუპული ქესქინ-ზადე ახლობლებმა ჯერ ბათუმში, ხოლო შემდეგ ართვინის მხარეში, ჭოროხის ხეობის გავლით გადაასვენეს და მშობლიურ ბორჩხაში დაკრძალეს. თავდასხმას გადარჩენილი მემედ დიასამიძე, ქესქინ-ზადეს მეუღლის, გულიზარ დიასამიძის ძმა კი ოკუპირებულ ბათუმში დაბრუნდა და “საბჭოთა აჭარისტანში” განაგრძო ცხოვრება.

დღეს, საუკუნის გადასახედიდან საინტერესოა, სინამდვილეში ვინ იყო, მითებით და ლეგენდებით მოცული, თავის დროზე სკანდალურად ცნობილი, შემდეგ კი მივიწყებული მუჰამედ ბეი ქესქინ-ზადე კიკნაძე?!

ბათუმის ოლქი რუსეთის იმპერიის დაშლის შემდეგ

“ ჩემი სოხუმი უკვე ბოლშევიკების ხელშია. სამეგრელოში ისინი თანდათან ურცხვი ხდებიან. ამ საბედისწერო და მძიმე დროს ბოლშევიკები ზურგში მახვილს გვცემენ. ეს შინაური მტერია დემოკრატიისა.

ცხინვალის აჯანყებამ, რომლის დროსაც მოკლეს ჩვენი უკეთესი ამხანაგები - სანდრო კეცხოველი და გიორგი მაჩაბელი, ხელი შეგვიშალა მივშველებოდით ბათომს.

ჩვენ ვერ შევძელით ბათომის ხსნა, რადგან ის განწირული იყო, მარა ჩვენ შეგვეძლო გვეჩვენებინა - როგორ უნდა სიკვდილი და ახლა ვეღარ ვნახავდით ამ მძიმე სირცხვილს და ხალხის უსაზღვრო უბედურებას …” ^[3].

სადგურ აბაშაში აჯანყებული ბოლშევიკების პირისპირ მდგარ, გვარდიის სარდალ ვალიკო ჯუღელის დღიურში, “მძიმე ჯვარში” 1918 წლის 4 აპრილის ჩანაწერი კარგად აღწერს ბათუმის დაკარგვის ამბებს და საბჭოთა რუსეთისგან მხარდაჭერილი ბოლშევიკური აჯანყებებით მძიმე სიტუაციაში ჩავარდნილი ამიერკავკასიის ფედერაციული დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობის მდგომარეობას.

1918 წლის 3 მარტის ბრესტ-ლიტოვსკის ზავის შედეგად საბჭოთა რუსეთის მიერ ოსმალეთიის იმპერიის სასარგებლოდ ბათუმის, არტაანისა და ყარსის ოლქებზე უარის თქმის შემდეგ ოსმალურმა არმიამ დაუყოვნებლივ წამოიწყო სამხედრო მოქმედებები ახლად შექმნილი ამიერკავკასიის ფედერაციული დემოკრატიული რესპუბლიკის წინააღმდეგ, რითაც ისარგებლა საბჭოთა რუსეთმა და გორის მაზრაში, სოხუმის ოლქში, სამეგრელოში, ზემო იმერეთში, რაჭა-ლეჩხუმსა და კახეთში ბოლშევიკური აჯანყებების პროვოცირება მოახდინა. ორმხრივი დარტყმის ქვეშ მოქცეულმა ქართველმა პოლიტიკოსებმა და ფორმირების პროცესში მყოფმა შეიარაღებულმა ძალებმა, რომელიც ძირითადად ნაციონალური პოლკებისა და რევოლუციური წითელი გვარდიისგან (შემდგომ სახალხო გვარდია) შედგებოდა ვერ გაუძლეს ოსმალური არმიის შემოტევას - 1918 წლის 1 აპრილს ბათუმის სიმაგრეები დაეცა და მალე ოსმალეთის არმიამ მთელი აჭარა და გურიის ნაწილი მათ შორის ქალაქი ოზურგეთიც დაიკავა. ოსმალურ არმიას აჭარაში შედგენილი “ჩეთნიკების” რაზმებიც ახლდა თან. ოსმალეთის შემოტევით შექმნილი კრიტიკული სიტუაცია გერმანელების ჩარევამ შეამსუბუქა.

ოსმალეთის მმართველი "ტრიუმვირატის" წევრის - ენვერ-ფაშას ვიზიტი ოკუპირებულ ბათუმში. 1918 წელი.

1918 წლის გაზაფხულზე და ზაფხულში ახლადდაფუძნებული დამოუკიდებელი საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობამ და სახალხო გვარდიამ ბოლშევიკური აჯანყებების ჩახშობა და სიტუაციის დასტაბილურება შეძლო, თუმცა ოსმალეთის მიერ მითვისებული ოლქები მძიმე ტვირთად აწვა საქართველოს ხელისუფლებას.

1918 წლის ბოლოს მსოფლიო ომში გერმანიისა და მისი მოკავშირე ოსმალეთის იმპერიის მარცხმა, ოსმალური არმია იძულებული გახადა ბათუმის, არტაანისა და ყარსის ოლქები დაეტოვებინა და მათ ნაცვლად სამხრეთ კავკასიაში, ომში გამარჯვებული ბრიტანული არმია შემოვიდა. ბათუმის პორტის მნიშვნელობიდან გამომდინარე, ბრიტანელებმა ბათუმის ოლქი თავიდანვე ცალკე ერთეულად გამოყვეს და სამხედრო გენერალ-გუბერნატორის მმართველობას დაუქვემდებარეს. 1918 წლის 23 დეკემბერს ბათუმის პორტში პირველი ბრიტანული ნაწილები გამოჩნდნენ^[4], რამაც სათავე დაუდო ბათუმის ოლქის 2-წლიან ბრიტანულ მმართველობას. ბათუმის ოლქის გენერალ-გუბერნატორად გენერალი ჯეიმს ნორმან კუკ-კოლისი დაინიშნა.

“ბრიტანული აჭარა” 1918-1920

ასწლეულობით ოსმალეთის იმპერიაში ყოფნამ და 1877-1878 წლების რუსეთ-ოსმალეთის ომის შემდგომ რუსეთის იმპერიის დაქვემდებარებაში გადასვლამ აჭარის მოსახლეობაზე მძიმე გავლენა მოახდინა. ერთი მხრივ, ძველი ოსმალური კულტურული სივრცისათვის დამახასიათებელი ძლიერი ისლამური რელიგიური იდენტობის არსებობის გამო, აჭარას ქართულ საზოგადოებასთან ინტეგრაცია გაუჭირდა და მეორე მხრივ, რუსული იმპერიის პოლიტიკისთვის ტრადიციად ქცეული რელიგიური თუ ეთნიკური შუღლის გაღვივება აჭარლების ისტორიულ სამშობლოში გაერთიანებას აფერხებდა.

მე-19 საუკუნის ბოლოსკენ ბათუმის პორტის განვითარებამ, როტშილდის, მანთაშევის და სხვა საწარმოების გაჩენამ, იქ აჭარლების მასობრივმა დასაქმებამ მდგომარეობა შეცვალა და ტრადიციულ, კარჩაკეტილ საზოგადოებას ფართო შესაძლებლობები გაუხსნა. აჭარაში სიტუაციის შეცვლა, პირველ რიგში, საწარმოებისა და ფაბრიკა-ქარხნების გაჩენის თანმდევ პროცესში მოყოლილმა რევოლუციური მოძრაობის გავრცელებამ გამოიწვია^[5]. ფაბრიკა-ქარხნებში სოციალ-დემოკრატიული არალეგალური ორგანიზაციებისა და საგანმანათლებლო წრეების გაჩენამ საფუძველი გამოაცალა რელიგიის დომინაციას. თუმცა, პოლიტიკური და პარტიული საქმიანობა გარკვეულწილად შემოსაზღვრულ სივრცეში, ძირითადად ინდუსტრიულ ზონებში ვითარდებოდა და მოსახლეობის დიდი ნაწილისთვის (განსაკუთრებით მთიან აჭარაში) პრობლემა კვლავ პრობლემად რჩებოდა. რელიგიური იდენტობა მათ კვლავ ოსმალეთის ვექტორისკენ ეწეოდა.

ბრიტანული არმიის ნაწილები ქალაქ ბათუმში. 1919 წელი. იმპერიული ომის მუზეუმის კოლექცია.

პირველ მსოფლიო ომში რუსეთის იმპერიის, გერმანიის, მისი მოკავშირე ოსმალეთის იმპერიის დამარცხებამ და ბათუმის ოლქში გამარჯვებული ბრიტანეთის მმართველობის დამყარებამ ახალი პრობლემები გააჩინა, ბრიტანელები აქტიურად იყვნენ ჩართული რუსეთის სამოქალაქო ომში და ანტიბოლშევიკურ მონარქისტულ ძალებს და მათ “მოხალისეთა არმიას” აქტიურად უჭერდნენ მხარს საბჭოთა რუსეთის წითელი არმიის წინააღმდეგ ბრძოლაში და ბათუმის პორტი მოხალისეთა არმიის მომარაგების ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ბაზად გადაიქცა. ბათუმი გახდა ერთგვარი ზურგი და ლოგისტიკური ცენტრი მოხალისეთა არმიის ოფიცრობის, მაღალჩინოსანი სამხედროებისა და მოხალისეთა დაზვერვის წარმომადგენლებისთვის, რომლებიც აგრესიულად იყვნენ განწყობილი საქართველოს დამოუკიდებლობის მიმართ და საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის განადგურების არაერთი მცდელობა ჰქონდათ. ამ მხრივ საყურადღებოა რუსეთის მოხალისეთა არმიის შტაბის უფროსი, ივან რომანოვსკი, რომელიც 1919 წელს პირადად ჩავიდა ბათუმში. საინტერესოა გენერალ ანტონ დენიკინისადმი გაგზავნილი საიდუმლო მოხსნების (რომელიც ქართულ დაზვერვას ჩაუვარდა ხელში) ერთი ნაწილი, სადაც რომანოვსკი აჭარის შესახებ წერდა:

“საჭიროა ძლიერი ბრძოლა ქართველების პროპაგანდასა და მტაცებლურ სურვილებთან. უნდა გვახსოვდეს, რომ მათი გავლენა ბევრად უფრო საშიშია ბათომის ოლქში რუსის საქმისთვის, ვიდრე ოსმალებისა. იგი არამცთუ ხრწნის ზნეობრივად მცხოვრებლებს და ხელს ჰკრავს სოციალისტურ, ბოლშევიკური ანარქიისკენ, არამედ განსაკუთრებით მტრულად არის განწყობილი ყოველგვარ რუსულთან. ოლქის მუსულმანური მცხოვრებნი თითქმის სულ ქართველების ჩამომავალნი არიან, მაგრამ აქამდე თუ უმცირესობას არ მივიღებთ მხედველობაში, მცირედ გამონაკლისს, არამცთუ საქართველოსკენ არ იწევიან, არამედ პირიქით სძულთ თავიანთი მოძმეები. ეს მტრობა აიხსნება როგორც სარწმუნოების სხვადასხვაობით, ისე წინანდელი სიძულვილით რომელსაც ოსმალეთი მათში აღვივებდა თავისი ბატონობის დროს და სარგებლობდა აჭარლებით, როგორც საქრისტიანო საქართველოს საზღვარზე აღმართული კედლით. აჭარლებს ჰგონიათ, რომ ქართველებთან შეერთება დაასუსტებს მათ სარწმუნოებას, შემდეგ სულ მოსპობს მას და დაანგრევს მათ პატრიარქალურ ცხოვრებას. რუსეთის გავლენისა მათ არ ეშინიათ და ამით უნდა ვისარგებლოთ.” ^[6]

ბათუმის ოლქში, დანარჩენი საქართველოსგან განსხვავებით, ბოლშევიკური იატაკქვეშეთი შედარებით ძლიერი იყო. ამას თავისი მიზეზებიც ჰქონდა; საქართველოს ცენტრალური ხელისუფლების კონტროლს მიღმა მყოფი ოლქი და ბოლშევიკური იატაკქვეშეთის წინააღმდეგ ბრიტანელების გამოუცდელობა მათ სასათბურე პირობებს უქმნიდა. ამას ემატებოდა ძველი რევოლუციური სტაჟიც და ბათუმის მოსახლეობის ეთნიკური სიჭრელე, საიდანაც ბოლშევიკურ იატაკქვეშეთში განსაკუთრებით ბათუმელი ბერძნები აქტიურობდნენ. ამ დროისთვის ბათუმელი ბოლშევიკების მთავარი სამიზნე რუსეთის მოხალისეთა არმია იყო, მათი ფუნქცია კი - მისი წარმომადგენლების შესახებ ინფორმაციის შეგროვება და ასევე მათ წინააღმდეგ ტერორისტული აქტების მოწყობა.

ამავე დროს ბათუმის ოლქში ძალზე ძლიერი და აქტიური იყო საქართველოს სოციალ-დემოკრატიული პარტია. მის გავლენას განსაზღვრავდა როგორც ძველი რევოლუციური გამოცდილება, ასევე პირველი მსოფლიო ომის დროს სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ერთ-ერთი ლიდერისა და სახელმწიფო სათათბიროს წევრის აკაკი ჩხენკელის ფაქტორიც, რომელმაც პირველი მსოფლიო ომის დაწყების შემდეგ რუსეთის იმპერიის მასობრივი რეპრესიებისაგან მუსლიმი აჭარლების დასაცავად დიდი კამპანია წამოიწყო, რის გამოც მას უდიდესი ავტორიტეტი ჰქონდა აჭარის მთელ მოსახლეობაში. მნიშვნელოვანია, რომ 1918 წლის ოსმალური არმიის შემოტევისა და საქართველოს მარცხის შემდეგ ბათუმის წითელი (სახალხო) გვარდიის შემადგენლობის დიდი ნაწილი იატაკქვეშეთში გადავიდა და აქტიურად ჩაერთო აჭარაში წინააღმდეგობის მოძრაობაში, რასაც ბათუმში არსებული, საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის საკონსულოს საფარქვეშ მოქმედი ქართული სამხედრო კონტრდაზვერვაც უწევდა კორდინაციას, რომელსაც ოსმალურ ოკუპაციამდე უკვე მნიშვნელოვანი ღონისძიებები ჰქონდა გატარებული.^[7]

1918 წელს ოსმალურ ოკუპაციას მემედ-ბეგ აბაშიძე პროტესტით შეხვდა, რის გამოც ის დააპატიმრეს და თურქეთში ტრაპიზონის ციხეში ჩასვეს, თუმცა მან გაქცევა მოახერხა, თბილისში ჩამოვიდა და აქ საქართველოს მთავრობის ხელშეწყობით “სამუსლიმანო საქართველოს განმანთავისუფლებელი კომიტეტი” დააარსა. 1918 წელსვე ამის საპასუხოდ პროოსმალურად განწყობილმა ლიდერებმა “ბათუმის ისლამური საბჭო” (“ჯემიეთი ისლამიე”) შექმნეს და 1919 წლის დასაწყისში გაზეთის გამოცემაც დაიწყეს, რომელსაც “სედაი მილეთი” (ხალხის ხმა) დაარქვეს^[8], რომლის ყოველ ნომერს საინტერესო პოლიტიკური და რელიგიური სლოგანი უძღოდა წინ - “ერთად ვდგავართ სამი რეგიონის ავტონომიისათვის, წმინდა სახალიფოს ფრთებქვეშ”. სამ რეგიონში ბათუმის, არტაანის და ყარსის ოლქები იგულისხმებოდა. ბათუმის ისლამური საბჭოს შემდგომი საქმიანობა, რომელსაც გაზეთი “სედაი მილეთი” ახმოვანებდა, იმდენად პოპულარული გამოდგა, რომ ამ მოძრაობას მალე “სედაი მილეთის” სახელით იცნობდნენ. თუ პოლიტიკურ საქმიანობაში და პოლიტიკურ პარტიებში პროქართულად განწყობილი “სამუსლიმანო საქართველოს განმანთავისუფლებელი კომიტეტის” მხარდამჭერები აჭარის მოსახლეობის უფრო გათვითცნობიერებულ და პოლიტიკურად განათლებულ ნაწილს წარმოადგენდნენ და ისინი უმცირესობაში იყვნენ, აჭარის მოსახლეობის უმრავლესობა, განსაკუთრებით მთიანი აჭარისა და ქობულეთის რაიონის მოსახლეობა, თითქმის მთლიანად “სადაი მილეთელების” გავლენის ქვეშ მოექცა, რადგან საქართველოს შემადგენლობაში დაბრუნება მათ რელიგიური იდენტობის დაკარგვის საფრთხედ აღიქვეს, რაც იმდროინდელი პატრიარქალური საზოგადოებისთვის წარმოუდგენელი კომპრომისი იყო.

