ნორა იკსტენა მსოფლიოში ცნობილი თანამედროვე ლატვიელი მწერალია. 2018 წლის ლონდონის წიგნის ბაზრობაზე ის ფესტივალის მთავარი სახე იყო. მისი ყველაზე გახმაურებული წიგნი “დედის რძე” საბჭოთა წარსულს ეხება. რომანი დაუმორჩილებლობასა და თავისუფლებაზე, გარიყვასა და ტკივილზეა. ის ორი ქალის - დედისა და ქალიშვილის პირით მოყოლილი ისტორიაა ტოტალიტარული და პატრიარქალური სისტემის შესახებ. “დედის რძე” გასულ წელს საქართველოშიც გამოიცა (გამომცემლობა “წიგნები ბათუმში”, მთარგმნელი მზია კობერიძე).

ავტორთან ინტერვიუ 2019 წლის ივლისის ბოლოს, ლატვიაში ჩაიწერა. ინტერვიუ, ძირითადად, საბჭოთა წარსულის გადააზრების საკითხებზე იყო აგებული, თუმცა საუბარი უფრო მრავალფეროვანი გამოდგა.

- პირველ რიგში, “დედის რძის” შესახებ მინდა გკითხოთ. რატომ დაწერეთ ეს რომანი?

ამ წიგნის ისტორია 1998 წლიდან იღებს სათავეს, როცა ჩემი პირველი რომანი “სიცოცხლის დღესასწაული” გამოქვეყნდა. ის ქართულადაცაა ნათარგმნი. მაშინ 28 წლის ვიყავი. ეს ისტორიაა ქალზე, რომელიც დედის დაკრძალვაზე მიდის, თუმცა მას კარგადარ იცნობს. იქ დედის ახლობლებს ხვდება, მათ ესაუბრება და ასეეცნობა მშობლის ცხოვრებას. ამ წიგნს ძალიან დიდი წარმატება ჰქონდა ლატვიაში, ბევრ ენაზეც ითარგმნა, მაგრამ ყველაზე მნიშვნელოვანი ის იყო, რომ პირველი ეგზემპლარი გამომცემლობისგან ზუსტად დედაჩემის დაკრძალვის დღეს მივიღე. დედა 54 წლის იყო, როცა გარდაიცვალა, არასოდეს წაუკითხავს ჩემი რომანი და მგონია, რომ მისი დაკრძალვის მომენტიდან დავიწყე “დედის რძეზე” ფიქრი. ოცდახუთი წელი მქონდა ეს რომანი გონებაში. ამ ხნის განმავლობაში ვმუშაობდი, ვმოგზაურობდი, ვწერდი, ვსწავლობდი, მაგრამ დედისა და ქალიშვილის ურთიერთობა ჩემთვის ყოველთვის მნიშვნელოვან თემად რჩებოდა და ვგრძნობდი, რომ ამას უნდა დავუბრუნდე. 2013 წელს დაიბადა იდეა, რომ რომანების სერია შექმნილიყო მე-20 საუკუნის ლატვიაზე. 14 თანამედორვე პროზაიკოსი შევიკრიბეთ, მე-20 საუკუნიდან ერთი რომელიმე პერიოდი უნდა აგვერჩია და მასზე გვემუშავა. დავთანხმდი ამ სერიაში მონაწილეობას იმიტომ, რომ უკვე ვიცოდი, რასაც დავწერდი. 1969 - 1990 წლებზე შევჩერდი - ჩემი დაბადების წელსა და ბერლინის კედლის დანგრევას შორის შუალედზე. “დედის რძე” პირველი რომანი იყო, რომელიც აქ, საკუთარ სახლში დავწერე. უკვე მზად ვიყავი მასზე სამუშაოდ. ერთი წელი ვწერდი. სიამოვნებას ვიღებდი წერისას, შეგრძნება მქონდა, რომ ლატვიურ ენაში ჩემთვის საზღვრები არ არსებობს. მუშაობის პროცესში წარსულის ყველა თემა და ემოცია ძალიან ცოცხლად მოვიდა ჩემთან. ლაკონური და მარტივი ენა ავირჩიე და ამბავი ორი ქალის - დედისა და შვილის პირით მოვყევი. ეს ორი ხმა ერთ ისტორიაში მინდოდა მომექცია. მე თვითონ მჭირდებოდა ამ წიგნის დაწერა იმისთვის, რომ გამეგო, თუ რა გადახდა თავს დედაჩემს, გამეგო ის ურთიერთობები და ის დრო, რომელშიც მან იცხოვრა.

