1975 წლის მაისში, როდესაც საბჭოთა კავშირის „დიდ სამამულო ომში“ გამარჯვების დღიდან საიუბილეო 30 წელი სრულდებოდა და წლის დასაწყისიდან მოყოლებული, სააგიტაციო მასალითა და თემატიკით გადატვირთული, საბჭოთა საქართველოს პრესის ფლაგმანის, გაზეთი „კომუნისტის“ სარედაქციო ჯგუფიც დიდი მონდომებით ემზადებოდა თარიღის აღსანიშნავად. გამარჯვების დღემდე ერთი თვით ადრე 9 აპრილის ნომერში ისტორიის, არქეოლოგიისა და ეთნოგრაფიის მუზეუმის თანამშრომლის, პროფესორ ავთანდილ იოსელიანის უცნაური და საინტერესო სტატია გამოჩნდა. სავალდებულო დითირამბების, სკკპ გენერალური მდივნის ლეონიდ ილიას ძე ბრეჟნევის წვლილის ხსენებისა და შეფასებების შემდეგ მეცნიერი წერდა:

„ადრე, ჯერ კიდევ ომის მსვლელობის უკანასკნელ პერიოდში, საქართველოში ჩამოყალიბდა სამამულო ომის ისტორიის შემსწავლელი კომისია, რომელმაც შეაგროვა საჭირო მასალები და სათანადო მეცნიერულ კვლევასაც ჩაუყარა საფუძველი (მოგვიანებით სწორედ ამ კომისიის ბაზაზე ივ. ჯავახიშვილის სახელობის ისტორიის, არქეოლოგიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტში შეიქმნა საბჭოთა საქართველოს ისტორიის განყოფილება) სამამულო ომის თემაზე ცალკე ნარკვევები, სადოქტორო და საკანდიდატო დისერტაციები დაიწერა. გამოქვეყნდა გენერლების, ოფიცრებისა და სხვათა მემუარები და მოგონებები, მაგრამ ეს კარგი წამოწყება ბოლომდე ვერ იქნა მიყვანილი. დღემდე, არსებითად კვლევა-ძიება ძირითადად ზურგის მუშაობისა და პარტიზანულ ბრძოლებში ქართველი ხალხის საბრძოლო თავდადების შესწავლით იფარგლება (თუმცა გასაკეთებელი აქაც საკმაოდ დარჩა).

მართალია, ომგადახდილი სახელოვანი მეომრებისა და შინმოუსვლელ გმირულად დაღუპულთა ხსოვნის უკვდავყოფისთვის ჩვენშიაც კარგი საქმეები გაკეთდა, სპეციალური მეცნიერული კვლევა-ძიება ამ მიმართულებით, შეიძლება ითქვას, მაინც ვერ დადგა თავის სიმაღლეზე. ასეთი კვლევა კი დიდად გაამდიდრებდა ქართულ ისტორიოგრაფიას. აქამდე დასამალავი არ არის, ჩვენ ამ სფეროში ზოგადი მონაცემებით უფრო ვიფარგლებოდით; ამ ხარვეზს ოდნავადაც ვერ ავსებს თითო-ოროლა ეპიზოდური ხასიათის ნარკვევი, ბროშურა, წერილები თუ მოგონებები, რომლებიც ამ 30 წლის განმავლობაში ქვეყნდებოდა. ჩვენ აქამდე არ მოგვეპოვება ნაშრომი ან თუნდაც სამეცნიერო სტატიების კრებული, ქართულ დივიზიებსა და სხვა სახის ეროვნულ სამხედრო დანაყოფებზე, რომლებიც მონაწილეობდნენ სამამულო ომის ფრონტებზე, მშობლიური კავკასიის და გმირი ქალაქების დაცვაში და მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანეს მტერზე გამარჯვებაში.“[1]

მსგავსი კრიტიკული სტატია, რომელიც ფაქტობრივად პირველად გამოქვეყნდა საბჭოთა საქართველოს პრესაში, იმ აშკარად მძიმე სიმპტომებზე მიუთითებდა, რაც დაკვირვებულ მკითხველს მიანიშნებდა, რომ საბჭოთა მოქალაქეების უმთავრესი დღესასწაული და მისი ისტორია მთლიანად ზერელე მასალებით და პროპაგანდისტული შინაარსით იყო გაჯერებული და ომის საბჭოური მეხსიერების პოლიტიკის მთავარი ლოზუნგი - „არავინ და არაფერი არ არის დავიწყებული“ კითხვის ნიშნის ქვეშ დგებოდა.

შესაბამისად, გასაკვირი არ არის, რომ თანამედროვე გადასახედიდან ე. წ. „სამამულო ომის“ ისტორია დღემდე ბურუსითაა მოცული და მითებით და ლეგენდებით არის გაჯერებული, რადგან საბჭოთა პროპაგანდისტული მანქანა ათწლეულების განმავლობაში მანიპულირებდა ნაწილობრივ გაყალბებული და ნაწილობრივ დამალული ისტორიების ფონზე, რის გამოც საზოგადოების აღქმა და ცნობიერება გამუდმებით არასწორი მიმართულებით ვითარდებოდა. ამავდროულად, საბჭოთა რეჟიმის ომისშემდგომი პოლიტიკისა და ბელადების ცვლილების ფონზე, მეხსიერების პროექტიც გამუდმებულად იცვლებოდა და ახალი რეალობის კონიუნქტურით იტვირთებოდა, რამაც საბჭოეთის ნგრევის და ასე თუ ისე თავისუფალი სადისკუსიო სივრცის შექმნის შემდეგაც, ინერციით, ახალი მითების კვლავწარმოება უზრუნველყო.

აქედან გამომდინარე, საინტერესო იქნება თვალი გავადევნოთ, როგორ ფორმირდებოდა და რა გავლენას ახდენდა საბჭოთა პროპაგანდა ადამიანების მეხსიერებაზე, როგორ იქმნებოდა მეორე მსოფლიო ომის („სამამულო ომად“ წოდებული და კომუნისტური საბჭოთა კავშირისა და ნაცისტური გერმანიის ომის ფარგლებამდე დაყვანილი), ამ გლობალური, უმძიმესი და ტრაგიკული მოვლენის „სამამულო“ ნარატივი.