1920 წლის 3 მარტს ბათუმის ისლამურმა საბჭომ, რომლის თავმჯდომარე ალი ჰაიდარ ჯაფარიძე იყო, ოსმალეთის მეჯლისს ტელეგრამა გაუგზავნა:

“ვილსონის ერთა თვითგამორკვევის საფუძველზე, გვსურს თვითგამორკვევა და არ გვინდა საქართველოს მთავრობის უღლის და ჩაგვრის ქვეშ ცხოვრება. ვაცხადებთ, რომ ხელთ იარაღი გვაქვს, გვსურს სამართლიანობა, არ გვინდა სისხლისღვრა და არ გვსურს თურქი მუსლიმებით დასახლებული ჩვენი სამშობლო საქართველოს მთავრობას დავაჩაგვრინოთ. ჩვენთან არამუსლიმებსაც კი არ უნდათ საქართველოს მთავრობის უღლის ქვეშ შესვლა. იმედს ვიტოვებთ ევროპული ცივილიზაცია სამართლიანობის და თვითგამორკვევის გარეშე არ დაგვტოვებს და ჩვენც მზად ვართ ყოველგვარი მსხვერპლი გავიღოთ, რომ ჩვენს საყვარელ ხალიფას არ მოვწყდეთ.”^[9]

მიმართვაში საყურადღებო ელემენტი იყო ის, რომ პანისლამური, რელიგიური ფაქტორი კვლავ დომინირებს და ნახსენებია ხალიფა და არა სულთანი.

მიმართვას ხელს აწერდნენ “ბათუმის ლივას (ოლქი) ხალხის წარმომადგენლები”: ბათუმის საბჭოს (ჯემიეთი ისლემიეს) თავმჯდომარე - ალი ჰაიდარ ჯაფარიძე, მისი მოადგილე - ჰაჯი ალი, ქობულეთის ფილიალის თავმჯდომარე - ჰუსეინი, თოფჩუ (არტილერისტი) - ალი-ზადე ალი, ქესქინ-ზადე მეჰმედი, მუფტი-ზადე აბდულა, აჭარის ხალხის წარმომადგენელი - აბდულა, შავშეთის მურაჰასი (მამასახლისი) ისმაილ-ზადე ბექირ აღა.

მიმართვაში სადაც უკვე “თვითგამორკვევის პრინციპი” ამოტივტივდა, აშკარად ჩანდა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკისადმი მტრულად განწყობილი გენერალ-გუბერნატორის, კუკ-კოლისის ინტრიგები. კუკ-კოლისმა ისარგებლა ბრიტანეთის მთავრობაში კავკასიისადმი არაერთგვაროვანი დამოკიდებულებით, გაურკვევლობით და მისდამი დაქვემდებარებულ ბათუმის ოლქში უცნაური თამაში წამოიწყო, რაც ბათუმის ოლქის ტერიტორიაზე დამოუკიდებელი “აჭარის რესპუბლიკის” შექმნას გულისხმობდა.

მუჰამედ ბეი ქესქინ-ზადე კიკნაძე

მუჰამედ ბეი ქესქინ-ზადე კიკნაძე (Keskin-zade Muhamed Bey) დაიბადა ბათუმის ოლქის, ართვინის რაიონის სოფელ ბორჩხაში. მისი წარმომავლობა და დაბადების თარიღი, ისევე როგორც სხვა ბიოგრაფიული დეტალები თანამედროვე ქართული ისტორიოგრაფიისთვის ცნობილი არ არის. საქართველოს ეროვნულ არქივში დაცული ერთ-ერთი დოკუმენტის თანახმად, 1920 წელს ქესქინ-ზადე 26 წლის იყო, თუმცა უფრო სანდო უნდა იყოს დღესდღეობით თურქეთის რესპუბლიკაში მცხოვრები მისი ოჯახის შთამომავლის, ქექსინ-ზადეს ძმის შვილიშვილის, მეთინ არიფაღაოღლუს ცნობა, რომ ქესქინ-ზადე 1889 წელს დაიბადა და 1921 წელს, მკვლელობისას, 32 წლის იყო და არა 26-ის. ამ ვერსიას ქესქინ-ზადეს შვილიშვილების ოჯახში, ბათუმსა და თბილისში დაცული ფოტომასალაც ხდის უფრო რეალურს, რადგან ფოტოებზე ქესქინ-ზადე 26 წელზე ასაკოვანი ჩანს, რაც ლოგიკურია მისი წარსული საქმიანობის მასშტაბიდან გამომდინარე.

მუჰამედ ბეი ქესქინ-ზადე კიკნაძე. საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია, საზოგადოებრივი არქივი, ჰაიდე კიკნაძის კოლექცია.

მის შესახებ დღემდე ძირითადად საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის დროინდელი პრესის მასალები, ღია წყაროებია შემორჩენილი და ქესქინ-ზადეს პერსონის აღქმა მკითხველს იმ დროის პრესისთვის დამახასიათებელი მწვავე სტატიებით, მაშინდელი დაპირისპირებისა და კონიუნქტურის შედეგად დამკვიდრებული შეხედულებებით თუ შეუძლია.

ქესქინ-ზადეს შესახებ საოჯახო გადმოცემებიც მწირ ინფორმაციას შეიცავს. მის შესახებ უფრო ოჯახში დაცული ფოტომასალის ანალიზით შეიძლება ვარაუდების გამოთქმა. ფოტოებზე მას ხან ჩოხა-ახალუხი აცვია, ხან - სამხედრო და სამოქალაქო ტანსაცმელი. სამხედრო ფორმა ოსმალური არმიისაა და ოსმალეთის არმიის უფროსი ლეიტენანტის სამხრეები აქვს. სამოქალაქო ტანსაცმლის მიხედვით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ის და მისი ოჯახიც მაშინდელი სტამბოლის მოდის მიმდევრები არიან -კარგად ჩანს ვესტერნიზაციის გავლენა და სეკულარული ტენდენციებიც. ამას ადასტურებს ასევე ე.წ. “ჰამიდიეს ფესი,” რომელიც მას ახურავს. ის 1910-იანი წლების სტამბოლის მოდის უკანასკნელი ნიმუში იყო. ამ ყველაფრიდან გამომდინარე, შესაძლებელია ვარაუდი, რომ ქესქინ-ზადეს სტამბოლში ან სამოქალაქო (სეკულარული) განათლება ჰქონდა მიღებული, ან ჰარბიე (ქვეითი ჯარის სამხედრო სასწავლებელი) ჰქონდა დამთავრებული. საოჯახო გადმოცემებით ქესქინ-ზადე ფინანსურად საკმაოდ შეძლებული ოჯახიდან იყო, რაც დამატებითი არგუმენტი შეიძლება იყოს ჩვენი ვარაუდისთვის, რომ მას კარგი განათლება ექნებოდა მიღებული.

მუჰამედ ბეი ქესქინ-ზადე კიკნაძე და ჯემალ დიასამიძე. საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია, საზოგადოებრივი არქივი, ჰაიდე კიკნაძის კოლექცია.

ქესქინ-ზადეს შესახებ ადრეული ცნობები პირველ მსოფლიო ომს უკავშირდება, თუმცა აქაც განსხვავებული ვერსიები ყალიბდება. აკაკი ჩხენკელი აღნიშნავდა, რომ ის 1915 წელს ოსმალეთში ჩამოყალიბებულ ქართულ ლეგიონში ჩაეწერა, თუმცა სხვა წყაროების ცნობით, როდესაც ის ლეგიონის ორგანიზატორებთან მივიდა და სთხოვა, უფროსი ლეიტენანტის ჩინით მიეღოთ ლეგიონში, ლეგიონის ერთ-ერთმა ორგანიზატორმა, პეტრე სურგულაძემ უარით გაისტუმრა.

1915 წელს ქესქინ-ზადემ მეორედ შექმნა ოჯახი - გულიზარ დიასამიძეზე დაქორწინდა. გულიზარი 1890 წელს ბათუმში დაიბადა, აბდულა დიასამიძის ოჯახში. საინტერესოა, რომ ცნობილი ქართველი რევოლუციონერი, სოციალ-დემოკრატი, "სამუსლიმანო საქართველოს განმანთავისუფლებელი კომიტეტის” ერთ-ერთი დამაარსებელი და ამ კომიტეტის მდივანი - სულეიმან დიასამიძე, გულიზარის ბიძაშვილი იყო. გულიზარ დიასამიძე ერთ-ერთი პირველი მუსლიმი ქალი იყო რომელმაც აჭარაში, რევოლუციამდე საკუთარი ნებით უარყო ჩადრი და ძმებთან და ბიძაშვილებთან ერთად რევოლუციურ მოძრაობასთან იყო დაკავშირებული.

მუჰამედ ბეი ქესქინ-ზადე კიკნაძე მეუღლესთან, გულიზარ დიასამიძესთან და შვილთან, ფემი კიკნაძესთან ერთად. ბათუმი 1918-1920 წლები. საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია, საზოგადოებრივი არქივი, ლეილა კიკნაძის კოლექცია.

მუჰამედს და გულიზარს ორი შვილი ჰყავდათ - ფემი კიკნაძე (1916-1986) და ნაზმი კიკნაძე (1919-1984).

ქესქინ-ზადეს პიროვნული პორტრეტის არსებული დეტალები გვიბიძგებენ დავასკვნათ, რომ ის ნამდვილად არ იყო რადიკალური რელიგიური იდეოლოგიის მქონე ადამიანი, პირიქით - სეკულარული იდეები და პარაქტიკა მისთვის უფრო ახლოს უნდა ყოფილიყო და, შესაბამისად, ძალზე საინტერსოა, თუ როგორ მოახერხა მან, 1920 წლის მარტში ალი ჯაფარიძის შემდეგ “ბათუმის ისლამური საბჭოს” ლიდერი გამხდარიყო. თუმცა, მეორე მხრივ, აშკარაა, რომ ძალზე ამბიციური და მიზანდასახული ადამიანი ჩანს - ის ყოველნაირად ცდილობდა აჭარის პირველი პირი გამხდარიყო.

ალი ჯაფარიძის “ბათუმის ისლამური საბჭოს”, იგივე “სედაი მილეთის” ხელმძღვანელობიდან ჩამოცილება ერთ ამბავს შეიძლება უკავშირდებოდეს. 1920 წლის 30 აპრილს საიდუმლო შეხვედრა შედგა “სედაი მილეთის” ხელმძღვანელების, ალი ჯაფარიძის, ქესქინ-ზადეს, ზაბით ნაკაიძის და საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობის ემისრების - პავლე ურუშაძის, სიმონ გაბედავას და კიდევ რამდენიმე პირს შორის. საქართველოს მთავრობის წარმომადგენლებმა მათ მთავრობის გეგმა გააცნეს, რაც ბათუმის ოლქის საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შემადგენლობაში დაბრუნებას ითვალისწინებდა. ცენტრალური ხელისუფლება თანხმდებოდა აჭარისთვის (“სამუსლიმანო საქართველოსათვის”) ავტონომიის სტატუსი მიეცა. ალი ჯაფარიძემ აღნიშნა, რომ ის საქართველოსთან გაერთიანების წინააღმდეგი არ იქნებოდა, თუ დაცული იქნებოდა ის პირობები, რომელსაც მუსლიმი მოსახლეობა მოითხოვდა, ქესქინ-ზადემ კი საქართველოს უმაღლესი ხელისუფლების წევრებთან შეხვედრისა და მათთან ბათუმის ოლქის მომავალი მოწყობის თაობაზე მოლაპარაკების გამართვის სურვილი გამოთქვა. როგორც აღმოჩნდა, საქართველოს მთავრობის ემისრებმა ალი ჯაფარიძის მოსყიდვა მოახერხეს. ამ შეხვედრიდან ცოტა ხანში ალი ჯაფარიძეს გორიდან დიდი რაოდენობით საქონლის კომბინირებული საკვები გაუგზავნეს. რაც ცნობილი გახდა მისი გარემოცვისთვის და ამან დიდი უკმაყოფილება და არეულობა გამოიწვია^[10].

1919-1920 წლებში აჭარაში სიტუაცია ელვის სისწრაფით იცვლებოდა და გავლენების თვალსაზრისით რეგიონი ფაქტიურად ხელიდან ხელში გადადიოდა. ამ პროცესების პარალელურად, როგორც სხვადასხვა დოკუმენტური წყაროდან ჩანს, ქესქინ-ზადე იდეალურად აღიქვამდა ამ ცვლილებებს და ფეხდაფეხ მიჰყვებოდა კიდეც, რადგან ის თანამშრომლობდა როგორც ოსმალურ ძალებთან, შემდეგ ასევე ბრიტანულ ადმინისტრაციასთან. სწორედ ბრიტანელებთან კავშირების წყალობით და მათი ნებით გახდა 1920 წელს ე.წ. “აჭარისტანის მთავარსარდალი”.

გაზეთი "Грузiя" #53, 06.06.1920 წელი.

1919 წელს მუჰამედმა მათგან დამოუკიდებლად კავშირი დაამყარა აჭარაში მკვიდრად ფეხმოკიდებულ, ბრიტანელების მოკავშირე რუსეთის მოხალისეთა არმიის წარმომადგენლებთან, ხოლო 1920 წელს კი, როდესაც საბჭოთა რუსეთისა და ქემალისტური თურქეთის შეთანხმების შემდეგ აჭარაში მათი ინტერესები დაემთხვა, რადგან ბრიტანელების მოსალოდნელი გასვლის პირობებში მათ შანსი უჩნდებოდათ აჭარაში ერთობლივად ხელში ჩაეგდოთ ძალაუფლება, ქესქინ-ზადე უკვე ამ ახლადწარმოქმნილ ქემალისტურ-ბოლშევიკურ ალიანსს უკავშირდება. ამ პერიოდში პროოსმალური “ბათუმის ისლამური საბჭო” ქემალისტური თურქეთის გავლენის ქვეშ ექცევა და გამორიცხული არ არის, რომ სწორედ ქესქინ-ზადე თამაშობდა ამ მოვლენებში მნიშვნელოვან როლს. რაც მთავარია ქესქინ-ზადეს მნიშვნელოვანი კავშირები ჰქონდა ქართველ სოციალ-დემოკრატებთან, საქართველოს ხელისუფლების წარმომადგენლებთან, რაც მოგვიანებით გახდა ცნობილი.