- საბჭოთა წარსულზე ბევრი არ იციან ახლმა თაობებმაც, მათ შორის, საქართველოში. ეს ასეა ლატვიაშიც?

კი, ასეა. და ამიტომაც იყო, რომ ლატვიური ენისა და ლიტერატურის ბევრმა მასწავლებელმა მადლობა გადამიხადა. მითხრეს, რომ მშრალი ისტორიული ფაქტებით მოსწავლეები ვერ იგებენ წარსულს, “დედის რძეს” კითხულობენ და მერე, მათთვის ყველაფერი გასაგები ხდება. ჩემმა დისშვილმაც, რომელიც მუსიკოსია და ლონდონში ცხოვრობს, წიგნი რომ წაიკითხა, მერე დედაჩემზე მუსიკალური კომპოზიცია შექმნა. ბებიის გარდაცვალებისას ის მხოლოდ სამი წლის იყო, კარგად არც ახსოვდა. მითხრა, რომ ამ წიგნის საშუალებით ოჯახის ისტორიაც გაიგო და ბებიაც გაიცნო.

- როგორი იყო ლატვიელი მკითხველის გამოხმაურება?

ასეთ გამოხმაურებას არც ველოდი. ძალიან ბევრი წიგნი გაიყიდა. ორწელიწადნახევრის განმავლობაში ლატვიის თითქმის ყველა ბიბლიოთეკა შემოვიარე, სოფლებშიც კი და ბიბილიოთეკარები ხშირად მაჩვენებდნენ მკითხველის გრძელ სიას, ვისაც წიგნი წასაკითხად გაჰქონდა. ზოგიერთ ბიბილიოთეკაში ერთდღიანი კითხვის წესი შემოიღეს. გაძლევენ წიგნს და 24 საათში უნდა დააბრუნო იმისთვის, რომ მერე სხვამ წაიკითხოს.

- როგორ მიიღო რომანი დასავლელმა მკითხველმა?

ბრიტანელმა მკითხველმა გამაოცა. ისინი ხომ ძალიან სნობები არიან და არაფერი აინტერესებთ, არ აინტერესებთ ნათარგმნი ლიტერატურა, მაგრამ განმაცვიფრა იმან, თუ როგორ სურს მკითხველს არცოდნა შეივსოს საბჭოთა კავშირზე. ბიბისიზე და ბევრ სხვა არხზე ჩემი ინტერვიუები არ ყოფილა მხოლოდ ლიტერატურაზე, ჩვენ ბევრს ვსაუბრობდით პოლიტიკურ სიტუაციაზეც.

ოთხი წელია, რაც “დედის რძე” გამოვიდა, ბევრ ენაზე ითარგმნა. ეს რომანი ახალ და ახალ ცხოვრებას იწყებს იტალიაში, ამერიკაში, ინგლისში, საქართველოში, შვედეთში, იაპონიაში… ჩემი წიგნის პრეზენტაციებზე დავდივარ თითქმის მთელ მსოფლიოში და ვერ წარმოიდგენთ, რამდენად ცოტა იციან ადამიანებმა იმის შესახებ, თუ რა ხდებოდა რკინის ფარდის გადმოღმა. ის, რაც ჩვენ გავიარეთ, საბჭოთა წარსული, სრულიად უცნობია მათთვის.

ნორა იკსტენა

- რომანის სათაურზე მინდა გკითხოთ. ბრიტანეთში მას “საბჭოთა რძე” დაარქვეს. თქვენთვის მისაღები იყო სათაურის ცვლილება?