22 ივნისს, ზუსტად 4 საათზე.

სსრ კავშირის სახალხო კომისართა საბჭოს თავმჯდომარის მოადგილისა და საგარეო საქმეთა სახალხო კომისრის, ვიაჩესლავ მოლოტოვის 1941 წლის რადიომიმართვა მეორე დღესვე გადაბეჭდა საბჭოთა პრესის წამყვანმა გამოცემებმა. მოლოტოვის შოკისმომგვრელი განცხადების ტექსტიდან, სადაც ის სსრ კავშირის მოსახლეობას აცნობდა მთავრობის და სტალინის დავალებით შედგენილ განცხადებას, რომ გერმანიის შეიარაღებული ძალები ყოველგვარი პრეტენზიის გარეშე და ომის გამოუცხადებლად დილის 4 საათზე თავს დაესხა საბჭოთა კავშირს, ერთი საინტერესო მონაკვეთიც იყო:

„უკვე მომხდარი თავდასხმის შემდეგ გერმანიის ელჩმა მოსკოვში შულენბურგმა დილის 5 საათსა და 30 წუთზე თავისი მთავრობის სახელით განმიცხადა მე, როგორც საგარეო საქმეთა სახალხო კომისარს, რომ გერმანიის მთავრობამ გადასწყვიტა დაიწყოს ომი სსრ კავშირის წინააღმდეგ, გერმანიის აღმოსავლეთ საზღვართან წითელი არმიის ნაწილების თავმოყრასთან დაკავშირებით.“[2]

ათწლეულების მანძილზე საბჭოთა კავშირში მოსახლეობის აბსოლუტურმა უმრავლესობამ ფაქტობრივად არაფერი იცოდა მოლოტოვ-რიბენტროპის პაქტის საიდუმლო დანართის შესახებ, რომლის საფუძველზეც სსრკ-მ და გერმანიამ გავლენის ზონები გაინაწილეს, უცნობი იყო პაქტის შედეგად გერმანიის პოლონეთზე თავდასხმისა და მეორე მსოფლიო ომის დაწყების შემდეგ სსრ კავშირის როლი პოლონეთის დამარცხებაში - ზურგიდან თავდასხმა და პაქტის საფუძველზე „კუთვნილი“ ნაწილის ოკუპაცია, ომის დროს ტყვედ აყვანილი პოლონელი ოფიცრებისა და რეზერვის ოფიცრების ჩეკისტების მიერ მასობრივი განადგურება კატინის ტყეში და სხვა საკონცენტრაციო ბანაკებში, რომელიც სსრ კავშირის არსებობის ბოლომდე გერმანელებს ბრალდებოდათ; ამის საინტერესო მაგალითი უნგრელი ჟურნალისტისა და მწერლის, იანოშ ბაჩოს წიგნი „რა ხდებოდა კულისებს მიღმა“ იყო, რომელიც 1969 წელს ქართულ ენაზეც ითარგმნა და კატინის დანაშაულს შემდეგი სიტყვებით აღწერდა: „დამზადებულია გერმანიაში.“ ფაქტობრივად, საჯაროდ არ არსებობდა ცოდნა ბალტიისპირეთის სახელმწიფოების, მოლდავეთის, აღმოსავლეთ უკრაინის, ფინეთის ნაწილის საბჭოთა რუსული ოკუპაციის შესახებ. არავინ იცოდა გერმანიის ყოფილ მოკავშირე სსრ კავშირს 1941 წლიდანვე როგორ დახმარებას უწევდა დიდი ბრიტანეთი და ამერიკის შეერთებული შტატები. ამ ფაქტის საინტერესო ინტერპრეტაციას გვთავაზობს თავის ავტობიოგრაფიულ ნაშრომში, „ავტოინტერვიუ“ მწერალი ჭაბუა ამირეჯიბი, რომელიც 1941 წელს საბჭოთა არმიის უფროსი ლეიტენანტის ჩინით ერთ-ერთი კოლონის გამცილებელი იყო:

„...იმხანად სპარსეთის ყურიდან ირანისა და ამიერკავკასიის გავლით მოკავშირეთა სამხედრო დახმარება ავტოკოლონებით მოედინებოდა. აქ ყველაფერი იყო, ავტომანქანებით დაწყებული, ყოველგვარი შეიარაღება, ამუნიცია და დამთავრებული 1903 წლის მოსავლის უხარშავი თეთრი ლობიოთი. ერთ-ერთი ასეთი კოლონის უფროსის მოადგილეთ გახლდით უფროსი ლეიტენანტის ჩინით“[3].

ომის აკრძალულ მეხსიერებად რჩებოდა ვარშავის აჯანყებაც, როდესაც ვარშავასთან მდგომმა საბჭოთა არმიამ არავითარი დახმარება არ გაუწია აჯანყებულ პოლონელებს და გერმანულ ნაწილებს დააცადა აჯანყების ჩახშობა და პოლონური წინააღმდეგობის ძალების განადგურება.

ომის დასრულებამდე ცოტა ხნით ადრე, 1945 წლის დასაწყისიდან, საბჭოთა საქართველოს პრესა გადაივსო გმირების ამბებით და ფოტოებით, თუმცა საინტერესო იყო, რომ გმირების ამბები არ მთავრდებოდა სიკვდილით, არამედ - სარდლობის დავალების პირნათლად შესრულებით, ბელადის სამადლობელი სიგელების, გმირობის მედლების, ორდენებისა და წოდებების მინიჭებით იყო გაჯერებული. ამ ყველაფრის შემაკავშირებელ და ცენტრალურ ფიგურად პროპაგანდის ოფიციალური საშუალებები წარმოადგენდა „გენიალურ მხედართმთავარს“, იოსებ სტალინს, რომლის დომინანტი გამოსახულება თითქმის გაზეთის ყველა ნომრის გარეკანსა თუ სტატიებში აუცილებელი ატრიბუტი იყო. მისივე გამოსახულება იყო გამოტანილი 1945 წლის 9 მაისის გაზეთ „კომუნისტის“ გარეკანზე, როგორც ომში გამარჯვების მთავარი სიმბოლო.