დაბრუნებული ბათუმი

1920 წლის 11 მაისს ქობულეთთან მდგარი ქართული არმიის მზვერავთა ოცეული, რომელსაც ქუთაისელი უფროსი ლეიტენანტი გრიგოლ (გრიშა) დოღონაძე მეთაურობდა, სოფელ ცეცხლაურთან “სედაი მილეთის” რაზმის ჩასაფრებაში მოხვდა და შეტაკების დროს უკან დახევა მოუწია. შეტაკების შედეგად ქართული არმიის სამი ჯარისკაცი დაიღუპა, მათ შორის, თავად გრიგოლ დოღონაძეც, რომელიც ბრძოლის დროს დაიჭრა და მოწინააღმდეგეს ხელში ჩაუვარდა. მუხაესტატეს ჯამეს ხოჯამ, ჯამილ (ჯემალ) ეფენდი ვერულიძემ მას ხელმეორედ ესროლა და მოკლა, ხოლო მისი იარაღი და ტანსაცმელი კი ნადავლად წაიღო. დაღუპულები გზის პირას სახელდახელოდ გათხრილ საფლავში დამარხეს. მესამე დღეს ქუთაისიდან ქობულეთში დოღონაძის უმცროსი ძმები ჩავიდნენ და ძმის ცხედარი ქუთაისში გადაასვენეს^[11].

1920 წლის 17 თებერვალს სახალხო გვარდიის სარდალი, ვალიკო ჯუღელი თავის დღიურში წერდა:

“დიდი მოვლენები მწიფდება. შესაძლოა ისინი უკვე მომწიფდა კიდეც. ინგლისელები, როგორც ჩანს, საბოლოოდ გადიან ბათუმიდან, ჩვენს წინაშე კი მთელი სიმძაფრით დგება ბათუმის დაკავების საკითხი და განა მხოლოდ ჩვენს წინაშე? ეს საკითხი დგება თურქეთის წინაშე, დენიკინელების წინაშე და ბოლშევიკების წინაშეც! ბევრი, ძალიან ბევრი საქმრო ჰყავს ამ მშვენიერ საცოლეს, მაგრამ ჩვენ ყველას დავამარცხებთ! ეს აუცილებელია, ამის გარეშე ჩვენ ვერ ვიარსებებთ. ბათუმი - ჩვენი ფილტვებია, ჩვენი თვალები, ჩვენი ხელები. ბათუმი - ჩვენი მშვენიერი ლეგენდაა, ჩვენი ოცნება და იმედი! ბათუმი - ეს ჩვენ თვითონ ვართ და ჩვენ მას არავის დავუთმობთ. მით უმეტეს თურქეთს! ამ ბარბაროსს, ბოროტმოქმედსა და ავანტურისტს…

ომი არასდროს მინდოდა, მაგრამ ბათუმის გამო ომზე უარს არ ვიტყვი. მითუმეტეს, რომ ველდებულები ვართ, ჩვენი ძველი ბათუმური სირცხვილი გამოვისყიდოთ! მალე ორი წელი გახდება, რაც ბათუმი დავკარგეთ. მალე დადგება ის საშინელი დღე, საბედისწერო პირველი აპრილი…” ^[12]

ბათუმის ოლქზე და პორტზე არა მარტო ვალიკო ჯუღელის დღიურში ჩამოთვლილი ძალები, სომხეთისა და აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკებიც კი აცხადებდნენ პრეტენზიას და აქტიურად მოქმედებდნენ. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ხელისუფლება, მიუხაედავად იმისა, რომ შეშფოთებული იყო ბრიტანელების მიერ ამიერკავკასიის საბოლოოდ დატოვების გამო, ამავდროულად ჩქარობდა, რადგან ბათუმის ოლქის და პორტის დაკარგვა საქართველოს უსაფრთხოებასა და არსებობას კითხვის ნიშნის ქვეშ დააყენებდა, ამიტომ ბრიტანელების გასვლის სამზადისის დაწყებისთანავე ქართული ჯარი და სახალხო გვარდია ბათუმისკენ სამი მიმართულებით დაძრეს - ქობულეთის, გოდერძის უღელტეხილზე - ახალციხე-ხულოს მიმართულებით და არტაანი-ართვინის მხრიდან. თუმცა, რადგან ბრიტანულ სამთავრობო კაბინეტებში ჯერ კიდევ საბოლოო გადაწყვეტილება არ იყო მიღებული და კავკასიურ პოლიტიკას კიდევ ჰყავდა მხარდამჭერები, საგარეო საქმეთა მინისტრის, ლორდი კერზონის მეთაურობით, რომელმაც 1920 წლის თებერვალში მოახერხა შეეჩერებინა ბათუმის ოლქიდან ჯარის გაყვანის პროცესი, ბათუმის ოლქის გენერალ-გუბერნატორმა, კუკ-კოლისმა ქართული შეიარაღებული ძალების მოქმედების გამო საქართველოს მთავრობას პროტესტი გამოუცხადა. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობამ წინსვლის გადაწყვეტილება მაშინვე შეაჩერა, თუმცა დაკავებული პოზიციების გამაგრებას შეუდგა.

1920 წლის 25 თებერვალს ლონდონის სამშვიდობო კონფერენციაზე მოკავშირეთა უმაღლესმა საბჭომ ბათუმის პორტო-ფრანკოდ გამოცხადების გადაწყვეტილება მიიღო და იქ ბრიტანული, ფრანგული და იტალიური შერეული კონტიგენტის დატოვება გადაწყვიტა, თუმცა ეს გადაწყვეტილება პრაქტიკაში აღარ განხორციელებულა. საქმეში ჩაერია ამიერკავკასიაში ბრიტანეთის უმაღლესი კომისარი, პოლკოვნიკი კლოდ ბეიფილდ სტქოსი, რომელმაც საქართველოს მთავრობის წარმომადგენლებს პირობა მისცა, რომ თუ ბრიტანული ძალები ბათუმის ოლქს დატოვებდნენ, ის ოლქის საქართველოსთვის გადმოცემას დაუჭერდა მხარს.

ბათუმის ოლქში საქართველოს მოსალოდნელი შესვლის გამო, ბათუმში არსებული ბოლშევიკური იატაკქვეშეთი და რუსეთის მოხალისეთა არმიის წამომადგენლები აქტიურ მოქმედებაზე გადავიდნენ, რადგან, თუ ქართული შეიარაღებული ძალები და ადმინისტრაცია ოლქს დაიკავებდა, მათ არსებობას გარდაუვალი საფრთხე დაემუქრებოდა. ბოლშევიკური და მოხალისეთა ძალები არა მარტო საქართველოს წინააღმდეგ მოქმედებდნენ, ამავდროულად მათ ერთმანეთის გასანადგურებლადაც წამოიწყეს გადამწყვეტი ბრძოლა. მოხალისეთა არმიის წარმომადგენლების ლიდერი ბათუმში - გენერალი ტერმენი პირველი მსოფლიო ომის დროს რუსეთის მიერ ოსმალეთის დაკავებული ტერიტორიების გენერალ-გუბერნატორი იყო, შემდეგ უკვე გენერალმა დენიკინმა ბათუმში მიავლინა. ბათუმში იყო გენერალი ლიახოვიც, რომელიც რუსეთის მოხალისეთა არმიისთვის მებრძოლებს აგროვებდა.

ბათუმის ბოლშევიკური ძალები ამ გარდამტეხ მომენტში ფაქტობრივად იატაკქვეშეთიდან ამოვიდნენ და ოლქის ხელში ჩასაგდებად სამკვდრო-სასიცოცხლო ბრძოლაში ჩაებნენ. საბჭოთა რუსეთსა და ქემალისტურ თურქეთთან კავშირის პარალელურად, ბათუმის ბოლშევიკები და მათი მეთაური, სერგო გუბელი (მეძმარიაშვილი) პირდაპირ კავშირზე გავიდნენ უკვე ქემალისტების გავლენის ქვეშ მოქცეულ “სედაი მილეთთან” და მის ახალ მეთაურ - ქესქინ-ზადესთან, რომელსაც ადგილობრივ მცხოვრებთაგან უკვე რამდენიმეათასიანი ჯარი ჰყავდა შედგენილი და გენერალ-გუბერნატორმა, კუკ-კოლისმა ის “აჭარისტანის მთავარსარდლად” ცნო. სერგო გუბელთან ერთად აჭარაში აქტიურად მუშაობდა აფხაზეთიდან განდევნილი ნესტორ ლაკობაც.

ბოლშევიკებმა იცოდნენ, რომ ქესქინ-ზადეს “აჭარული ჯარი” იყო მათი ერთადერთი იმედი, რომელსაც შეეძლო ქართული შეიარაღებული ძალებისთვის რეალური წინააღმდეგობა გაეწია და ბათუმის ოლქში არ შეეშვა. თუმცა არც თვითონ იყვნენ გულხელდაკრეფილი.

1920 წლის 23 აპრილს სერგო გუბელის დავალებით ბოლშევიკმა ტერორისტებმა, აკაკი სურგულაძემ და გერმანე ჯიბლაძემ კინტრიშის სარკინიგზო ხიდი ააფეთქეს, რომ ქართული ჯარის მოსალოდნელი წინსვლისთვის ხელი შეეშალათ. ჯიბლაძე და სურგულაძე მიიმალნენ. ბრიტანულმა სამხედრო პოლიციამ მათ კვალს ვერ მიაგნო. რამდენიმე დღის შემდეგ აკაკი სურგულაძემ, თავდამსხმელთა ჯგუფთან ერთად, რომელთაც პირადად სერგო გუბელი ხელმძღვანელობდა, ქუჩაში მოკლა გენერალი ლიახოვი და კვლავ მიიმალა, თუმცა, თავდამსხმელებს ბედმა მაინც უმტყუნა - დევნის დროს ბრიტანულმა სამხედრო პოლიციამ სერგო გუბელი დააპატიმრა.^[13] სურგულაძისა და ჯიბლაძის კვალს ბათუმის ქართულ საკონსულოში არსებულმა ქართულმა სამხედრო კონტრდაზვერვამ მიაგნო, ამიტომ მათ ბათუმის ოლქის საიდუმლოდ დატოვება მოუწიათ, თუმცა ისინი მოგვიანებით აფხაზეთში დააპატიმრეს ქართველმა კონტრმზვერავებმა^[14].

ბოლშევიკებისა და ქემალისტების გეგმა მალე გამჟღავნდა, რადგან ქართულ კონტრდაზვერვას მათ მმართველ ჯგუფში ადრევე ჰყავდა გადმობირებული მნიშვნელოვანი აგენტი, მახინჯაურში მცხოვრები ბოლშევიკი - რუდომაზინი, რომელიც ბათუმის ქართულ საკონსულოში მოქმედ კონტრდაზვერვის უფროსს, ციციშვილს მემედ-ბეგ აბაშიძემ დააკავშირა. რუდომაზინმა ქართულ კონტრდაზვერვას დეტალური ანალიტიკური მოხსენება მიაწოდა ბოლშევიკების გეგმებზე, ძალებზე და მომზადებულ საბრძოლო ჯგუფებზე, რითაც ისინი ქალაქის ხელში ჩაგდებას აპირებდნენ. რაც მთავარია, მან მიაწოდა ცნობები ბათუმელი ბოლშევიკებისა და ქემალისტების კავშირებზე, თუმცა საბედისწერო შეცდომა დაუშვა, როდესაც სადაზვერვო ინფორმაციაში საკუთარი მაიდენტიფიცირებელი ცნობა გაეპარა. სადაზვერვო ინფორმაცია საქართველოს დეპეშათა სააგენტოს გავლით მთავრობამ პრესას გადასცა, რათა საზოგადოებას ბოლშევიკების ბათუმთან დაკავშირებული გეგმები გაეგო. რედაქციებმა საგაზეთო ცნობებიდან წყაროს მაიდენტიფიცირებელი მონაკვეთი ამოიღეს^[15], თუმცა ის მაინც გაიპარა გაზეთ “სახალხო საქმეში”^[16], რამაც ბოლშევიკებამდე მიაღწია და, მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს შინაგან საქმეთა მინისტრმა, ნოე რამიშვილმა რუდომაზინი სასწრაფოდ თბილისში გამოიძახა, ის დაიბნა და რეაგირება დააგვიანა, რითაც ისარგებლეს ბოლშევიკმა ტერორისტებმა და რუდომაზინი მოკლეს^[17].

სერგო ალექსანდრეს ძე გუბელი (მეძმარიაშვილი) 1892 წელს დაიბადა ქუთაისში ხელოსნის ოჯახში. დაამთავრა ჯერ ქუთაისის საქალაქო სასწავლებელი, შემდეგ კი სააფთიაქო კურსები. სოციალ-დემოკრატიული პარტიის გაყოფის შემდეგ მიემხრო ბოლშევიკებს და იყო მებრძოლი რაზმის წევრი. 1911 წელს ის დააპატიმრეს და 20 წლით კატორღა მიუსაჯეს. სასჯელს იხდიდა ორიოლის ციხეში. 1917 წლის თებერვლის რევოლუციის შემდეგ გაათავისუფლეს, საქართველოში დაბრუნდა და ბოლშევიკური ორგანიზაციის დავალებით პარტიულ სამუშაოს ასრულებდა ხონში. 1918 წელს მონაწილეობდა აფხაზეთის ბოლშევიკურ აჯანყებაში და მისი დამარცხების შემდეგ გადავიდა ჩრდილოკავკასიაში, თერგის საბჭოთა რესპუბლიკაში და რუსეთის მოხალისეთა არმიის წინააღმდეგ იბრძოდა. ხელმძღვანელობდა განსაკუთრებული დანიშნულების შეიარაღებულ რაზმს^[18].

1919 წლის ზაფხულში სერგო გუბელი არალეგალურად ჩამოდის თბილისში, მაგრამ ქართულმა სპეცსამსახურებმა ის მაშინვე დააპატიმრეს და მეტეხის ციხეში ჩასვეს. 1920 წლის თებერვალში სერგო გუბელი მოულოდნელად ციხიდან გაათავისუფლეს. ის რკპ (ბ) კავკასიის სამხარეო კომიტეტის დავალებით ბათუმში წავიდა სამუშაოდ. იყენებდა ფსევდონიმს “კორძაძე.” მისი პირველი აქცია ბათუმში რეიდზე მდგომი რუსეთის მოხალისეთა არმიის შეიარაღებითა და ამუნიციით დატვირთული გემი “სვეტის” აფეთქებასთანაა დაკავშირებული. საინტერესო და უცნაური დამთხვევაა ის, რომ ამფეთქებელთა ჯგუფში ქართული სამხედრო დაზვერვის თანამშრომელი, ილია ებრალიძე იყო ჩანერგილი^[19].

ბათუმის საპატიმროში მყოფ სერგო გუბელს მძიმე სასჯელი მოელოდა, ბრიტანელები მას მოკავშირის მკვლელობის ორგანიზების გამო სიკვდილით დასჯიდნენ. ბათუმელმა ბოლშევიკებმა მეთაურის გადარჩენა გადაწყვიტეს და შეუძლებელი შეძლეს, გენერალ-გუბერნატორი კუკ-კოლისის რეზიდენციას პროფკავშირების ორგანიზებული მრავალრიცხოვანი დემონსტრაცია მიაყენეს მოთხოვნით, სერგო გუბელი დროებით გაეთავისუფლებინა პირველი მაისისთვის მიძღვნილ დემონსტრაციაზე სიტყვის სათქმელად.^[20] მიუხედავად იმისა, რომ გენერალ-გუბერნატორის გარემოცვა ამას შეეწინააღმდეგა და რეზიდენციასაც ტყვიამფრქვევებით შეიარაღებული, გაძლიერებული დაცვა ჰყავდა, კუკ-კოლისმა უკან დაიხია და გუბელი იმ დღესვე დროებით გაათავისუფლა უკან დაბრუნების პირობით. რა თქმა უნდა, სერგო გუბელი მიტინგის დამთავრებისთანავე მიიმალა და მალე ჩრდილოეთ კავკასიაში გადავიდა.^[21]

გენერალი ჯეიმს კუკ-კოლისი. ბათუმი, 1920 წელი.