როცა ჩემმა ბრიტანელმა გამომცემელმა მითხრა, რომ “დედის რძე” უნდა შეგვეცვალა, ძალიან გავბრაზდი, თუმცა თავად წარმოდგენა არ ჰქონდა როგორი უნდა ყოფილიყო ახალი სათაური. ამიხსნა, რომ სურდა ბრიტანელ მკითხველს წიგნი დამახსოვრებოდა და ამისთვის შთამბეჭდავი სათაური მნიშვნელოვანი იყო. მე კი, თან გაბრაზებულმა, თან ხუმრობით ვუთხარი, მაშინ “საბჭოთა რძე” დავარქვათ-მეთქი, რაზეც ძალიან აღფრთოვანდა, ბუკინისტებს და რეცენზენტებსაც კი ჰკითხა რჩევა და ყველამ ერთხმად მოიწონა “საბჭოთა რძე”. არ მეგონა, ეს თუ ასეთი სერიოზული საკითხი იქნებოდა და როგორც ჩანს, არის! ასე გამოვიდა, რომ ლატვიური სათაური შევწირე იმას, რომ ლატვიური ლიტერატურა წაეკითხათ ბრიტანეთში.

- მოდით, მეხსიერების პოლიტიკისკენ გადავინაცვლოთ. როგორ ფიქრობთ, საზოგადოებრივ დონეზე როგორ უმკლავდება ლატვია საბჭოთა წარსულს?

ეს პროცესი ჩვენთან 1990-იანი წლების ბოლოდან დაიწყო. ხალხის პირველი რეაქცია იყო წარსულს გარიდებოდა, არ ჰქონოდა ის მეხსიერებაში. ჩვენ ახალ ცხოვრებას ვიწყებდით, ევროკავშირსა და ნატოში ვიქნებოდით, კურორტებზე ვივლიდით, ახალ სახლებსა და ახალ მანქანებს ვიყიდდით და ა.შ. მაგრამ შემდეგ, რაღაც მომენტში, ჩემი თაობა მიხვდა, რომ წარსულის ტრავმა ყოველთვის თან გვდევს, ყოველთვის ჩვენთანაადა შეუძლებელია ის თავიდან დუმილით მოიშორო, შეუძლებელია ამაზე ხმამაღლა არ ისაუბრო, თუნდაც ლიტერატურის საშუალებით. საბჭოთა წარუსლზე რომანების სერიამ ძალიან კარგად იმუშავა ფსიქოთერაპიულ დონეზეც კი და იმის გასააზრებლადაც, თუ რა იყო რეალობა, როგორ ვცხოვრობდით გალიაში. ბებიაჩემის ძმა ლონდონში ემიგრირდა და მათ აღარასოდეს უნახავთ ერთმანეთი. ბებია მის დაკრძალვაზეც კი ვერ წავიდა. ეს პატარა ოჯახური დეტალებია, მაგრამ ამ პატარა ოჯახური დეტალებიდან იქმნება ისტორიის დიდი სურათი. ისტორიული ფაქტების უკან ადამიანების სიცოცხლე, მათი ცხოვრება დგას, მათი ტკივილიანი ამბები. მე მგონია, რომ ლატვიელებმა ამ სერიის საშუალებით დაიწყეს იმის გახსენება, თუ რა მოხდა; ფიქრი იმაზე, თუ როგორ ვიცხოვროთ, ვართ თუ არა რეალურად თავისუფლები, რა იყო კარგი და რა იყო ცუდი მაშინდელ დროში... იმ დრომ რაღაცნარიად დააახლოვა ადამიანები ერთმანეთს, ეს კომუნიკაციის სხვა ტიპი იყო…

- თქვენ კარგად იცნობთ საქართველოს.რას ფიქრობთ, ჩვენ როგორი დამოკიდებულება გვაქვს საჭოთა წარსულთან?