1945 წლის 22 მაისს ასევე გაზეთ „კომუნისტის“ ფურცლებზე პირველად გამოჩნდა ინფორმაცია - „წითელი დროშა რაიხსტაგზე აღმართეს, უმცროსმა სერჟანტმა ტანტარიამ და რიგითმა მებრძოლმა ეგოროვმა.“[4] ძნელი სათქმელია, რატომ გამოცხადდა ომის დასასრულის ყველაზე მნიშვნელოვანი მოვლენა, ფაქტობრივად, ერთი თვის დაგვიანებით და რატომ არ იცოდა პროპაგანდის საშუალებებმა უმცროსი სერჟანტი ქანთარიას გვარი და სერჟანტი ეგოროვის წოდება, თუმცა ეს მოვლენა მომდევნო ათწლეულების ერთ-ერთ მთავარ საინფორმაციო და პროპაგანდისტულ იარაღად იქცა საბჭოთა პრესის არსენალში.

მეორე მსოფლიო ომის დამთავრებიდან მალე სამყარო ახალი გლობალური პრობლემის წინაშე დადგა, რასაც მოგვიანებით „ცივი ომი“ ეწოდა. დასავლეთთან დაპირისპირებული საბჭოთა კავშირი და მისი ბელადი სტალინი მალე ივიწყებენ მეორე მსოფლიო ომში ამერიკის შეერთებული შტატებისა და დიდი ბრიტანეთის წვლილს და დახმარებას საბჭოთა კავშირისადმი. ყოფილ მოკავშირეებს საბჭოთა საინფორმაციო საშუალებები ფაშისტური პოლიტიკის გატარებასა და გერმანელი ნაცისტების მფარველობაში ადანაშაულებდნენ, რაც სახელმწიფოს ოფიციალურ პროპაგანდაში, საგაზეთო სტატიებში და განსაკუთრებით იუმორისტულ ჟანრში და კარიკატურებში კარგად ჩანდა.

დასავლეთთან დაპირისპირების ფონზე საბჭოთა პროპაგანდა გამუდმებით ცდილობდა დაერწმუნებინა „რკინის ფარდის“ მიღმა მყოფი საბჭოთა მოსახლეობა, რომ მეორე მსოფლიო ომში ფაშიზმის დამარცხება მთლიანად საბჭოთა ხალხისა და „მისი გენიალური ბელადის“, იოსებ სტალინის დამსახურება იყო და ამერიკელებს და ბრიტანელებს მხოლოდ მინიმალური წვლილი მიუძღოდათ ამ ამბებში. უფრო მეტიც, საბჭოთა პროპაგანდისტები მუდმივად მანიპულირებდნენ მეორე ფრონტის გახსნისა და მისი მნიშვნელობის გარშემო.

დასავლეთთან იდეოლოგიური დაპირისპირების ერთ-ერთ მნიშვნელოვან თემად, რომელიც ფაქტობრივად ომის დამთავრების დღიდან იღებდა სათავეს, იქცა ომში გამარჯვების დღე. საბჭოთა ოფიციოზმა გამარჯვების დღედ არა 8 მაისი (როდესაც გერმანიის კაპიტულაცია შედგა), არამედ 9 მაისი დაადგინა, როდესაც საბჭოთა საინფორმაციო საშუალებებმა ომში გამარჯვების შესახებ 9 მაისის ღამეს გამოაცხადეს. მნიშვნელოვანი იყო ასევე ომის დაწყების თარიღი - 22 ივნისი და მისი ყოველწლიური აღნიშვნა, რომელზეც პროპაგანდა ასევე ხაზგასმით აღნიშნავდა „საბჭოთა ხალხის ისტორიულ გამარჯვებას“.

სტალინურ პერიოდს უკავშირდება ომისშემდგომი ორი მნიშვნელოვანი მოვლენა: ომის ყოფილი ტყვეების მასობრივი დეპორტაცია 1951 წელს და „ოცნება ტრაპიზონის ოლქკომზე“, როდესაც სსრ კავშირმა პრეტენზიები წაუყენა თურქეთს 1921 წელს მიერთებული ქართული და სომხური ოლქების დასაბრუნებლად, რამაც ქართულ საზოგადოებაში დიდი ვნებათაღელვა გამოიწვია. გაჩნდა იმედი, რომ ისტორიულ მიწები კვლავ საქართველოს შემადგენლობაში დაბრუნდებოდა. თუმცა ქართული და სომხური ოლქების დაბრუნება მხოლოდ მიზეზი იყო - სტალინს გაცილებით შორსმიმავალი გეგმები ჰქონდა, რაც თურქეთის დანაწევრებას, სრუტეებზე კონტროლის დამყარებას, საბჭოთა ხელისუფლების გამოცხადებას (რომლის მეთაურად თურქი კომუნისტი მწერალი ნიზამ ჰიქმეთი მოიაზრებოდა), ახლო აღმოსავლეთზე გასვლასა და ქურთისტანის სატელიტი სახელმწიფოს შექმნას გულისხმობდა.

თურქეთში შეჭრის მცდელობებს საინტერესო წინაისტორია ჰქონდა: პირველი მცდელობა ყოფილი ქართული ოლქების დასაბრუნებლად, რომელსაც ბათუმის პორტის ბუფერული ზონა უნდა შეექმნა, სსრ კავშირს 1941-1942 წლებში ჰქონდა და მის განსახორციელებლად კავკასიაში ფორმირებული 46-ე და 47-ე არმიები ემზადებოდა, თუმცა 1942 წლის გაზაფხულზე გერმანელებმა ფრონტი გაარღვიეს, კავკასიაში შემოიჭრნენ და ორივე არმია გერმანელების წინააღმდეგ საბრძოლველად გადაისროლეს, რამაც ეს ოპერაცია შეაჩერა. მომდევნო მცდელობები, რაც 1944-1945 წლებიდან იწყება და სტალინის სიკვდილამდე გრძელდება, გაცილებით შორსმიმავალ სტრატეგიულ მიზნებს ისახავდა, თუმცა ეს, რა თქმა უნდა, უცნობი იყო მაშინდელი ქართული და სომხური საზოგადოებისთვის, რომლებიც დიდი ენთუზიაზმით ემზადებოდნენ ისტორიული მიწების დასაბრუნებლად; იწერებოდა ლექსები, პიესები, იდგმებოდა სპექტაკლები... განსაკუთრებით პოპულარული აღმოჩნდა ილო მოსაშვილის „ჩაძირული ქვები“, რომელიც არა მარტო ქართულ, ასევე სომხურ სცენაზეც იდგმებოდა და მაყურებლის დიდ მოწონებასაც იმსახურებდა. ომის სამზადისი უკვე ბირთვული იარაღის მქონე ამერიკის შეერთებული შტატებისა და დიდი ბრიტანეთის მკაცრმა პოზიციებმა შეაჩერა, რომელთაც იცოდნენ სტალინის შორსმიმავალი გეგმების შესახებ და სრული მხარდაჭერა გამოუცხადეს თურქეთს, გაეროში დიდი ბრიტანეთის წარმომადგენელმა ჰექტორ მაკ-ნეილმა მკაცრად გააკრიტიკა საბჭოთა მხარე, მისი პრესა, პროპაგანდის საშუალებები და არაორაზროვნად მიანიშნა, რომ თურქეთისთვის 1921 წელს ქართული ოლქებისა და სომხური ყარსის ოლქის გადაცემაში დიდი წვლილი მაშინდელი საბჭოთა რუსეთის ეროვნებათა საქმეების სახალხო კომისარ იოსებ სტალინს მიუძღოდა.