ბათუმის ოლქის შემოერთების საკითხი 1920 წლის მაისში საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაზე საბჭოთა რუსეთის წითელი არმიის აზერბაიჯანის მხრიდან თავდასხმამ და ისევ ზურგში დაწყებულმა ოსურმა ბოლშევიკურმა აჯანყებამ შეაფერხა, რომელიც ქართულმა შეიარაღებულმა ძალებმა მოიგერიეს. თუმცა ბათუმის მიმართულებაზე რუსულ-ქართული ომის პირობებშიც კი არ შენელებულა დაძაბულობა. გოდერძის უღელტეხილზე, ხულო-დანისპირაულის მიმართულებაზე ქართულ არმიაში ბოლშევიკების საიდუმლო მხარდამჭერმა ჯარისკაცებმა არეულობა მოაწყვეს - ანტისაომარი პროპაგანდა გააჩაღეს, რასაც შეხლა-შემოხლა მოჰყვა და ჯარის ერთი ნაწილი პარალელურად შეტევაზე გადმოსულ “აჭარის არმიას” ჩაუვარდა ტყვედ. ბრძოლის დროს დაიღუპა ქართველი სამხედრო ექიმი, ირაკლი სურგულაძე, რომელიც პეტრე სურგულაძის ძმა იყო. სამხედრო-საველე სასამართლომ არეულობის მომწყობ რამდენიმე ჯარისკაცს დახვრეტა მიუსაჯა. მთავრობამ ხულოს მიმართულებაზე საქართველოს დამფუძნებელი კრებისა და სახალხო გვარდიის მთავარი შტაბის წევრი, გოგიტა ფაღავა მიავლინა სიტუაციის მოსაწესრიგებლად.

1920 წლის 5 ივნისს სადგურ ნატანების საბაჟო პუნქტში, შსს განსაკუთრებული რაზმის მიწოდებული ინფორმაციით, რკინიგზის მილიციამ თბილისელი ბოლშევიკი ქალი, სოფია პრესმანი დააკავა. მას გაზეთი “ კომუნისტის” ნომრები და თბილისში “კომუნისტის” სტამბაში დაბეჭდილი პროკლამაციები მიჰქონდა რუსეთის კომუნისტური პარტიის ბათუმის კომიტეტისთვის. პროკლამაციები ორი ნაწილისგან შედგებოდა, ერთი მიმართული იყო საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის წინააღმდეგ და ბრალს სდებდა მას, რომ “იარაღის ძალით აპირებდა ბათუმის ოლქის დაბრუნებას” და მეორე - “ინგლისელი იმპერიალისტების” წინააღმდეგ. პრესმანის დაპატიმრებისთანავე თბილისში, “კომუნისტის” სტამბაში შსს განსაკუთრებული რაზმის უფროსის მოადგილე იონა ჯანელიძე და მისი თანამშრომლები შევიდნენ ჩხრეკის ჩასატარებლად. ცოტა ხანში ახლადგახსნილი გაზეთი “კომუნისტი” საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტრომ დახურა ოსების ბოლშევიკური აჯანყების ღია მხარდაჭერისა და ბათუმისთვის დაბეჭდილი პროკლამაციების გამო.^[22]

1920 წლის ივლისის დასაწყისში ბრიტანელებმა საბოლოოდ დატოვეს ბათუმის ოლქი და ის საქართველოს მთავრობას გადმოაბარეს. 1920 წლის 3 ივლისს ვალიკო ჯუღელი თავის დღიურში წერდა:

“როგორც იქნა! ბათუმი დაბრუნებულია!.. ეს საბოლოოდ გადაწყდა. ბათუმი უკვე ჩვენია. ჩვენ გორს გავცდით და ბათუმში მივემგზავრებით. ხვალ ჩვენი რაზმები მახინჯაურში შეაბიჯებენ. ჩვენი მატარებლით მგზავრობს პოლკოვნიკი სტოქსი. ეს მან მოგვიტანა კარგი ამბავი ბათუმის დაბრუნების შესახებ!..” ^[23]

ქართული ჯარი და სახალხო გვარდიის ნაწილები ბათუმში უბრძოლველად შევიდნენ. ბოლშევიკების იმედი არ გამართლდა, ქართული შეიარაღებული ძალებისთვის “სედაი მილეთელ” მებრძოლებს წინააღმდეგობა არ გაუწევიათ. აჭარის მთავარსარდალმა, ქესქინ-ზადემ ჯარი დაშალა და თვითონ ხოფაში გადავიდა. ბათუმის ოლქის გაწითლების გეგმა ჩაიშალა.

ქართულ არმიას და სახალხო გვარდიას, რომელთაც გენერალი გიორგი კვინიტაძე და სახალხო გვარდიის სარდალი, ვალიკო ჯუღელი ბათუმში შეუძღვნენ, წინ “სამუსლიმანო საქართველოს განმანთავისუფლებელი კომიტეტი” - მემედ-ბეგ აბაშიძე და მოქალაქეები მიეგებნენ. რაც მთავარი იყო, იატაკქვეშეთიდან ამოვიდა ბათუმის სახალხო გვარდიის კარგად შეიარაღებული არალეგალური ბატალიონი. ამის გამო გენერალ-გუბერნატორი კუკ-კოლისი გაკვირვებას ვერ მალავდა.^[24]

ქესქინ-ზადე საქართველოს სამსახურში

“მაქვს პატივი წერილობით გაუწყოთ ზოგიერთი ცნობები შესახებ ჩემი დამოკიდებულებისა ცნობილ ქესკინ ზადესთან. კერძოდ მე მითქვამს თქვენთვის და აგრეთვე ზოგიერთ სხვა მინისტრებისთვის, რომ მე ვიყავი კავშირში ქესკინ ზადესთან, მას შემდეგ, რაც ის დაინიშნა კუკ კოლისის მეოხებით ეგრ. წოდ. მთავარ-სარდლად. სწორედ ამ დანიშვნის შემდეგ მივაქციე მე მას ყურადღება და აღმოჩნდა, რომ ის სიძე იყო სულეიმან დიასამიძისა, რომელიც სწავლობს ჩვენს უნივერსიტეტში და იყო წარსულშიც ჩვენი უანგარო მეგობარი. მე მივანდევი ამ დიასამიძეს წასულიყო ბათუმში ისევ ინგლისელების იქ ყოფნის დროს და ენახა ქესკინ ზადე, რომლისთვისაც უნდა გადაეცა ჩემი სახელით ჩამოსულიყო ჩემთან თბილისში ჩემი ასე ვთქვათ მფარველობის ქვეშ. დიასამიძემ შეასრულა ჩემი მინდობილობა, მოელაპარაკა ქესკინ ზადეს, მაგრამ უკანასკნელი თვითონ ვერ ჩამოვიდა. ამ დროს სტოქსი აქ იყო და ჩვენც ბათუმში ჩასასვლელად ვემზადებოდით, ამიტომ მე ხელმეორეთ გავგზავნე დიასამიძე ბათუმში და დავაბარე გადაეცა ქესკინ ზადესთვის მიეღო ყოველი ზომა, რომ ჩვენი ბათუმში ჩასვლა უ ი ნ ც ი დ ე ნ ტ ო თ მომხდარიყო. როგორც პირადად სტოქსმა გადმომცა, ამას ჰქონდა ჩვენთვის დიდი მორალური მნიშვნელობა. თქვენც იცით, რომ კუკ კოლისი არაფერს ერიდებოდა მაშინ თავის უმზგავსო პოლიტიკის გასამართლებლად მოეწყო სკანდალი; თოფის გასროლა, ხალხის ერთგვარი აჩოჩქოლება, რაიც ადვილი იყო უეჭველათ. რამდენიმე ხნის შემდეგ მე მომიტანა იმავე დიასამიძემ წერილი გენ. მდივნის სახელზე წერილი ქესკინ ზადესგან (x-აღნიშვნა-ხოფადან), სადაც ის იტყობინებოდა, რომ მან შეასრულა პირნათლათ მოცემული სიტყვა - უინციდენტოთ ჩვენი ჩასვლა ბათუმში და უცდიდა მის გ ა ნ კ ა რ გ უ ლ ე ბ ა ს. მე ეს წერილი ჩემს წერილთან ერთად გენ. მდივანს გავუგზავნე დიასამიძის მამის ხელით, ვწერდი მას დაეჭირა კავშირი ქესკინ ზადესთან სამხედრო-საიდუმლო მიზნით. მეორეჯერაც მოვიდა წერილი იმავე ადრესით და გავაგზავნე იმავე გზით, აქ ქესკინ ზადე უკვე გამოთქვამდა სურვილს უკან დაბრუნებისას. შემდეგ ჩემი აბასთუმანში ყოფნის დროს ის უკვე დაბრუნებულა და თბილისში ჩამოსვლისას აქ დამხვდა.

აღმოჩნდა, რომ მე ის მენახა მურღულში, სადაც, როგორც დეპუტატი, მე დავდიოდი მსოფლიო ომამდე. ის მსახურობდა ინგლისელებთან ქარხნებში ფულის დამრიგებლად, მგონი. ომის დროს ის იყო სტამბოლში, ეწეოდა ვაჭრობას და როცა იქ დაიწყო მოქმედება ქართველთა ჯგუფმა, რომელმაც ჩვენი ხალხის და მის პოლიტიკური წრეების დაუკითხავად და დამოუკიდებლად გადადგა ზოგიერთი ნაბიჯები და სხვათაშორის შეადგინა ლეგიონი, ქესკინ ზადემ ლიკვიდაცია უყო თავის კერძო საქმეს და ჩაეწერა ამ ლეგიონში.

გწერთ რა ყველა ამას, გთხოვთ მიიღოთ სახეში ჩემი მდგომარეობა; თუ ქესკინ ზადეზე სხვა რამე დანაშაული არ ითვლება, ის უნდა იყოს თავისუფალი, წინააღმდეგ შემთხვევაში ჩემი პატიოსანი სიტყვა, მიცემული მისთვის, ბათილდება. იმავე დროს მთავრობის მიერ გამოცხადებული იყო პატიება და დავიწყება. ჩემის ღრმა რწმენით, ქესკინ ზადემ ჩვენი ბათუმში ჩასვლის დროს სარგებლობა მოუტანა რესპუბლიკას.

დიასამიძემ შემომჩივლა, რომ ქესკინ ზადე მას - სტუდენტს დააწვა თავზე სარჩენათ თვეზე მეტია, ისიც თხოულობს გაანთავისუფლონ ამ ბეგარისგან. თვითონ ქესკინ ზადე ავათაც ყოფილა და ჯერ არაა გამოკეთებული. მე ვფიქრობ, შესაძლოა მიეცეს მას ნება დაუბრუნდეს თავის ოჯახს ბათუმში (ცოლი მისი დიასამიძის ქალი ჩვენი ერთგული იყო წინეთაც) ეს მით უფრო, რომ შესაძლოა საიდუმლო ზედამხედველობა მის აწინდელ ცხოვრებაზე.’’^[25]

ამ წერილობით მოხსენებას საქართველოს დამფუძნებელი კრების წევრი აკაკი ჩხენკელი 1920 წლის 8 ოქტომბერს სწერდა შინაგან საქმეთა მინისტრის მოადგილეს. ამ მოხსენებას ფაქტობრივად სარეკომენდაციო ხასიათი ჰქონდა, რადგან წერილში აღნიშნული ერთი გარემოება, სადაც ჩხენკელი მიუთითებს, რომ ქესქინ-ზადე თვენახევრის განმავლობაში სულეიმან დიასამიძესთან ცხოვრობდა თბილისში, დავითის ქუჩაზე N 27 სახლში, მტკიცებულებაა, რომ ქესქინ-ზადე მას შემდეგ, რაც აგვისტოს ბოლოს ბათუმიდან თბილისში გადმოიყვანეს, პატიმრობაში არც კი ყოფილა. ამ გარემოებას ადასტურებს მის საქმეში დაცული სხვა დოკუმენტებიც.

როგორც აკაკი ჩხენკელის სარეკომენდაციო წერილიდან ჩანს, ქესქინ-ზადეს, ვიდრე მას აკაკი ჩხენკელი დაუკავშირდებოდა, საიდუმლო კავშირი უნდა ჰქონოდა გენერალ ზაქარია მდივანთან. გენერალი ზაქარია მდივანი წარმოშობით ბათუმიდან იყო და საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის სამხედრო სამინისტროში მუდმივად მაღალ თანამდებობებს იკავებდა. 1917 წლიდან მოყოლებული, იგი ბათუმის ოლქის მიმართულებით მუშაობდა.

აკაკი ჩხენკელის წერილი საინტერესოა იმ მხრივაც, რომ აქ იკვეთება ერთი გარემოება: ერთ-ერთი ცნობილი სოციალ-დემოკრატი ვასილ (ვასო) წულაძე 1914 წლამდე სწორედ მურღულის მადნების დამამუშავებელი ქარხნების საავადმყოფოს სალაროს გამგედ მუშაობდა იმ დროს, როდესაც იქ, ჩხენკელის თქმით, ქესქინ-ზადეც მუშაობდა. დიდი ალბათობით, წულაძე და ქესქინ-ზადე კარგად იცნობდნენ ერთმანეთს. ვასო წულაძე გამოცდილი იატაკქვეშელი მებრძოლი იყო, იგი 1911 წლიდან იყო ბათუმის სოციალ-დემოკრატიული კომიტეტის ერთ-ერთი ხელმძღვანელი და 1921 წლის საბჭოთა რუსული ოკუპაციის შემდეგაც წლების განმავლობაში მუშაობდა “სტამბოლის პოლიტიკურ კომისიაში,” რომელიც ემიგრანტული მთავრობისა და საქართველოს იატაკქვეშა მოძრაობის მაკოორდინირებელი რგოლი იყო.

ქესქინ-ზადე 1920 წლის აგვისტოს ბოლოს დაუკავშირდა ბათუმში მივლინებულ სისხლის სამართლის მილიციის უფროსს, პლატონ ფაჩულიას და ქობულეთთან, სოფელ სამების ტყეში ჩაბარდა, თავისი რაზმის წევრებთან, ნური და ისმაილ გოგიტიძეებთან და კიდევ ოთხ კაცთან ერთად. პლატონ ფაჩულიას მეგზურობას უწევდა ქესქინ-ზადეს მეუღლე, გულიზარ დიასამიძე.^[26]

ქესქინ-ზადემ პლატონ ფაჩულიას და ბათუმის კონტრდაზვერვის პუნქტის უფროსს, კაპიტან ციციშვილს ჩვენება მისცა, ხოლო თბილისში გადმოყვანის შემდეგ იგივე ჩვენება გაუმეორა შსს განსაკუთრებული რაზმის უფროს თანამშრომელ ალექსანდრე ბოგდანოვს, რის შემდეგაც ის გაათავისუფლეს თბილისში ცხოვრების უფლებით.