მე 11 წელი საქართველოსა და ლატვიას შორის ვიცხოვრე. ჩემი ყოფილი ქმარი ქართველია. მე მგონია, რომ ქართველები წარსულს უფრო მარტივად უყურებთ. მგონია, რომ საბჭოთა კავშირის დროს თქვენ განსხვავებული სიტუაცია გქონდათ. რაღაც კუთხით, ძალიან მეგობრულები იყავით რუსეთთან. დიპლომატები იყავით. იცოდით როგორ გამოგეყენებინათ ეს რეჟიმი, როგორ დაგეჭირათ მათთან საქმე. ჩვენთვის, ლატვიელებისთის კი, ეს მართლა ორი სხვადასხვა სამყარო იყო. სამზარეულოებში ვიჯექით და კომუნისტებს ვაგინებდით. მერე გარეთ გამოვედით. მგონია, რომ გაგვიმართლა, ევროკავშირში შემავალ ბოლო მატარებელს მივუსწარით. ერთი დიდი განსხვავებაც ჩვენ შორის ისაა, რომ ლატვიაში არასოდეს გვქონია გახლეჩილი საზოგადოება, არ გვქონია სამოქალაქო ომი. სამოქალაქო ომზე საშინელი არაფერია. პირველად საქართველოში 2008 წელს, რუსეთ-საქართველოს ომის შემდეგ მოვხვდი. ჩვენ მაშინ ძალიან გიჭერდით მხარს ლატვიაში. მას შემდეგ, მთელი 11 წელი საქართველო ჩემი მეორე სამშობლო იყო. მე მართლმადიდებლადაც მოვინათლე თქვენთან. ბოდბეში მონაზვნებთანაც მიცხოვრია.

- პატარა ქვეყნების ლიტერატურაზეც მინდა გკითხოთ. მგონია, რომ კულტურული მნიშვნელობის გარდა, პოლიტიკური დატვირთვაც აქვს იმას, რომ პატარა ქვეყნები ერთმანეთის ლიტერატურას ვიცნობდეთ, თუმცა ამ გზაზე ბევრი ბარიერი არსებობს, მათ შორის თარგმანების პრობლემა, წიგნის მცირე ბაზრები... როგორ ფიქრობთ, როგორ უნდა ვიმოქმედოთ პატარა ქვეყნებმა დიდი ქვეყნებისა და ბაზრების მიერ დომინირებულ ლიტერატურულ სამყაროში?

ახლა პროცესები იცვლება. ლიტერატურული სამყარო - ევროპული, ამერიკული, ბრიტანული პატარა ქვეყების ლიტერატურით ინტერესდება, აქ ისინი ბევრ საინტერესოს პოულობენ. გარდა ამისა, ლატვიაში ძალიან კარგი მთარგმენლები გვაყავს. ამაზე ბოლო 15 წელია ინტენსიურად ვმუშაობთ. რაც ჩემი და ზოგადად, ლატვიური ლიტერატურის წარმატებიდან ვისწავლე, ისაა, რომ თუ გინდა ცნობილი მწერალი იყო საზღვარგარეთ, ამისთვის, პირველ რიგში, შენ ქვეყანაში უნდა გაღიარონ. შენი მკითხველისთვის, შენ ენაზე უნდა იყო მწერალი. ლატვიური ენა კი ჩემი სახლია.

- ბოლოს, მინდა ყველაზე მნიშვნელოვანი გკითხოთ. როგორ ფიქრობთ, სსრკ-ს დაშლის შემდეგ მივიღეთ ის თავისუფლება, რომელსაც ასე ესწრაფვოდა დედა თქვენი რომანიდან?

შეიძლება ბევრი რამ არ მომწონდეს ევროკავშირში, მაგრამ ახლა გვაქვს აზრის, მიმოსვლის, განათლების თავისუფლება. ენების სწავლის, ბინის ქირაობის თავისუფლება. ეს თავისუფლებაა საზღვრების გარეშე. გალიაში ცხოვრება გალიაში გამოკეტვას ნიშნავს; ეს იმას ნიშნავს, რომ ვერსად წახვალ, ენებს ვერ ისწავლი, სხვა გამოცდილებები ვერ გექნება, მაგრამ რამდენად თავისუფალი ხარ, ეს ისევ შენზეა დამოკიდებული. თავისუფალ საზოგადოებაშიც შეიძლება იყო გალიაში გამომწყვდეული. საზღვრების არქონა გამარჯვებაა და ეს უნდა დავაფასოთ. საბჭოთა კავშირში გალიაში გამომწყვდეული ზაზუნები ვიყავით, ახლა კი გვაქვს იმის საშუალება, რომ თავისუფლები ვიყოთ.