საკითხი 1953 წლის მაისში დაიხურა, როდესაც იოსებ სტალინის გარდაცვალების შემდგომ, სსრ კავშირის საგარეო საქმეთა მინისტრმა ვიაჩესლავ მოლოტოვმა ახალი გენერალური მდივნის ნიკიტა ხრუშჩოვის მითითებით სსრ კავშირში თურქეთის ელჩს, ფაიქ ხოზარს წარუდგინა განცხადება, რომელიც ღაღადებდა:

„საბჭოთა მთავრობამ, რომელმაც ბოლო ხანებში მეზობელ სახელმწიფოებთან ურთიერთობის საკითხები განიხილა, ყურადღება მიაპყრო საბჭოთა კავშირ-თურქეთის ურთიერთობასაც. კეთილმეზობლობისა და უსაფრთხოების განმტკიცების მიზნით საქართველოსა და სომხეთის სსრ-ების მთავრობებმა ჩათვალეს შესაძლებლად, რომ უარი თქვან თურქეთთან ტერიტორიულ პრეტენზიებზე. რაც შეეხება სრუტეების საკითხს, საბჭოთა მთავრობამ შეცვალა წინანდელი აზრიც ამ საკითხზე. ამრიგად, საბჭოთა მთავრობა აცხადებს, რომ საბჭოთა კავშირს არ აქვს არავითარი ტერიტორიული პრეტენზიები თურქეთთან.“[5]

თუმცა, საბჭოთა მთავრობის ამ განცხადების მიუხედავად, თურქეთი მაინც არ ენდობოდა საბჭოთა კავშირს და მომდევნო წლებში არტაანისა და ართვინის ოლქებიდან ბევრი ეთნიკურად ქართველიგადაასახლა თურქეთის შიდა პროვინციებში.

სამშობლოსათვის, უსტალინოდ... ანუ ომის მეხსიერება ხრუშჩოვის „დათბობის“ ხანაში

1953 წლის 5 მარტს სტალინის სიკვდილის შემდგომ, ჯერ პირველ მაისს და შემდეგ ცხრა მაისს, ტრადიციულად, გაზეთების გარეკანზე სტალინის პორტრეტების ნაცვლად კრემლისა და წითელი მოედნის ხედები გამოჩნდა. ლავრენტი ბერიას განადგურების, ახალი გენერალური მდივნის. ხრუშჩოვის ხელისუფლებაში მოსვლისა და დესტალინიზაციის პოლიტიკის დაწყებამ ომის მეხსიერების მნიშვნელოვანი ცვლილებები გამოიწვია: პირველ რიგში, ოფიციალური ტექსტებიდან, გაზეთების გარეკანიდან და სხვა სააგიტაციო საშუალებებიდან გაქრა სტალინის არათუ დომინანტი გამოსახულება, არამედ მთლიანადყველა წყაროდან გააქრეს და ამოშალეს სტალინის მარჯვენა ხელის, „ლეგენდარული ჩეკისტის“ და „ატომური პროგრამის მამის“, ლავრენტი ბერიას გამოსახულება.

პირველი მნიშვნელოვანი დაპირისპირების ფაქტი 1956 წლის მარტის მოვლენებისა და 9 მარტის დარბევის დროს გამოიკვეთა, როდესაც ქუჩაში გამოსული ახალგაზრდობა სხვა საკითხებთან ერთად ხაზგასმით აღნიშნავდა „იოსებ სტალინის გადამწყვეტ როლს ომში გამარჯვებაში“ და ახალ ხელისუფლებას ამ ამბის მიზანმიმართულ დისკრედიტაციაში ადანაშაულებდა. ახალი დროის შესაბამისად, ისე, რომ სტალინის როლის გაქრობითა და დამცირებით ომში გამარჯვებას ჩრდილი არ მისდგომოდა, საბჭოთა ხალხის გადამწყვეტი ფაქტორის გარდა, პროპაგანდის ველზე მარშალი გიორგი ჟუკოვი და სხვა საბჭოთა მხედართმთავრები შემოდიან.

ხრუშჩოვის მმართველობის პირობებში გაღრმავებული „ცივი ომის“ რიტორიკის ფონზე კვლავ გაგრძელდა და პროპაგანდისტული არხებით უფრო დაიხვეწა ნაციზმთან ბრძოლაში ყოფილი მოკავშირეების, ამერიკის შეერთებული შტატებისა და ბრიტანეთისა, ასევე უკვე ჩრდილო ატლანტიკური ალიანსის წევრი გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის „ფაშიზმში“ დადანაშაულება.