1920 წლის 10 ოქტომბერს საქართველოს დამფუძნებელი კრების წევრმა, პეტრე გელეიშვილმა მთავრობის თავმჯდომარე ნოე ჟორდანიას ახლადშემოერთებული ბათუმის ოლქის შესახებ ვრცელი საიდუმლო მოხსენება წარუდგინა. პეტრე გელეიშვილი 1920 წლის 21 სექტემბერს დამფუძნებელი კრების სოციალ-დემოკრატიული ფრაქციის და პრეზიდიუმის დავალებით ბათუმის ოლქში გაემგზავრა სიტუაციის გასაცნობად. პეტრე გელეიშვილი 12 დღის მანძილზე მოგზაურობდა ბათუმის ოლქში. ის დაწვრილებით გაეცნო ოლქის სოციალურ, ეკონომიკურ, სამხედრო მდგომარეობას და ახლადშექმნილი ქართული ადმინისტრაციის საქმიანობას. მდგომარეობა რთული იყო და გელეიშვილი მთავრობის თავმჯდომარეს დაუყოვნებლივ სწრაფი და ეფექტური ნაბიჯების გადადგმის რეკომენდაციას აძლევდა. საინტერესოა პეტრე გელეიშვილის მოხსენების ერთი მონაკვეთი, სადაც ის აჭარის გაუცხოებული მოსახლეობის და გავლენიანი წრეების გულის მოგების აუცილებლობაზე წერდა:

“ჩემის ღრმა რწმენით აქ ქართველ მახმადიანებს ჩვენ ვძულვართ და ვეზიზღებით და სრულიად საკმარისია რაიმე უსიამოვნება მოგვიხდეს რომელიმე მეზობელ სახელმწიფოსთან, რომ ქართველი მახმადიანები გაყვენ პირველი ავანტიურისტის რჩევას და როგორც ერთი კაცი ისე გამოვიდენ ჩვენს წინააღმდეგ…

აქედან გამოდის, რომ თითქმის უიმედო ყოფილა ჩვენი საქმე ამ მხარეში. თუ ეს ასეა, რაღა თავს ვიტყუილებთ, არ ჯობს, რომ ახლავე თავი მივანებოთ აქ მუშაობას?

მე ამის სრული თანახმა ვიქნებოდი, რომ შეიძლებოდეს საქართველოს რესპუბლიკის არსებობა უშავზღვოთ და უბათუმოთ, მაგრამ ეს შეუძლებელია და ამიტომ ჩვენ უნდა ვეძებოთ სხვადასხა გზები, ჩვენ უნდა უკანასკნელი ღონე ვიღონოთ, რომ ეს ხალხი როგორმე დავიახლოვოთ, როგორმე ცოტათი მაინც გავალღოთ ის სქელი ყინულის კედელი, რომელიც მათ ჩვენ გვაშორებს.

მაგრამ ჩვენ უნდა ავირჩიოთ რუსების მიერ ჩვენში ნაცადი მეთოდი.

როგორი იყო ეს მეთოდი?

ეს იყო შერეული მეთოდი. აქ ერთმანეთში იყო არეული შეიარაღებული ძალა, კულტურული მუშაობა და ადგილობრივი ძალების თავისკენ მიბირება და მათზედ დაყრდნობა.”^[27]

გელეიშვილი საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობის თავმჯდომარეს ურჩევდა, ადგილობრივი ხელისუფლება მემედ-ბეგ აბაშიძის და მსგავსი პროქართული პერსონებისთვის გადაეცა და ავტონომიის საკითხი, რომელის გადაწყვეტასაც საქართველოს ცენტრალური ხელისუფლება არ ჩქარობდა ამგვარად გადაეწყვიტათ:

“პირველი, რასაც აქ ყველგან და ყველასგან გაიგონებთ, არის ა ვ ტ ო ნ ო მ ი ა. დიდი და პატარა, ბეგი, გლეხი თუ სასულიერო პირი, ნასწავლი და უსწავლელი, პირველ გაცნობისთანავე ავტონომიას მოგახლით პირში, ამით დაიწყებს და ამით გაათავებს თქვენთან ლაპარაკს.

ყველა ასე გაკაპასებით გეუბნებათ აქ ავტონომიაზე; მაგრამ საკმარისია, ცოტა დაუყვავოთ, ცოტა გადაუკრათ სიტყვა იმის შესახებ, რომ ცალკე ავტონომია ბევრ ხარჯს მოითხოვს, თქვენ ამის ატანა არ შეგიძლიათ. ამას ის ემჯობინება, რომ აქაური ხალხის წარმომადგენლები შევიდნენ საქართველოს მთავრობის სამსახურში და ქართველ ჩინოვნიკებთან ერთად, ადათისა და ადგილობრივი ზნე-ჩვეულებების მიხედვით, თვით მართონ თავისი ქვეყანაო, მაშინვე კილოს შეიცვლიან, მშვიდობიანად დაგიწყებენ ლაპარაკს და მალე თანხმობასაც გამოგიცხადებენ. სიტყვა ავტონომია აქ მხოლოდ ეგრეთ წოდებული ინტელიგენციის გამოგონილი და ხალხში გასროლილი ლოზუნგია.”^[28]

ახლადშემოერთებულ აჭარაში დაწინაურებულ საზოგადოებას ისტორიულ სამშობლოში გაერთიანებასთან დაკავშირებით არაერთგვაროვანი დამოკიდებულება ჰქონდა: მემედ აბაშიძე და “სამუსლიმანო საქართველოს განმანთავისუფლებელი კომიტეტი” მტკიცედ მოითხოვდა აჭარის ავტონომიას საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შემადგენლობაში. ჯემალ ხიმშიაშვილი საერთოდ ეწინააღმდეგებოდა ავტონომიის საკითხს და საქართველოს ხელისუფლებას აჭარის უპირობოდ, ყოველგვარი ავტონომიის გარეშე შემოერთების აუცილებლობაში არწმუნებდა. საინტერესო ამბავია, რომ ჯემალ ხიმშიაშვილის შვილი, ჯელილ ხიმშიაშვილი “სედაი მილეთელი” ანუ “ბათუმის ისლამური საბჭოს” აქტიური წევრი იყო, რომელიც ჯერ პროოსმალურ, პროთურქულ პოზიციაზე იდგა და შემდეგ გენერალ-გუბერნატორ კუკ-კოლისის ავანტიურას აჰყვა “დამოუკიდებელი აჭარისტანის” რესპუბლიკის შესაქმნელად.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობის თავმჯდომარე ნოე ჟორდანიას და შინაგან საქმეთა მინისტრ ნოე რამიშვილის წინაშე, რომელიც ქვეყნის შიგნით წესრიგზე იყო პასუხისმგებელი, ურთულესი პრობლემა იდგა. ისინი კარგად ხედავდნენ, რომ აჭარის პარტიული აქტივი და პროქართული ლიდერები მოსახლეობის უმრავლესობის მხარდაჭერით ვერ სარგებლობდნენ და აჭარის მუსლიმი მოსახლეობის უმრავლესობა ისევ ბრმა იარაღად შეიძლება გადაქცეულიყო საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მტრების ხელში.

ნოე რამიშვილი და ნოე ჟორდანია. საქართველოს ეროვნული არქივი.

როგორც დოკუმენტებიდან თუ სხვა მასალებიდან ჩანს, აჭარის შემოერთების შემდეგ შინაგან საქმეთა მინისტრი, ნოე რამიშვილი ბათუმს ხშირად სტუმრობდა და აქტიურ სამუშაოებსაც ატარებდა, როგორც აჭარელ ბეგებთან, ასავე ქალაქ ბათუმის ეთნიკურად ჭრელი მოსახლეობის ლიდერების გადმოსაბირებლად. როგორც მას ქართველი ბოლშევიკების ლიდერი, ფილიპე მახარაძე სდებდა ბრალს, რამიშვილმა “რუსული საბჭოს” წარმომადგენელი სუხოვიც კი გადმოიბირა, რომ ბათუმის რუსულ მოსახლეობაზე კონტროლი დაემყარებინა.^[29] ამ ყველაფრის მიუხედავად, საქართველოს მთავრობას, რომელიც 1920 წლის საბჭოთა რუსული თავდასხმის მოგერიების შემდეგ კვლავ ელოდა ახალ თავდასხმას და ამ შემთხვევაში ბათუმის ოლქს და ბათუმის პორტს განსაკუთრებული სამხედრო და ლოგისტიკური მნიშვნელობა ენიჭებოდა, სჭირდებოდა ისეთი მოკავშირე, რომელსაც აჭარის მოსახლეობის დიდ უმრავლესობაზე ექნებოდა გავლენა და შეძლებდა, მთელ ოლქში საიმედო დასაყრდენი ყოფილიყო.

სავარაუდოა, რომ ნოე ჟორდანიამ და ნოე რამიშვილმა ერთ-ერთ ასეთ პერსონად თბილისში მყოფი ქესქინ-ზადე ჩათვალეს და მასზე გადაწყვიტეს ფსონის დადება. ამ ვარაუდს ამყარებს 1921 წლის იანვარში ნოე რამიშვილის მიერ ქესქინ-ზადეს ბათუმში გაგზავნის დოკუმენტური მტკიცებულება.^[30]ეს საინტერესოა იმ მხრივაც, რომ ბათუმის ოლქის ქართული ადმინისტრაცია არ იყო მომხრე მისი ბათუმში დაბრუნების. ამ პერიოდში უკვე მანამდე თბილისში უსახსროდ დარჩენილი ქესქინ-ზადე სასტუმრო “ინტერნაციონალში” (ყოფილი “კავკაზი”) ცხოვრობდა, რაც დამატებითი არგუმენტია, რომ მას ძლიერი მფარველები გამოუჩნდა საქართველოს მთავრობაში. ამავე სასტუმროში ცხოვრობდა აკაკი ჩხენკელი, რომელიც ქესქინ-ზადეს მთავარი მფარველი და რეკომენდატორი იყო. საინტერესო ფაქტია ისიც, რომ ქესქინ-ზადე თავდამსხმელებმა პეტრე დიდის ქუჩაზე ზუსტად იმ ადგილას მოკლეს, სადაც საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობის თავმჯდომარე ცხოვრობდა. მოპირდაპირე სახლის, მიწათმოქმედების სამინისტროს ყოფილ შენობაში კი საქართველოს მთავრობის და დამფუძნებელი კრების რამდენიმე წევრი ქირაობდა ბინას. სავარაუდოა, რომ მას საქართველოს მთავრობის წევრებთან ხშირი შეხვედრები ჰქონდა და არ არის გამორიცხული, რომ მკვლელობის მომენტში ნოე ჟორდანიასთან შესახვედრადაც მიდიოდა. საოჯახო გადმოცემებით “ის თბილისში ნოე ჟორდანიას ხვდებოდა”.

დემოკრატიული საქართველოს წესრიგი აჭარაში

1920 წლის სექტემბერში თბილისის სისხლის სამართლის მილიციის უფროსის, პლატონ ფაჩულიას აგენტებმა ბათუმში მნიშვნელოვანი ოპერაცია ჩაატარეს. მათ ოპერატიული ინფორმაციის საფუძველზე და თვალთვალის შედეგად ბათუმში საბჭოთა რუსეთის საკონსულოს საფარქვეშ მოქმედი აგენტურული ქსელი გაშიფრეს და მისი წევრები დააპატიმრეს. ბათუმში განსაკუთრებული კომისრის კანცელარიაში აღმოჩნდა საბჭოთა რუსეთის საკონსულოში მოქმედი დაზვერვის აგენტი, შალვა მენაბდე, ასევე გამოირკვა საფრანგეთის მისიის შიკრიკის, სომხეთის მოქალაქის, ოფიცერ მარგოსიანის საქმე, რომელიც საბჭოთა რუსეთის დაზვერვის სასარგებლოდ მუშაობდა. გაირკვა, რომ შალვა მენაბდე კანცელარიაში შემოსულ მისდამი დაქვემდებარებულ დალუქულ კონვერტებს წინასწარ ხსნიდა და საბჭოთა რუსეთის საკონსულოს აძლევდა, სადაც შინაარსს იწერდნენ და შემდეგ წერილებს უკან უბრუნებდნენ მენაბდეს.

1920 წლის 14 სექტემბერს სისხლის სამართლის მილიციის აგენტებმა ბათუმში, ალექსანდროვის ბაღში მენაბდე ფაქტზე დაიჭირეს, როდესაც ის გახსნილ კონვერტებს აძლევდა საბჭოთა რუსეთის საკონსულოს საინფორმაციო განყოფილების გამგე პავჩინსკის. პავჩინსკი მენაბდესთან ერთად დააპატიმრეს, მან ჩვენებაზე უარი განაცხადა, თუმცა, მისგან ამოიღეს გახსნილი კონვერტები. პავჩინსკი, როგორც საკონსულოს ოფიციალური წარმომადგენელი, გაათავისუფლეს. მენაბდეს დაკითხვისას გაირკვა, რომ ის პავჩინსკიმ გადაიბირა დიდი თანხის სანაცვლოდ და დაავალა მისთვის გადაეცა განსაკუთრებულ კომისარიატში შემოსული საიდუმლო დოკუმენტები. მნიშვნელოვანი ამბავია, რომ პავჩინსკიმ მენაბდეს განსაკუთრებული დავალება მისცა, როგორმე მოეპოვებინა ქ ე ს ქ ი ნ - ზ ა დ ე ს დაკითხვის ოქმი და მასთან დაკავშირებული სხვა დოკუმენტები. აშკარა იყო, რომ საბჭოთა რუსეთის დაზვერვა არ აპირებდა ქესქინ-ზადეს დავიწყებას, მის მიერ ჩაშლილ ბათუმის ოლქის გაწითლების რეალურ შესაძლებლობას და მასზე თვალთვალი ჰქონდა დაწესებული. როგორც გამოირკვა, ბათუმის საბჭოთა რუსულ საკონსულოში დაზვერვას ხელმძღვანელობდა ვინმე დადიანი და ეს ყველაფერი მის მიერ იყო ორგანიზებული. ბათუმის ოლქის საგანგებო კომისარმა, ბენია ჩხიკვიშვილმა შუამდგომლობა აღძრა საქართველოს მთავრობასთან, ბათუმში საბჭოთა რუსეთის კონსულ სტარკისთვის კატეგორიულად მოეთხოვათ ზემოხსენებული პირების გაძევება.^[31]

ჟურნალი "ეშმაკის მათრახი" #36, 1920 წელი.

1920 წლის ივლისიდან, როდესაც ბათუმის ოლქში საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მმართველობა დამყარდა, გარდამავალ პერიოდში, ვიდრე აჭარის სტატუსის საკითხი დამფუძნებელ კრებაში გადაწყდებოდა, საქართველოს მთავრობამ გადაწყვიტა მკაცრი ზომები გაეტარებინა აჭარაში მყოფი საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მტრების წინააღმდეგ. ეს გადაწყვეტილება საკადრო საკითხშიც კარგად ჩანდა, ბათუმის ოლქის საგანგებო კომისრად ბენია ჩხიკვიშვილი დაინიშნა, ადმინისტრაციის უფროსობა პოლკოვნიკ ვლადიმერ (ვალოდია) სულაქველიძეს ჩააბარეს, ხოლო მოგვიანებით შეიქმნა ბათუმის ოლქის განსაკუთრებული რაზმი (უშიშროების სამსახური), რომლის უფროსად შსს განსაკუთრებული რაზმის უფროსის, მექი კედიას მოადგილე - იონა ჯანელიძე დანიშნეს.^[32]

იონა ჯანელიძე. საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია, საზოგადოებრივი არქივი, ნანული ჯანელიძის კოლექცია.

ჯანელიძე იონა ლუკას ძე - დაიბადა 1892 წელს მარტვილის რაიონ სოფელ ნაგვაზაოში. 1918-20 წლებში იყო საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შინაგან საქმეთა სამინისტროს განსაკუთრებული რაზმის (უშიშროების სამსახური) უფროსის მოადგილე. 1920-21 წლებში ბათუმის ოლქის განსაკუთრებული რაზმის უფროსი. 1921 წლის საბჭოთა რუსული ოკუპაციის შემდეგ წავიდა ემიგრაციაში. არალეგალურად დაბრუნდა 1922 წლიდან და იყო საქართველოს დამოუკიდებლობის კომიტეტის ("დამკომი") მდივანი. 1920-იან წლებში ისევ წავიდა ემიგრაციაში, მუშაობდა საფრანგეთის სპეცსამსახურებში, ზოგიერთი ცნობით, ბრიტანულ სპეცსამსახურებშიც. გარდაიცვალა პარიზში 1969 წლის გაზაფხულზე.

ბათუმის ოლქის ქართულმა ადმინისტრაციამ რუსეთის მოხალისეთა არმიის წარმომადგენლების, აგენტებისა და ბოლშევიკური ორგანიზაციების სასტიკი დევნა დაიწყო. აპატიმრებდნენ და ოლქიდან აძევებდნენ მოხალისეთა არმიის წარმომადგენლებს და მათ მიერ ბათუმის ოლქში ორი წლის დაგროვილ ქონებას და სახსრებს კონფისკაციას უკეთებდნენ. ადმინისტრაციამ მიზნად დაისახა, ერთხელ და სამუდამოდ მოეგვარებინა ბათუმელი ბოლშევიკების საკითხი, რომლებიც მთელ ოლქში ყველაზე ანგარიშგასაწევი ძალა იყო.

1920 წლის ზაფხულში დააპატიმრეს ართვინის ბოლშევიკური ორგანიზაციის ხელმძღვანელი, კაზანჯიანი, რომელიც პატიმრობისას გაურკვეველ ვითარებაში დაიღუპა.^[33]

განსაკუთრებულმა რაზმმა, პირველ რიგში, ბათუმის ბოლშევიკური ორგანიზაციის ლეგალური ბიურო გაანეიტრალა, მათ ბიუროს მთელი შემადგენლობა დააპატიმრეს, ასევე დააპატიმრეს ბათუმელი ბერძენი ბოლშევიკების ლიდერი, ბოლშევიკთა არალეგალური კომიტეტის წევრი, გამოცდილი იატაკქვეშელი მებრძოლი და ტერორისტი, ნიკოლოზ ანასტასიადი, ისინი ყველა ქუთაისის ციხეში გადაგზავნეს.

განსაკუთრებულმა რაზმმა მთლიანად გაწმინდა პროფკავშირები და მეზღვაურთა კავშირი ბოლშევიკებისგან და ყველა დააპატიმრა. კონტროლი დაამყარა საზღვაო ტრანსპორტზე და ბათუმის პორტიდან ფოთის, სოხუმის და რუსული პორტების მიმართულებით მოძრავ პატარა გემებზე, რომლებსაც მანამდე რუსეთის მოხალისეთა არმია და ბოლშევიკური ორგანიზაციები აქტიურად იყენებდნენ.

ბოლშევიკურ ძალებს გადამწყვეტი დარტყმა იონა ჯანელიძის განსაკუთრებულმა რაზმმა 1920 წლის დეკემბერში მიაყენა, როდესაც ბათუმში, შიბაევის ქარხნის ტერიტორიაზე ბოლშევიკ იაკუბოვის კონსპირაციულ ბინაში საიდუმლო სხდომის დროს დააპატიმრეს ბოლშევიკური ორგანიზაციის ბათუმის არალეგალური კომიტეტის მთელი შემადგენლობა, სახელდობრ, კომიტეტის თავმჯდომარე, ვიქტორ სიხარულიძე, კომიტეტის პასუხისმგებელი მდივანი, ანა პირუმოვა, კომიტეტის წევრები: დ. გოჩალეიშვილი, ტ. სიჩევა, ლ. ედელსონი და სხვები. მათ შორის იყო ნიკოლოზ ანასტასიადის შვილი, მიხეილ ანასტასიადიც. ისინიც ქუთაისის ციხეში გადაგზავნეს.^[34]

1920 წლის შემოდგომაზე საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობისთვის ცნობილი გახდა საბჭოთა რუსეთის გეგმები. ქართველმა მზვერავებმა ბაქოში მეთერთმეტე არმიის შტაბიდან საიდუმლო დოკუმენტები მოიპოვეს, სადაც დეტალურად იყო განხილული საქართველოზე თავდასხმის გეგმა. ეს მნიშვნელოვანი დოკუმენტები თბილისში საბჭოთა აზერბაიჯანში საქართველოს ელჩმა, გაბრიელ (გაბო) ხუნდაძემ პირადად ჩამოუტანა მთავრობის თავმჯდომარე ნოე ჟორდანიას. თავდასხმა 1920 წლის ბოლოს იყო მოსალოდნელი, თუმცა თავდასხმა გადაიდო წითელი არმიის პოლონეთში მარცხისა და მე-11 არმიის საბოლოო ფორმირების დაგვიანების გამო. ქართველი პოლიტიკოსები და სამხედროები ვარაუდობდნენ, რომ თავდასხმა, როგორც წინა წელს, გაზაფხულზე დაიწყებოდა. მიუხედავად ურთულესი გეოპოლიტიკური მოცემულობისა, როდესაც აზერბაიჯანი საბჭოთა რუსეთის მიერ უკვე ოკუპირებული იყო და 1920 წლის ნოემბერში საბჭოთა რუსეთმა სომხეთის დემოკრატიული რესპუბლიკის ოკუპაციაც შეძლო, მხოლოდ საქართველო რჩებოდა თავისუფლების კუნძულად და იმედს არ კარგავდა.

ქართველმა დიპლომატებმა ბლოკადის გარღვევა შეძლეს. 1921 წლის დასაწყისში საფრანგეთის ხელისუფლებაში არისტიდ ბრიანი მოვიდა. არისტიდ ბრიანი ქართველი სოციალ-დემოკრატების მეგობარი იყო და მასთან საქართველოს წარმომადგენლებს პირადი კონტაქტებიც ჰქონდათ. ბრიანმა მოსვლისთანავე ყურადღება მიაქცია საქართველოს საკითხს, რასაც მალე დე-იურე აღიარება და იარაღის მოწოდების შესახებ გადაწყვეტილებაც მოჰყვა. საქართველოს გადარჩენის შანსი გაუჩნდა, თუმცა იარაღის შემოტანა და მოსალოდნელი ომის სამზადისი ზურგის, ბათუმის პორტის გამაგრებას და გაძლიერებულ უსაფრთხოებას მოითხოვდა.

1920 წლის ნოემბერში საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის სამხედრო სამინისტროს გენერალური შტაბის დაზვერვის უფროსმა, ალექსანდრე ბაგრატიონ-დავითაშვილმა ბათუმის კონტრდაზვერვის რაიონის გასაძლიერებლად სამხედრო დაზვერვის ერთ-ერთი ყველაზე გამოცდილი და საიმედო კადრი - პეტრე ფავლენიშვილი გაგზავნა. ფავლენიშვილს დავალებული ჰქონდა ბათუმის კონტრდაზვერვის საიდუმლო ინსპექტირება და ბათუმის კონტრდაზვერვის პუნქტის უფროსის, ციციშვილისთვის დახმარების გაწევა. ფავლენიშვილი სიტუაციის შეფასების შემდეგ მიხვდა, რომ ბათუმში მძიმე მდგომარეობა იყო, რადგან მოსახლეობაში გავრცელებული იყო პანიკური ხმები, რომ საბჭოთა რუსეთისა და ქემალისტური თურქეთის შეთანხმების შედეგად საქართველოს დაღუპვა ელოდა. ციციშვილმა ფავლენიშვილის რჩევით კონტრდაზვერვის ქსელით გაავრცელა ხმები, რომ საქართველოს დემოკრატიულმა რესპუბლიკამ გააფორმა ხელშეკრულება ქემალისტურ თურქეთთან, რაც პირიქით საბჭოთა რუსეთს შეუქმნიდა საფრთხეს. ფანდმა იმოქმედა და მოსახლეობა დამშვიდდა.^[35]

ამ ფაქტობრივი მასალების საფუძველზე ლოგიკურია, ვიფიქროთ, რომ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის პირველ პირებს, ნოე ჟორდანიას და შინაგან საქმეთა მინისტრ ნოე რამიშვილს ქესქინ-ზადეს თავიანთ სამსახურში ჩაყენება და ბათუმში გაგზავნაც ზურგის გასამაგრებლად სჭირდებოდათ და მას ახლადდანიშნული განსაკუთრებული კომისრის, ყოფილი სამხედრო მინისტრის - გრიგოლ გიორგაძის განკარგულებაში გზავნიდნენ. გრიგოლ გიორგაძე ამ პერიოდში ხშირად ჩამოდიოდა თბილისში კონსულტაციებისთვის. ეს ამბავი გასაგები ხდება იმ მხრივაც, რომ ქესქინ-ზადეს ბათუმის მთელ ოლქში მყოფი შეიარაღებული ხალხისა და პოტენციური საბრძოლო დანაყოფების მეთაურობის გამოცდილება და შესაძლებლობაც ჰქონდა, რაც საბჭოთა რუსეთთან და ქემალისტურ თურქეთთან მოსალოდნელ ომში აუცილებლად გამოადგებოდა საქართველოს მთავრობას. მათი გაკონტროლებაც მთავარი გამოწვევა იყო, რადგან, ბათუმის ოლქში ბოლშევიკებსაც და ქემალისტებსაც პროვოკაციის მოსაწყობად მაინც დიდი რესურსი ჰქონდათ. აქედან გამომდინარე, ერთადერთი და საფუძვლიანი ვერსია, თუ ვის აწყობდა საქართველოს სამსახურში ჩამდგარი ქესქინ-ზადეს მკვლელობა, ეს საბჭოთა რუსეთი უნდა ყოფილიყო, თუმცა, საინტერესოა სხვა ვერსიების ლოგიკურად გამორიცხვაც და მთავარი საკითხის გარკვევა - ვინ მოკლა ქესქინ-ზადე?!

გამოცანა - ვის აწყობდა ქესქინ-ზადეს მკვლელობა?!

1940 წლის დასაწყისში აჭარის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმის თანამშრომელმა, ალი ოსმან (ალექსანდრე) ქათამაძემ თავის სამუშაო წიგნაკში “სედაიმილეთელების შესახებ”ცეცხლაურთან 20 წლის წინ მომხდარი საბედისწერო შეტაკებისა და ოფიცერ დოღონაძის დაღუპვის ამბის შემდეგ ჩაწერა:

“...რადგან დოღონაძე სედაი მილეთელების მიერ იქნა მოკლული, ხოლო ამათი ხელმძღვანელი კი ქესკინ ზადე იყო, ამიტომ დოღონაძის ძმამ - ქ. თბილისში - გოლოვინსკის პროსპექტზე მოჰკლა ქესკინ ზადე და სამაგიერო მიუზღო.”^[36]

მკვლევარის წყარო ქობულეთის რაიონში, სოფელ დიმიტროვკაში მცხოვრები მანთაშევის ნავთის მრეწველი ქარხნის ყოფილი მუშა და ძველი რევოლუციონერი - 57 წლის იუსუბ-ალი ქათამაძე იყო. 1905-1907 წლებში მას მონაწილეობა ჰქონდა მიღებული თბილისის, ქუთაისისა და სოხუმის რევოლუციურ გამოსვლებში, ხოლო ბოლოს სამუსლიმანო საქართველოს განმათავისუფლებელი კომიტეტის წევრიც იყო. წყაროს ინფორმირებულობა ეჭვს არ იწვევს და, სავარაუდოდ, მკვლევარმაც მისი წარსული საქმიანობის მიხედვით შეარჩია ზეპირი ისტორიის მთხრობელი. როგორც 1921 წელს ქესქინ-ზადეს მკვლელობის შესახებ საგაზეთო ცნობებშიც ჩანდა, ხმაც გავრცელდა და გამოძიებასაც მაშინვე გაუჩნდა ვერსია, რომ “მკვლელობა შურისძიების ნიადაგზე” მოხდა. მარტივად შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ თავდამსხმელები ოფიცერ დოღონაძის ძმები იყვნენ, თუმცა, მკვლელები ცხელ კვალზე ვერ დააკავეს და მათ მიმალვა მოახერხეს. სამი კვირის შემდეგ არც ქესქინ-ზადე და არც მისი მკვლელები გასაგები მიზეზების გამო უკვე აღარავის ახსოვდა. საბჭოთა რუსეთი 1921 წლის 11 თებერვალს თავს დაესხა საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკას და საბჭოთა რუსული ოკუპაციის შემდეგ, რა თქმა უნდა, მკვლელობას აღარავინ გამოიძიებდა.

ოფიცერ გრიგოლ (გრიშა) დოღონაძეს, რომელიც 1895 წელს იყო დაბადებული, სამი უმცროსი ძმა ჰყავდა: 1899 წელს დაბადებული ალექსანდრე (საშა) დოღონაძე, 1905 წელს დაბადებული ვლადიმერ (ვალოდია) დოღონაძე და 1912 წელს დაბადებული აკაკი (კუკური) დოღონაძე. სავარაუდოდ, აკაკი დოღონაძე მკვლელობაში, მცირეწლოვნობის გამო, მონაწილეობას ვერ მიიღებდა. მკვლელობის ფაქტობრივი გარემოების თანახმად, ქესქინ ზადეს და მემედ დიასამიძეს თავს ორი ახალგაზრდა მამაკაცი დაესხა. შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ისინი - 21 წლის საშა და 16 წლის ვალოდია დოღონაძეები ყოფილიყვნენ. ძმები დოღონაძეების შთამომავლებს კარგად ახსოვთ გრიგოლ დოღონაძის ტრაგიკულად დაღუპვის ამბავი, თუმცა ქესქინ-ზადეს, მისი მკვლელობის და მასში გრიგოლის ძმების მონაწილეობის შესახებ არასდროს არაფერი სმენიათ. როგორც ჩანს, ძმები დოღონაძეები, რომლებიც იმდროინდელი ტრაგიკული პოლიტიკური ცვლილებების ფონზე ამ ამბიდან “მშრალად გამოვიდნენ”, სიცოცხლის ბოლომდე საიდუმლოდ ინახავდნენ თავს გადამხდარ ისტორიას. ცნობილია, რომ ცეცხლაურთან მომხდარ შეტაკებაში უფროსი ლეიტენანტი გრიგოლ დოღონაძე 1920 წლის 11 მაისს დაიღუპა, ქესქინ-ზადე თბილისში სექტემბრის დასაწყისიდან ცხოვრობდა, ხოლო ძმები დოღონაძეები გრიგოლის დაღუპვიდან, თითქმის ერთი წლის შემდეგ ესხმიან თავს ქესქინ-ზადეს “შურისძიების მიზნით,” როდესაც იგი ისევ დიდ პოლიტიკურ თამაშში ჩაება. ლოგიკური იქნება, ვივარაუდოთ: ხომ არ იყვნენ ახალგაზრდა ძმები დოღონაძეები ვინმეს ხელში ბრმა იარაღი? - ვინც ქესქინ-ზადეს თამაშიდან გამოთიშვის მიზნით ისინი წააქეზა და ქუთაისიდან მკვლელობის ადგილამდე მიიყვანა, იარაღი მისცა და სამიზნის მოძრაობის მარშუტების დადგენაშიც დაეხმარა?

მუჰამედ ბეი ქესქინ-ზადე კიკნაძის წარსული თავგადასავლებით სავსე ცხოვრება აუცილებელს ხდის რამდენიმე ვერსიის განხილვას, თუ ვინ შეიძლება ყოფილიყო მისი განადგურებით დაინტერესებული.