პოსტ-სტალინურ პერიოდში, „სამამულო ომის“ დაწყების თარიღისგან - 22 ივნისისაგან განსხვავებით, გამარჯვების დღე - 9 მაისი ყოველწლიურად ყურადღების ცენტრში იყო და საბჭოთა პროპაგანდისტული საშუალებები ლამის წლის დასაწყისიდან იწყებდნენ კამპანიას, სადაც განსაკუთრებული ყურადღება საბჭოთა არმიის „განმათავისუფლებელ“ როლზე იყო გამახვილებული. საბჭოთა არმიის შესვლის თარიღები აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში (რომლებიც უკვე ვარშავის პაქტს იყვნენ მიერთებული), პოლონეთში, უნგრეთში, ჩეხოსლოვაკიაში პომპეზურად შუქდებოდა. გამარჯვებიდან 10 წლის მოკრძალებული იუბილესაგან განსხვავებით, გრანდიოზულად აღინიშნა 1965 წლის 9 მაისი - ომში გამარჯვების 20 წლისთავი, ასევე დიდი ზეიმით აღინიშნა მომდევნო ათწლეულები: 1975 წელს - 30 წლისთავი და 1985 წელს - 40 წელი გამარჯვებიდან.

„ჯერ პოლკოვნიკ ბრეჟნევს დავეკითხოთ...“ – ომის ნარატივი ბრეჟნევულ „ზასტოიში“

9 მაისი საბჭოთა კავშირმა ყველაზე მასშტაბურად მაინც 1975 წელს აღნიშნა. ომში გამარჯვების 30 წლისთავი საბჭოთა კავშირის კომუნისტური პარტიის გენერალური მდივნის, ლეონიდ ბრეჟნევის მმართველობის ზენიტს დაემთხვა. საბჭოთა პროპაგანდის მიერ ბრეჟნევის საბრძოლო წარსულის განდიდების საქმეშიმნიშვნელოვანი როლი ჰქონდა საქართველოს. პოლიტიკური კომისარი, პოლკოვნიკი ბრეჟნევი ქართველი გენერლის, მე-18 არმიის სარდლის, კონსტანტინე ლესელიძის დაქვემდებარებაში იბრძოდა. მივიწყებული გენერალი ლესელიძე საბჭოთა მთავრობამ ამ ეპოქაში გაიხსენა, რადგან, დიდი ალბათობით, ამით გენერლის ყოფილი თანამებრძოლი და უკვე საბჭოთა ბელადი, ბრეჟნევი იყო დაინტერესებული და სსრ კავშირის უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის 1971 წლის 13 მაისის ბრძანებულებით გენერალ ლესელიძეს საბჭოთა კავშირის გმირის წოდება მიენიჭა.

საინტერესოა, რომ საბჭოთა საინფორმაციო საშუალებები და პროპაგანდა ნაკლებ ყურადღებას უთმობდა ნაცისტურ გერმანიასა და სსრკ-ს შორის ომის დაწყების თარიღს - 22 ივნისს. მრავალი წლის განმავლობაში მთავარი გაზეთების გვერდებზე 22 ივნისის საინფორმაციო ცნობაც კი არ ჩნდებოდა ომის დაწყების თარიღის აღსანიშნავად და მის ნაცვლად აქტუალური პოლიტიკური საკითხები იყო გაშუქებული, თუმცა ომის დაწყების თარიღს ყურადღება ასევე მრგვალი თარიღების ათწლეულების გამო ექცეოდა და „საბჭოთა ხალხის უკვდავ გმირობაზე“ მრავალი სტატია, სიტყვა თუ ამბავი იწერებოდა.

მიუხედავად იმისა, რომ ოფიციალური საბჭოთა პროპაგანდა და საინფორმაციო საშუალებები ომთან დაკავშირებულ უამრავ მასალას აწვდიდა მკითხველს, როგორც პროფესორი იოსელიანი აღნიშნავდა, ის ფრაგმენტულ, არასიღრმისეულ და, რაც მთავარია, ობიექტურ კვლევისა და დამუშავების გარეშე შექმნილ ზედაპირულ პროდუქტს წარმოადგენდა. მიუხედავად მასალის სიდიდისა, ეს პერიოდული გამოცემები იქნებოდა, წიგნები, ალბომები თუ დოკუმენტალისტიკა, შინაარსი მაინც ერთფეროვანი და სწორხაზოვანი იყო, რაც ათწლეულების მანძილზე პრაქტიკულად არ იცვლებოდა და მკითხველს არავითარ სიახლეს არ სთავაზობდა, რაც, რა თქმა უნდა, ფართო გასაქანს აძლევდა უამრავი მითისა და ლეგენდის შექმნის შესაძლებლობას.

საბჭოთა რეალობაში, სადაც დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა წიგნებს, გამოცემებს და ომის თემაზე შექმნილ ლიტერატურას, თავისი რეალისტური და დოკუმენტური შინაარსის გამო განსაკუთრებული ყურადღება მიიქცია რევაზ ჯაფარიძის ნაწარმოებმა, „მარუხის თეთრი ღამეები“. წიგნი პირველად 1963 წელს გამოიცა, მისი ყველა პერსონაჟი რეალური პიროვნება იყო და შინაარსიც რეალურ მოვლენებზე იყო აგებული, რომელიც საბჭოთა 46-ე არმიის, ომის დასაწყისისას ფორმირებული ქართული ეროვნული 394-ე დივიზიის 808-ე პოლკის მე-3 ბატალიონის ბრძოლას და დაღუპვას აღწერს 1942 წლის აგვისტო-სექტემბერში მარუხის უღელტეხილზე. წიგნის რეალური შინაარსი იმდენად საინტერესო და ამავდროულად ტრაგიკული იყო, რომ იგი მრავალი წელი დიდი პოპულარობითა და საზოგადოებრივი ინტერესით სარგებლობდა, რის გამოც ის მეორედაც გამოიცა საიუბილეო 1975 წელს, თუმცა საყურადღებოა, რომ მისმა შინაარსმა გარკვეულ ეპიზოდებში ცვლილებები განიცადა და ზოგიერთი დრამატული ეპიზოდი ნაწარმოებიდან ამოიღეს.