ბოლშევიკური კვალის შემდეგ, ყველაზე რელისტურ ვერსიად სომხური დაშნაკცუტიუნის ტერორისტული ორგანიზაციის შურისძიების ოპერაცია “ნემესისი” ჩანდა. მათ 1920 წლის 19 ივნისს თბილისში მოკლეს აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკის დევნილი მთავრობის თავმჯდომარე, ფათ ალი ხან-ხოელი, მკვლელი მიიმალა და ვერ დააპატიმრეს თუმცა, როგორც შემდეგ გაირკვა, თავდამსხმელი დაშნაკი არამ იერგანიანი იყო. ქესქინ-ზადეს მკვლელობაში სომხური კვალის ვერსიას, ასე თუ ისე ლეგიტიმურს, ერთი გარემოება ხდის: დაუდასტურებელი და ზეპირი გადმოცემების თანახმად, ქესქინ-ზადეს მონაწილეობა უნდა ჰქონდა მიღებული სომეხთა გენოციდში ართვინის მხარეში. ართვინში სომხური მოსახლეობის დარბევა ორ ეტაპად მოხდა. პირველი ეტაპი 1915-1916 წლებში იყო, როდესაც ოსმალური არმიის დივერსიული ჯგუფები და მათი ადგილობრივი მხარდამჭერები ესხმოდნენ თავს სომხურ მოსახლეობას და მეორე ეტაპი - 1918 წელს, როდესაც ამიერკავკასიის ფრონტიდან გაქცეული რუსული არმიის პოზიციებს შეტევაზე გადმოსული ოსმალური არმია იჭერდა და გზადაგზა სომხური მოსახლეობის განადგურებით იყო დაკავებული. მათთან ერთად მონაწილეობდა “ახალგაზრდა თურქების” პარტიული დაზვერვა, “თეშქილათი მაჰსუსა”, რომელიც ომის დროს ოსმალურ არმიაში იყო ინტეგრირებული და მოგვიანებით, “ახალგაზრდა თურქების” ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ და რესპუბლიკის გამოცხადების შემდეგ მათი სამხედრო დაზვერვა გახდა და “მილი ამალე ჰიზმეთი” დაერქვა. გამორიცხული არ არის, რომ ერთ-ერთ ფოტოზე სადაც ქესქინ-ზადე ოსმალეთის არმიის ოფიცრის ფორმაში არის გამოწყობილი, იგი სწორედ ამ ოპერაციებში მონაწილეობდა, თუმცა, ეს ყველაფერი შეიძლება მხოლოდ ვარაუდი და ამ მხარეში გავრცელებული არმენოფობიური მითოლოგიის ნაწილი იყოს. გასული საუკუნის განმავლობაში ოპერაცია “ნემესისის”, მისი სამიზნეებისა და მკვლელობების შემსრულებლების შესახებ თითქმის ყველაფერი ცნობილი გახდა და არცერთ ამბავში ქესქინ-ზადე არ ფიგურირებს, მითუმეტეს, ქესქინ-ზადეს მკვლელების იდენტიფიცირების შემდეგ ეს ვერსია უნდა გამოირიცხოს.

მეორე ვერსია შესაძლოა ყოფილიყო საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შიდა სამთავრობო დაპირისპირებები ნოე რამიშვილსა და აკაკი ჩხენკელს შორის^[37].რადგან ქესქინ-ზადე თავიდანვე აკაკი ჩხენკელთან იყო დაახლოებული, ქესქინ-ზადეს მკვლელობა შესაძლოა შიდა ბრძოლის შედეგი ყოფილიყო, თუმცა საარქივო დოკუმენტები ამტკიცებს, ნოე რამიშვილის პირად ინტერესს ქესქინ-ზადეს აჭარაში, საქართველოს სასარგებლოდ გამოყენების შესახებ და ეს ვერსიაც უსაფძვლოდ შეიძლება მივიჩნიოთ.

მესამე ვერსიად შეიძლება ვივარაუდოთ კვალი, რომელიც ხშირად ამოტივტივდება ამ ისტორიაში: ის ქესქინ-ზადეს და სოციალ-ფედერალისტ, საქართველოს დამფუძნებელი კრების წევრსა და პირველი მსოფლიო ომის დროს ოსმალეთში ქართული ლეგიონის ერთ-ერთ შემქმნელ პეტრე სურგულაძეს უკავშირდება, რასაც 1920 წელს გოდერძის უღელტეხილზე “სედაი მილეთელ” მებრძოლებთან შეტაკებისას პეტრე სურგულაძის ძმის, სამხედრო ექიმ ირაკლის სურგულაძის დაღუპვა^[38] ემატება, რაც სავარაუდოს ხდის, რომ მკვლელობის უკან შეიძლება პეტრე სურგულაძე მდგარიყო, თუმცა ამ ვერსიის უსაფუძვლობას ის ფაქტი ადასტურებს, რომ პეტრე სურგულაძე 1921 წლის დასაწყისში უკვე სტამბოლში იყო წასული და არც ემიგრანტულ მასალებში და არქივებში გამოჩენილა ამ საქმესთან დაკავშირებული რამე დოკუმენტი.

მეოთხე ვერსია - აჭარის მომავალი ავტონომიის პირველი კაცობისთვის შესაძლო ბრძოლა და დაპირისპირებაა, სადაც ერთ მხარეს ქესქინ-ზადე და მეორე მხარეს “სამუსლიმანო საქართველოს განმანთავისუფლებელი კომიტეტი”, მისი ლიდერი მემედ-ბეგ ამაშიძე და სხვა დაწინაურებული პრეტენდენტები შეიძლება ყოფილიყვნენ, თუმცა ამ ხაზით არანაირი დოკუმენტური თუ სხვაგვარი მტკიცებულება არ არსებობს რაც ვერსიის შესაძლებლობას დაადასტურებდა.

ქესქინ-ზადეს მკვლელობის ყველაზე სარწმუნო და რეალური ვერსია ბოლშევიკური და საბჭოთა რუსეთის დაზვერვის კვალია. პირველ რიგში, ამ ვერსიის გასამყარებლად ბათუმის საბჭოთა რუსეთის საკონსულო და მასში მოქმედი საბჭოთა რუსული დაზვერვის ინტერესი ჩანს, რადგან ისინი ქესქინ-ზადესთან დაკავშირებულ, ყოველგვარი დოკუმენტაციის მოპოვებას ცდილობდნენ. შესაბამისად, საკმაოდ საფუძვლიანია, ვიფიქროთ, რომ ბოლშევიკები ქესქინ-ზადეს უთვალთვალებდნენ დაგადამწყვეტ მომენტში დაღალატების გამო (რამაც ბათუმის ოლქის ხელში ჩაგდებისა და იქ საბჭოთა ხელისუფლების გამოცხადების შანსი დააკარგვინათ) შურისძიებასაც გეგმავდნენ. ამ ფაქტორს ემატება 1921 წლის ომის სამზადისიც, სადაც, ერთი მხრივ, საქართველოს მთავრობა ყოველნაირად ცდილობს ზურგის გამაგრებას, ბათუმის ოლქისა და პორტის უსაფრთხოების განმტკიცებას და ყველაზე ეფექტიან შესაძლებლობებს ეძებს ამისთვის, ხოლო მეორე მხრივ, საბჭოთა რუსეთისა და მისი დაზვერვისთვის პირველი რიგის ამოცანას საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შეიარაღებული ძალების ზურგში არეულობის მოწყობა და დეზორგანიზაცია წარმოადგენს. შესაძლოა, ზუსტად ამ დიდი საიდუმლო ომის მსხვერპლი გამხდარიყო ყოფილი “აჭარის არმიის მთავარსარდალი”, რომელიც ნამდვილად ანგარიშგასაწევი პერსონა იყო.

საინტერესოა, რომ ბათუმის ბოლშევიკური ორგანიზაციების ხელმძღვანელი, იქ მომხდარი ყველაზე გარდამტეხი მოვლენების დროს,სერგო გუბელი იყო. ისწარმოშობით ქუთაისიდან იყო. ასევე ქუთაისელი იყო აჭარის ბოლშევიკური ორგანიზაციების ერთ-ერთი ხელმძღვანელი 1917 წლიდან, ვალერიან (ვალია) ბახტაძე, ბათუმში დაპატიმრებული ყველა ბოლშევიკი ასევე ქუთაისის ციხეში იგზავნებოდა და გამორიცხული არ არის, რომელიმეს კავშირი დაემყარებინა ახალგაზრდა ძმებ დოღონაძეებთან, ან რეკომენდაცია მიეცა საბჭოთა რუსეთის დაზვერვისთვის, რადგან ოფიცერ გრიგოლ დოღონაძის დაღუპვას ქუთაისში დიდი გამოხმაურება მოჰყვა^[39] და ის აუცილებლად ეცოდინებოდათ ქუთაისელ ბოლშევიკებს. ქესქინ-ზადეს შთამომავლებში შემორჩენილი გადმოცემებით, ქესქინ-ზადეს ცოლიც, გულიზარ დიასამიძე მკვლელობის ორგანიზატორად ბოლშევიკებს მიიჩნევდა.

ყველაზე საინტერესო წყარო მაინც საქართველოში, საბჭოთა რუსეთის საელჩოში მყოფი სამხედრო წარმომადგენელის და მზვერავის, პავლე სიტინის მიერ მოსკოვში გაგზავნილი საიდუმლო მოხსენებებია, სადაც ის ეხება როგორც აჭარის საკითხს, ასევე პერსონალურად ქესქინ-ზადეს და მის როლს მიმდინარე პოლიტიკურ ბრძოლაში. მიუხედავად იმისა, რომ პოლიტიკური კონტექსტის ცოდნაში სიტინი აშკარად ჩამორჩება რუსეთის მოხალისეთა არმიის შტაბის უფროს გენერალ რომანოვსკის, რომელიც კარგად ხედავდა და აფასებდა რუსეთის მთავარ იარაღს საქართველოს წინააღმდეგ, რაც რელიგიური შუღლის გაღვივებაში გამოიხატებოდა და ამით მანიპულირების რეკომენდაციას აძლევდა გენერალ დენიკინს, ამისგან განსხვავებით სიტინი ზედმეტ იმედებს ამყარებდა “აჭარის თვითგამორკვევის” და “დამოუკიდებელი რესპუბლიკის” შექმნის სურვილზე. თუმცა პავლე სიტინი ზედმიწვენით კარგად ხედავდა რეგიონში მთავარი მოთამაშის, ქესქინ-ზადეს პერსონალურ მნიშვნელობას. როგორც მისი საიდუმლო მოხსენებების ტექსტებიდან ჩანს, ამის შესახებ მას ქესქინ-ზადეს ახლო გარემოცვაში ჩანერგილი საბჭოთა რუსეთის აგენტი აწვდიდა ინფორმაციას ხოფადან. სიტინი კარგად ხედავდა ქესქინ-ზადეს უნარს, თუ როგორი წარმატებით აბამდა ის კავშირებს აჭარის მისაკუთრების მსურველ ყველა დიდ მოთამაშესთან და ამას საკუთარი დაწინაურებისთვის როგორ იყენებდა. მოსკოვში გაგზავნილ ერთ-ერთ საიდუმლო მოხსნებაში სიტინი ქესქინ-ზადეზე წერს, რომ - “კ.ზ (ქესქინ-ზადე) მქუხარე პოპულარობით სარგებლობს საკუთარ ხალხში.” (საქართველოს ცენტრალური სახელმწიფო საისტორიო არქივი, ფონდი 1874 (საქართველოში რსფსრ-ს სრულუფლებიანი წარმომადგენლობის სამხედრო ატაშე), ანაწერი 1, საქმე N 1, გვ. 160, მოხსენება N 62)

აქედან გამომდინარე, ქესქინ-ზადეს საქართველოს მთავრობის სამსახურში ჩადგომას სიტინი საბჭოთა რუსეთისთვის საშიშ მოვლენად განიხილავს და მოსკოვსაც შემაშფოთებელ პროგნოზს უგზავნის, რადგან მან დაადგინა თბილისში მყოფი ქესქინ-ზადეს საქართველოს მთავრობის წარმომადგენლებთან შეხვედრების შესახებ და მოსკოვს ატყობინებდა, რომ ის მალე, დიდი ალბათობით, რაიმე მაღალ პოსტზე დაინიშნებოდა საქართველოს მთავრობაში და ეს პოსტი დაკავშირებული იქნებოდა აჭარის მმართველობასთან. სიტინი მოსკოვს სწერს, რომ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობა დიდად გახარებულია, რადგან აჭარაში ყველაზე გავლენიანი ლიდერი მათ მხარეს გადავიდა და საქართველოსთვის ეს ძალიან მნიშვნელოვანი ამბავი იყო, რადგან ქესქინ-ზადეს დახმარებით გაადვილდებოდა აჭარის მოსახლეობის ინტეგრაცია საქართველოს სახელმწიფოში, აჭარის ინტეგრაციით საქართველო გააკონტროლებდა არამხოლოდ შავი ზღვის ერთერთ საუკეთესო პორტს, არამედ აჭარას შემოერთებით საქართველო სამხედრო-სტრატეგიული თვალსაზრისითაც გაძლიერდებოდა. სიტინი მოსკოვს აფრთხილებდა, რომ ამ ხელსაყრელი გარემოებების საკუთარ ინტერესებში რეალიზაციისთვის საქართველოს მთავრობას ჭკუა და ტაქტიკა ნამდვილად ეყოფოდა და საბჭოთა რუსეთის მხრიდან საჭირო იყო გადამწყვეტი ზომების მიღება ამ ყველაფრის შესაჩერებლად:

“მე მგონია, რომ საბჭოთა რუსეთის მიზანს არ წარმოადგენს, ყოველნაირად ხელი შეუწყოს და გააძლიეროს საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა, მითუმეტეს, რამდენადაც ჩვენთვის ცნობილია, ის არ ერიდება აშკარად თუ ფარულად დაეხმაროს საბჭოთა ხელისუფლების მტრებს. ამიტომ მიმაჩნია, რომ ჩვენი მოვალეობა არის ყოველგვარი ზომები მივიღოთ იმ შესაძლო მოვლენების აღსაკვეთად, რომელიც უეჭველად მოხდება უახლოეს მომავალში. აუცილებლად მიმაჩნია, არ დავუშვათ შესაძლებლობა, რომ საქართველოს მთავრობამ ახლა შეძლოს ქესქინ-ზადეს საქართველოს სასარგებლოდ გამოყენება.” (საქართველოს ცენტრალური სახელმწიფო საისტორიო არქივი, ფონდი 1874 (საქართველოში რსფსრ-ს სრულუფლებიანი წარმომადგენლობის სამხედრო ატაშე), ანაწერი 1, საქმე N 2, გვ. 11, მოხსენება N 86.)

სიტინი ასევე მიუთითებს, რომ სასწრაფოდ გადასაწყვეტია ქესქინ-ზადეს ქსელის განეიტრალებაც, რადგან ის საქართველოს მთავრობის განკარგულებაში იქნებოდა და ეს დამატებითი საფრთხე იყო საბჭოთა რუსეთის ინტერესებისთვის. სიტინის ხედვა ქესქინ-ზადეს შესახებ ძალზე არაორდინალურია და იგი საბჭოთა რუსეთის მთავრობას მოუწოდებს, ქესქინ-ზადე როგორმე საქართველოდან “გაიყვანოს” და საქართველოს მთავრობის გავლენას მოაშოროს, თუმცა აქ აშკარად ჩანს სიტინის გაურკვევლობა მიმდინარე პოლიტიკურ ბრძოლაში, თუ როგორ უნდა მოეხერხებინათ ქესქინ-ზადეს გადაბირება. სიტინი საკმაოდ სუსტ არგუმენტებს სთავაზობს მოსკოვს, რომელსაც პოლიტიკური ხელმძღვანელობა სავარაუდოდ არც კი განიხილავდა. პავლე სიტინის საიდუმლო მოხსენებები მოსკოვში 1920 წლის აგვისტო-სექტემბრის განმავლობაში არის გაგზავნილი და უკვე 1921 წლის იანვრისთვის საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობასთან მჭიდროდ დაკავშირებული ქესქინ-ზადეს განეიტრალება მოსკოვს დიდი ალბათობით მხოლოდ ფიზიკური ლიკვიდაციით თუღა შეეძლო.

1921 წლის საბჭოთა რუსული ოკუპაცია და სამხედრო მოქმედებები საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის წინააღმდეგ 17 მარტს ბათუმში დასრულდა. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობა ბათუმიდან ემიგრაციაში წავიდა.

საოკუპაციო ხელისუფლებამ და მისმა ხელმძღვანელმა, საბჭოთა საქართველოს რევკომის თავმჯდომარე ფილიპე მახარაძემ აჭარის მოსახლეობას 24 მარტს პრესის ფურცლებიდან სიტყვით მიმართა:

“ძმებო და ამხანაგებო, აჭარის მუშებო და გლეხებო! როგორც იქნა, ბოლო მოეღო თქვენს ტანჯვა-ვაებას; თქვენ თავისუფალი ხართ, თქვენი კუთხე… ბევრჯერ იყო აოხრებული და აწიოკებული, თქვენ დაგცინოდნენ, როგორც ინგლისის, ამერიკის და საფრანგეთის იმპერიალისტები, ისე მენშევიკი-ძალდამტანებლები; შეურაცხყვეს თქვენი ადათი - ზნე, სარწმუნოება და სინდისი, დღეიდან… დაცინვას ბოლო მოეღო. ამ დიდებულ და სასიქადულო ჟამს საქართველოს სოციალისტური საბჭოთა მთავრობა მთელი ქვეყნის და მუშების წინაშე აცხადებს, რომ აჭარის ხალხს მინიჭებული აქვს სრული თავისუფლება და ხელშეუხებლობა. აჭარას მინიჭებული აქვს ავტონომია საბჭოთა კონსტიტუციის საფუძველზე. გაუმარჯოს აჭარის მუშებს და გლეხებს…”^[40]

საოკუპაციო ხელისუფლების ცინიზმი მხოლოდ პრესისა და სააგიტაციო ფურცლებზე არ დარჩენილა. მალე მთელი აჭარის მოსახლეობამ და პოლიტიკაში ჩართულმა ძალებმა საკუთარ თავზე გამოცადეს, რა იყო ნამდვილი ძალადობა, შევიწროება თუ რელიგიური დევნა და ტერორი.

საქართველოს დევნილი მთავრობა ბათუმში განვითარებულ მოვლენებს ემიგრაციიდანაც ადევნებდა თვალს. 1921 წლის 15 ივლისს სტამბოლში გამომავალი ემიგრანტული გაზეთი “თავისუფალი საქართველო” აჭარის გარშემო განვითარებულ მოვლენებზე წერდა:

“როგორც ვიცით, აჭარას საქ. რევკომმა (ფ. მახარაძის დეპეშით) აღუთქვა ფართე ავტონომია და მიულოცა მენშევიკების ბატონობისგან განთავისუფლება. მეჯლისის წევრები ამ დაპირებამ აღტაცებაში მოიყვანა. ზოგი მათგანი ძველი მთავრობის დაგმობასაც შეუდგა და ახლის ქებას. მეჯლისს ბათომის რევკომმა მისცა 15 მილიონი, რამაც კიდევ უფრო მოალბო მათი გული. მამედ ბეგმა ინტერვიუც კი მისცა კომუნისტურ გაზეთს, სადაც ქება-დიდებით მოიხსენია საბჭოთა მთავრობა და გაკიცხა მენშევიკების მმართველობა. მეჯლისი შეუდგა მუშაობას და მიღებული მილიონების განაწილებას, მაგრამ მათ სიხარულს მალე ბინდი გადაეფარა. ბოლშევიკებს მამედ ბეგი და მისი მეჯლისი დროებით სჭირდებოდათ. ფაქტიურად კომუნისტები შეუდგნენ საკუთარ აგიტაციას ოლქში, რომ კომუნიზმისთვის გავლენა მოეპოვებინათ და კომუნისტური მეჯლისი შეექმნათ. რევკომის წევრები ოსმალო კომუნისტების თანხლებით დადიოდნენ ოლქში, მართავდნენ კრებებს, მიტინგებს, აარსებდნენ რევკომებს და უხსნიდნენ ხალხს კომუნიზმის მოძღვრებას. რევკომმა საიდუმლოდ დაადგინა უეცარი არჩევნების მოხდენა და მთელი მეჯლისის ასე ჩამოშორება…” ^[41].

ძალაუფლების განმტკიცების შემდეგ, საბჭოთა რუსულ საოკუპაციო ძალებს აჭარაში, ისევე, როგორც სხვაგან, არცერთ ეტაპზე ტერორი არ შეუმსუბუქებია. ემიგრაციაში წასულმა “სედაი მილეთის” ხელმძღვანელებმა მალე საკუთარ მომხრეებს თურქეთიდან რეკომენდაცია მისცეს, საბჭოთა რეჟიმის წინააღმდეგ “მენშევიკებთან” და სხვა ანტისაბჭოთა ძალებთან ერთად ებრძოლათ.

1920-1930-იან წლებში აჭარაში დარჩენილი “სედაი მილეთის” და “სამუსლიმანო საქართველოს განმათავისუფლებელი კომიტეტის” ბევრი წევრი საბჭოთა მასობრივ რეპრესიებს შეეწირა.

მემედ ბეგ აბაშიძე 1937-1938 წლების დიდი ტერორის დროს დახვრიტეს.

საოჯახო გადმოცემებით, 1933 წელს ბათუმის ერთ-ერთი საბავშვო ბაღის გამგეს, გულიზარ დიასამიძეს პერსონალმა სარეცხი საშუალებების დაგვიანების გამო შესჩივლა. როცა მას ჰკითხეს, თუ როდის მოვიდოდა მარაგი, გაბრაზებულმა გულიზარმა სტალინის დიდი პორტრეტისკენ გაიშვირა ხელი და თქვა: “ამას ჰკითხეთ, როდის მოვა!” რაც მას, საბჭოთა რეჟიმისთვის ისედაც არასასურველ ადამიანს, რამდენიმეწლიან პატიმრობად დაუჯდა. გულიზარ დიასამიძე 1968 წელს გარდაიცვალა ბათუმში.

ქესქინ-ზადეს მივიწყებული ამბავი ისტორიული სიმართლის დასადგენად კიდევ ბევრ მუშაობას საჭიროებს. მიუხედავად მის მიმართ არსებული ნეგატიური დამოკიდებულებებისა, დოკუმენტური წყაროები და 1920-1921 წლების აჭარის კონტექსტის რეკონსტრუქცია გვაჩვენებს, რომ მან დიდი სამსახური გაუწია საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობას ბათუმის ოლქის დაბრუნების საკითხში. შემდგომ კვლევებში, ახლი წყაროების გამოვლენის კვალდაკვალ, მისი ადგილი ისტორიაში უფრო მეტად ობიექტურ და ხელშესახებ შეფასებას მიიღებს.

დავით ხვადაგიანი - საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორიის მკვლევარი.

თბილისი 2022 წ.

კვლევაზე მუშაობისას გაწეული დახმარებისთვის და მასალების მოწოდებისთვის ავტორი მადლობას უხდის:

აჭარის ხარიტონ ახვლედიანის სახელობის მუზეუმის მმართველს, პროფესორ ოთარ გოგოლიშვილს. მუზეუმის თანამშრომლებს - სოფო კომახიძეს და იზო აბაიშვილს.

ჰაიდე კიკნაძეს, ლეილა კიკნაძეს, მეთინ არიფაღაოღლუს, რაჟდენ ჩიხორიას, დიმიტრი სილაქაძეს, გიორგი ჯავახიშვილს, სალომე ჭანტურიძეს, შოთა გუჯაბიძეს, ეკა კუხალაშვილს, ნანა დოღონაძეს, ცისანა დოღონაძეს, ხვიჩა დოღონაძეს, შოთა დოღონაძეს.

თურქული წყაროების დამუშავებაში დახმარებისთვის - სანდრო ბაკურაძეს.

ტექსტის რედაქტირებისთვის - რუსიკო კობახიძეს.

^[1] Убiйство Кискинь-Заде, батумская жизнь N 166, 23.01.1921,.

^[2] თომა ჩაგელიშვილის დოკუმენტური ფილმი “აჭარა”- დიდი თამაშები 1918-1921. სამაუწყებლო კომპანია “რუსთავი 2”.

^[3] ვალიკო ჯუღელი “მძიმე ჯვარი” (სახალხო გვარდიელის ჩანაწერები), გამომცემლობა “ზიარი”, თბილისი, 2022, გვ. 61.

^[4] საბჭოთა ხელისუფლების გამარჯვება აჭარაში, კრებული, სახელგამი, ბათუმი, 1958, გვ.160.

^[5] აჭარის ხარიტონ ახვლედიანის სახელობის მუზეუმი, კლასთა ბრძოლის მომენტები აჭარაში (მასალები “სედაი მილეთლების” შესახებ, ჩაწერილი - ალ. მ. ქათამაძის მიერ), გვ.25.

^[6] რომანოვსკის მოხსენება, “სახალხო საქმე N 574, 13.07.1919.

^[7] საქართველოს შინაგან საქმეთ სამინისტროსაკადემიის არქივი. 1-ლი განყოფილება (ყოფილი სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტის არქივი) ფონდი N6, საქმე N26194.

^[8] ოთარ გოგოლიშვილი, “ბათუმის ოლქი 1900-1921 წლებში,” ნაწილი 2, 1915-1921 წწ. გვ. 71.

^[9] Kurtuluş savaşi’nin FELAKET YILI 1920, Cengiz Çetintaş, 2019.

^[10] ოთარ გოგოლიშვილი, “ბათუმის ოლქი 1900-1921 წლებში,” ნაწილი 2, 1915-1921 წწ. გვ. 112.

^[11] აჭარის ხარიტონ ახვლედიანის სახელობის მუზეუმი, კლასთა ბრძოლის მომენტები აჭარაში (მასალები “სედაი მილეთლების” შესახებ, ჩაწერილი - ალ. მ. ქათამაძის მიერ) გვ.41.

^[12]ვალიკო ჯუღელი “მძიმე ჯვარი” (სახალხო გვარდიელის ჩანაწერები), გამომცემლობა “ზიარი”, თბილისი 2022, გვ.266.

^[13] კირილე ბერძენიშვილი “ბათუმი ოქტომბრის სამზადისში” (1917-1921 წ.), “რევოლიუციის მატიანე” N 2 (19), სახელგამი, 1928, გვ. 170-171.

^[14] კომუნისტების მუშაობა აფხაზეთში, “ერთობა” N 217, 25.09.1920.

^[15] ბალშევიკების გეგმები, “ერთობა” N 54, 7.03.1920, გვ. 2.

^[16]ბათომი, ოსმალები და ბოლშევიკები, “სახალხო საქმე” N 772, 7.03.1920.

^[17] კირილე ბერძენიშვილი “ბათუმი ოქტომბრის სამზადისში” 1917-1921), “რევოლიუციის მატიანე” N 2 (19), სახელგამი, 1928, გვ. 167.

^[18] “რევოლუციური მოძრაობის მოღვაწენი საქართველოში” (ბიოგრაფიების კრებული), სახელმწიფო გამომცემლობა “საბჭოთა საქართველო”, თბილისი 1961, გვ.185.

^[19] საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტროსაკადემიის არქივი. 1-ლი განყოფილება (ყოფილი სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტის არქივი) ფონდი N6, საქმე N26194.

^[20] ბათომი, “ერთობა” N 100, 6.05.1920, გვ.3.

^[21] კირილე ბერძენიშვილი “ბათუმი ოქტომბრის სამზადისში” (1917-1921), “რევოლიუციის მატიანე” N 2 (19), სახელგამი, 1928, გვ. 170-174.

^[22] ბალშევიკების მუშაობა ჩვენში, “ერთობა” N 129, 11.06.1920. ახალი ამბები, “კომუნისტი” N 8, 11.06.1920. “კომუნისტის თავის მართლება, “ერთობა” N 130, 12.06.1920. ბალშევიკების საქმიანობა, “ერთობა” N 131, 13.06.1920. წერილი რედაქციის მიმართ, “საქართველოს კომუნისტი” N 1, 18.06.1920.

^[23] ვალიკო ჯუღელი “მძიმე ჯვარი” (სახალხო გვარდიელის ჩანაწერები), გამომცემლობა “ზიარი”, თბილისი, 2022,გვ. 325.

^[24] ალიკო ჯუღელი “მძიმე ჯვარი” (სახალხო გვარდიელის ჩანაწერები), გამომცემლობა “ზიარი”, თბილისი, 2022, გვ.327.

^[25] საქართველოს ცენტრალური სახელმწიფო საისტორიო არქივი, ფონდი 1863 (საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შინაგან საქმეთა სამინისტრო), ანაწერი 1, საქმე N 530.

^[26] კისკინ-ზადეს დაპატიმრება, “სახალხო საქმე” N 919, 4.09.1920.

^[27]საქართველოს ცენტრალური სახელმწიფო საისტორიო არქივი, ფონდი 1861 (საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობის საქმეთა მმართველობა), ანაწერი 2, საქმე N 144.

^[28] საქართველოს ცენტრალური სახელმწიფო საისტორიო არქივი, ფონდი 1861 (საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობის საქმეთა მმართველობა), ანაწერი 2, საქმე N 144.

^[29] ფილიპე მახარაძე, “მენშევიკური პარტიის დიქტატურა საქართველოში”, 1921. გვ. 96.

^[30] საქართველოს ცენტრალური სახელმწიფო საისტორიო არქივი, ფონდი 1863(საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შინაგან საქმეთა სამინისტრო), ანაწერი 1, საქმე N 530.

^[31] ბალშევიკები ბათომში, “ერთობა” N 225, 5.10.1920.

^[32] ბათომი, “ერთობა” N 271, 27.11.1920.

^[33] საბჭოთა ხელისუფლების გამარჯვება აჭარაში, კრებული, სახელგამი ბათუმი-1958. გვ. 57.

^[34] საბჭოთა ხელისუფლების გამარჯვება აჭარაში, კრებული, სახელგამი ბათუმი-1958. გვ. 143.

^[35]საქართველოს შინაგან საქმეთ სამინისტროსაკადემიის არქივი. 1-ლი განყოფილება (ყოფილი სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტის არქივი) ფონდი N6, საქმე N 2145.

^[36] აჭარის ხარიტონ ახვლედიანის სახელობის მუზეუმი, კლასთა ბრძოლის მომენტები აჭარაში (მასალები “სედაი მილეთლების” შესახებ, ჩაწერილი - ალ. მ. ქათამაძის მიერ) გვ.41.

^[37] აკაკი ჩხენკელი, დღიურები, წიგნი პირველი 1918-1921, ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 2021.

^[38]ირ. სურგულაძის დაკრძალვა, “სახალხო საქმე” N 824, 13.05.1920.

^[39] გრ. დოღონაძე, “სახალხო საქმე” N 830, 20.05.1920.

^[40] “უწყებები” 1921 წ. 24 მარტი.

^[41] აჭარა (საკ. კორესპ.), “თავისუფალი საქართველო” N 3, 15.07.1921, გვ.12.