ომის თემაზე იდგმებოდა სპექტაკლები, კინოსტუდია „ქართულმა ფილმმა“ გადაიღო არაერთი მხატვრული ფილმი, რომელთა შორის განსაკუთრებული პოპულარული იყო რევაზ ჩხეიძის „ჯარისკაცის მამა“ (1964 წ.), სულიკო ჟღენტისა და რევაზ ჩხეიძის „ღიმილის ბიჭები“ (1969 წ.) და გუგული მგელაძის „სინათლე ჩვენს ფანჯრებში“(1969 წ.). 1975 წელს მანვე გადაიღო „არ დაიჯერო, რომ აღარა ვარ“. ეს ფილმი მარუხის უღელტეხილის ბრძოლასა და დაღუპული ლეიტენანტი ჩიმაკაძის ამბავს მოუთხრობდა მაყურებელს. „ხალხთა მეგობრობასა“ და სლოვაკი ჯარისკაცის ამბავს ეძღვნებოდა ნიკოლოზ სანიშვილის „შეწყვეტილი სიმღერა“. 1968 წელს გამოვიდა შოთა მანაგაძის ფილმი, „ჯვარცმული კუნძული“, რომელიც ტექსელზე ქართული ლეგიონის აჯანყებას ისტორიას ასახავდა, თუმცა, რა თქმა უნდა, ფილმის სცენარში არ იყო მოთხრობილი ნამდვილი ისტორია და ვერმახტის ქართული ლეგიონის ნაცვლად, სიუჟეტი ტყვეთა ბანაკში ვითარდებოდა.

1970-იან წლებში ომში გამარჯვების მოახლოებულ 30 წლის იუბილესთან დაკავშირებით მოეწყო გრანდიოზული ღონისძიებები: გაიხსნა ომში დაღუპულ გმირთა დიდების მუზეუმები, პარკები, მაძიებელთა ჯგუფმა, რომელიც პარტიული და სამხედრო მაღალჩინოსნებით იყო დაკომპლექტებული, ყირიმის ნახევარკუნძულზე, ქერჩის ბრძოლებში დაღუპული ქართველი ჯარისკაცის ნეშტი მოიძია და 1975 წლის მაისში თბილისში, ვაკის პარკის ომის დიდების კომპლექსში დიდი პროცესიით დაკრძალა.

დიდების მემორიალი გამარჯვების პარკში. შახ აივაზოვის ფოტო. საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკა.

ამავე პერიოდთან არის დაკავშირებული ახალი მემორიალური კომპლექსებისა თუ ძეგლების მოწყობა. საყურადღებოა, რომ ამ დროს ძეგლებიდან და მემორიალური კომპლექსების არქიტექტურიდან ქრება საბჭოთა სიმბოლიკა და ისინი მთლიანად „ეროვნული და პატრიოტული“ მოტივებით იტვირთება. მათ შორის საინტერესოა 1975 წლის დასაწყისში ქალაქ მარნეულთან გახსნილი ომის მსხვერპლთა ხსოვნისადმი მიძღვნილი მერაბ ბერძენიშვილის ქანდაკება, „კიდევაც დაიზრდებიან.“

ქალაქ გორში 1979 წლის მაისში გაიხსნა ელგუჯა ამაშუკელის შექმნილი გამარჯვების მონუმენტი, რომელიც „ლომკაცის“ სახელით არის ცნობილი:

„დამსწრეთა ტაშის გრიალში საქართველოს კომპარტიის გორის საქალაქო კომიტეტის პირველი მდივანი ბ. მაყაშვილი საბურველს ხსნის ქანდაკებას და მნახველთა თვალწინ წარმოდგება მაღალ კვარცხლბეკზე შემდგარი ლომზე ამხედრებული მზეჭაბუკის ქანდაკება. ბრინჯაოთი ჩამოსხმული კუნთმაგარი, ძლიერი რაინდი თითქოს გორის ციხიდან ჩამოსულა, სადაც მომხდური მტერი შეუმუსრავს და ახლა არწივისებური მზერით, მზით გასხივოსნებულ ქართლის მთა-ბარს გასცქერის. თავის სიძლიერეში დარწმუნებულ მზეჭაბუკს სამშობლოს მტრის შესამუსრავად ძლიერი მკლავი კვლავ წინ, მხრის გასწვრივ გაუშვერია, ხოლო მეორე ხელში გამარჯვების სიმბოლოდ ხმალი უპყრია, რომელსაც ვაზი - მარადიული სიცოცხლის სიმბოლო შემოხვევია. როგორც თვით ავტორმა, საქართველოს სსრ სახალხო მხატვარმა ე. ამაშუკელმა გვითხრა, გმირის სიძლიერის გამომსახველად ლომისა და ჭაბუკის შერკინება ქართული ხელოვნების ტრადიციებზეა აღმოცენებული. გმირების შებმა ვეფხვთან და ლომთან ქართულ პოეზიაში, ფრესკებსა და მუსიკაშია განსახიერებული. ამ მხრივ მარტო ვეფხისა და მოყმის ბალადის დასახელება რად ღირს!“[6] - წერდა გაზეთი „კომუნისტი“.

1981 წელს ქუთაისში საზეიმოდ გაიხსნა მოქანდაკე მერაბ ბერძენიშვილისა და არქიტექტორ ოთარ კალანდარიშვილის მემორიალური კომპლექსი, „გმირთა დიდების მემორიალი“. ეს კომპლექსიც საბჭოთა სიმბოლიკის ნაცვლად ეროვნული ორნამენტებითა და მითოლოგიური ფიგურებით იყო დატვირთული. იგი თვით საქართველოს კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის პირველმა მდივანმა, ედუარდ შევარდნაძემ გახსნა.

საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ ეს მემორიალები ახალი თაობებისთვის, რომელთაც უშუალოდ აღარ ახსოვდა ომის რეალობა, პირდაპირ ეროვნულ და პატრიოტულ სიმბოლოებად ტრანსფორმირდა. განსხვავებით გორისა და მარნეულის კომპლექსებისგან, მძიმე ბედი ერგო ქუთაისის „დიდების მემორიალს“; იგი 1990-იანი წლების მეორე ნახევრის განმავლობაში და 2000-იანი წლების დასაწყისში მიტოვებული იყო, საგრძნობლად დაზიანდა და ფერადი ლითონისგან დამზადებული ელემენტებისაგან თითქმის მთლიანად გაიძარცვა.

გმირთა დიდების მემორიალის დაზიანებული კომპლექსი, ქუთაისი. ირაკლი ხვადაგიანის ფოტო.

2009 წელს ქუთაისში საქართველოს პარლამენტის კომპლექსის მშენებლობისას მემორიალის დემონტაჟი მოხდა. აფეთქების სამუშაოებისა და უსაფრთხოების ზომების დარღვევის გამო აფეთქებას მსხვერპლი მოჰყვა. რაც ყველაზე საინტერესო და საყურადღებოა, რუსულმა პროპაგანდისტულმა საშუალებებმა დიდი კამპანია გააჩაღეს მემორიალის დემონტაჟის გარშემო. მომდევნო წელს ვლადიმერ პუტინის პირადი ინიციატივით მოსკოვში „პაკლონნაია გორაზე“ დადგეს ქუთაისის „დიდების მემორიალის“ შემცირებული ასლი ზედ წაწერილი ლოზუნგით - „ჩვენ ერთად ვიყავით ფაშიზმის წინააღმდეგ ბრძოლაში“. მემორიალურ კომპლექსს „რაიხსტაგი“ ეწოდა. კომპლექსში ასევე მელიტონ ქანთარიასა და მიხეილ ეგოროვის დროშიანი სკულპტურაც დაიდგა.

2020 წელს ქუთაისში ყოფილი პარლამენტის შენობის მიმდებარე ტერიტორიაზე კვლავ დაიდგა მემორიალური კომპლექსის დემონტაჟისას გადარჩენილი „მზეჭაბუკის“ ქანდაკება, რომელიც ადგილობრივ თვითმმართველობას 100 000 ლარი დაუჯდა.

შინმოუსვლელო, სადა ხარ?

1970 წლის გამარჯვების დღისადმი მიძღვნილი სადღესასწაულო კვირეულისას გაზეთი „კომუნისტი“ წერდა:

„შორეული მთიანი რაჭის ლამაზ სოფელ სადმელიდან სამამულო ომის ფრონტზე 231 ახალგაზრდა წავიდა, აქედან 211 ვაჟკაცი გმირული სიკვდილით დაეცა. სადმელელებმა გმირთა ხსოვნის უკვდავსაყოფად სოფლის გზატკეცილის გაყოლებით 260 კაკლის ხე დარგეს, მტერზე გამარჯვების ოცდახუთი წლისთავის დღეს ძეგლი ობელისკი გახსნეს. ლამაზად მოწყობილ სტენდებზე სამამულო ომის გმირთა სურათებია“[7].

თუმცა, როგორც დიდი ხნის შემდეგ გაირკვა, სადმელის მემორიალური კომპლექსის მოწყობა ბოლომდე არ დასრულებულა, არც დაღუპულების ფოტოსურათები და არც ხეივანი არ გაკეთებულა, რადგან კომპლექსის მოწყობის მთავარი ინიციატორი, უშანგი კერესელიძე 1970 - იანი წლების ბოლოს დახვრიტეს გახმაურებული „მეღვინეების საქმის“ გამო. სადმელის ობელისკი დღეს სიძველისა და მოუვლელობის გამო საგრძნობლად დაზიანებულია.

სადმელის შინმოუსვლელთა მემორიალი. ეთო არსანიძის ფოტო.

1970-იანი წლებიდან სსრკ ხელმძღვანელობის დირექტივებით იწყება მასობრივი მემორიალიზაცია. საქართველოს სსრ-ს ფაქტობრივად ყველა სოფლის საბჭოს დაევალა საკუთარი ხარჯებით მოეგროვებინა ომში დაღუპულების ფოტოსურათები და მოეწყო დაღუპულთა ხსოვნის მემორიალები. მათ შორის, ზოგიერთ შემთხვევაში, დაღუპულებთან ერთად, ომიდან დაბრუნებულთა სურათებიც იყო წარმოდგენილი. სასოფლო მემორიალები არ იყო ერთი სტანდარტის და ხშირ შემთხვევაში მისი გაფორმება სამუშაო ჯგუფების თვითშემოქმედებით ხდებოდა და ამასთანავე საბჭოთა და საომარი სიმბოლიკის ჩარჩოებსაც ითვალისწინებდა. სოფლების სიდიდესა და ფინანსურ შესაძლებლობაზე, უფრო ხშირად კი კეთილ ნებაზე, იყო დამოკიდებული მემორიალების მასშტაბი და მისი დასამზადებელი მასალის ხარისხი.

სოფელ ზემო კრიხის შინმოუსვლელთა მემორიალი. ირაკლი ხვადაგიანის ფოტო.

ჩემი ბავშვობის დროის არდადეგების გზა რიონის ხეობაში, ქუთაისი-ალპანა-მამისონის მარშრუტზე გადიოდა, რაჭაში, მშობლიური სოფლისაკენ. ლეჩხუმის სოფელ მექვენაში, მაღაზიასთან, სადაც ავტობუსი შესასვენებლად აჩერებდა, პირველად ვნახე ომში დაღუპულების მემორიალი, რომელიც მაღაზიიდან ცოტა მოშორებით, რიონის ციცაბო ნაპირას, შემოღობილ მოლზე იდგა. მემორიალი ბეტონისგან ჩამოსხმული კონსტრუქცია იყო, რომელზეც ფაიფურზე ნაბეჭდი ასამდე ოვალური ფოტოსურათი იყო მიკრული. ეს მემორიალი ჩვენი მგზავრობის განუყოფელი ნაწილი იყო; შესვენებისას მგზავრები მაღაზიაში რომ შევიდოდნენ ან მოსაწევად შეჯგუფდებოდნენ, ჩემს ძმასთან ერთად მემორიალთან მივდიოდი და დაღუპული ადამიანების სახელებს ვკითხულობდი, მათ ასაკს, ჩაცმულობას, მემორიალის გაფორმებას თუ ნაკეთობას ვაკვირდებოდი. მოგვიანებით სოფელ მექვენაში ჩამოწოლილმა დიდმა მეწყერმა, საავტომობილო გზის მონაკვეთი და მასთან ერთად ომში დაღუპულების მემორიალი მდინარე რიონში ჩაიტანა... მექვენელი „შინმოუსვლელების“ უკანასკნელი სახსოვარიც სტიქიას ემსხვერპლა და სამუდამოდ დაიკარგა.

ერთეულები - ტრაგედია, მილიონები - სტატისტიკა

2019 წლის შემოდგომაზე უკრაინაში, ქალაქ ჟიტომირთან, არქეოლოგთა სამუშაო ჯგუფმა 1941 წელს ბრძოლაში დაღუპული საბჭოთა ჯარისკაცის ცალკეული საფლავი აღმოაჩინა. სამარხის დამუშავებისას ჯარისკაცის ნეშტთან აღმოჩნდა სპეციალური ჰერმეტიულად დახურული კაფსულა „პასმერტნიკი“, რომელშიც ქაღალდზე დაწერილი ჯარისკაცის პირადი მონაცემები იყო შენახული. ჯარისკაცი ცაგერის რაიონის სოფელი ალპანის მცხოვრები - სერაფიონ მაქსიმეს-ძე ფრუიძე აღმოჩნდა. სერაფიონ ფრუიძე სავალდებულო სამხედრო სამსახურში 1939 წელს19 წლის ასაკში გაუწვევიათ. რადგან ის არმიაში ომის დაწყებამდე მსახურობდა, სხვა მრავალი დაღუპულისაგან განსხვავებით (რომლებიც ფრონტზე მოგვიანებით გაიწვიეს), მას სრული ეკიპირება და, მათ შორის, სპეციალური საიდენტიფიკაციო კაფსულაც ჰქონდა, რამაც 78 წლის შემდეგ მისი ნეშტის იდენტიფიცირების საშუალება მისცა მკვლევრებს. უკრაინელი მკვლევრები საქართველოს დაუკავშირდნენ და რვა ათეული წლის შემდეგ ომში დაკარგული ჯარისკაცის ნეშტი სამშობლოს დაუბრუნდა. ის ლეჩხუმის სოფელ ალპანაში მშობლებისა და მეუღლის გვერდით სამხედრო პატივით დაკრძალეს. როდესაც 1939 წელს, სამხედრო-სავალდებულო სამსახურში გაიწვიეს, სერაფიონს შინ ახლალშერთული ცოლი დარჩა, რომელმაც 1941 წელს, ომის დაწყებიდან მალევე, შეიტყო ქმრის დაღუპვის ამბავი, თუმცა მას ათწლეულების მანძილზე არ შეუწყვეტია დაკარგული ქმრის საფლავის ძებნა. ბოლო წერილი ვეტერანთა კავშირში მან 1981 წელს გაგზავნა, თუმცა ისე გარდაიცვალა, რომ ვერ მიაგნო ქმრის დაკრძალვის ადგილს.

დედის მინაწერი მეორე მსოფლიო ომში დაკარგული არტილერიის ლეიტენანტ ლექსო გრძელიშვილის უკანასკნელ წერილზე. საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია, საზოგადოებრივი არქივი, თამთა გრძელიშვილის კოლექცია.

საქართველოს მძიმე ადამიანური დანაკარგები მეორე მსოფლიო ომში მრავალი ათწლეულის განმავლობაში დიდი ინტერესისა და ნახევრად ოფიციალური დისკუსიის თემა იყო. დღემდე არ არის ზუსტად გამოკვლეული და დადგენილი, რამდენი ადამიანი გაიწვიეს საქართველოს სსრ-დან ომში და რამდენი დაიღუპა. ყველაზე უფრო დამკვიდრებული მონაცემებით, დღემდე ითვლება, რომ მასობრივი მობილიზაცია საქართველოდან საბჭოთა არმიაში ჯერ კიდევ 1938-1939 წლებში დაიწყო. ქართველი ჯარისკაცები იბრძოდნენ როგორც ფინეთის წინააღმდეგ „ზამთრის ომში“, ასევე ბალტიისპირეთის ქვეყნებისა და პოლონეთის ოკუპაციაშიც მიიღეს მონაწილეობა.

1941 წლის მონაცემებით, გერმანიასა და სსრკ შორის ომის დაწყებისას საქართველოდან საბჭოთა არმიაში 130 000 გაწვეული ჯარისკაცი და კადრის ოფიცერი მსახურობდა. 1941 წლის ზაფხულისა და შემოდგომის გაწვევების შემდეგ ტოტალური მობილიზაცია და ყველაზე ფართომასშტაბიანი გაწვევა 1942 წლის მარტში იყო. მარტის ტოტალური მობილიზაციისას გაიწვიეს ფაქტობრივად ყველა ბრძოლისუნარიანი, მაქსიმალური - 50 წლის ასაკამდე ადამიანები. ბოლო გაწვევა 1943 წელს შედგა და ჯარში 1925 წელს დაბადებული ახალგაზრდებიც გაიწვიეს. მობილიზაცია აღარ შეხებია 1926 წელს დაბადებულ ახალგაზრდებს.

1980-იან წლებში მომზადდა ომში დაღუპულთა სახელობითი საძიებელი - "წიგნი მარადიული ხსოვნისა" ორ ტომად. პირველი ტომი თბილისიდან გაწვეული კონტინგენტის მონაცემებს ასახავდა, მეორე ტომი კი − საქართველოს სსრ-ს აფხაზეთისა და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკებიდან და სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქიდან გაწვეულებისა.

1989 წლის 9 აპრილის დარბევიდან მალევე, როდესაც საბჭოთა პრესაში ლამის ერთიანად ჩამოიშალა კომუნისტური პროპაგანდა და საბჭოთა გაზეთებიც კი მთლიანად „ეროვნულ და პატრიოტულ“ რიტორიკაზე გადაეწყვნენ, გამონაკლისი მხოლოდ „დიდი სამამულო ომის“ თემა იყო, რასაც ცვლილებები არ შეხებია, თუმცა აქაც გამოჩნდა ბევრი მანამდე დაფარული და მივიწყებული ფაქტი.

საბჭოთა კავშირის აგონიისას ომის მსხვერპლთან დაკავშირებული სტატია 1990 წლის 9 მაისის გაზეთ „კომუნისტში“ გამოჩნდა. ისტორიის მეცნიერებათა კანდიდატი, მერი როდე-ჩიჯავაძე წერდა:

„დღემდე ისტორიოგრაფიაში მიღებული იყო, რომ საქართველოდან 700 ათასზე მეტი მეომარი იბრძოდა დიდი სამამულო ომის ფრონტზე (მათ შორის ომის წინ გაწვეული 130 ათასი კადრის ოფიცერი და რიგითი მებრძოლი, რომლის უმეტესი ნაწილი განლაგებული იყო საბჭოთა კავშირის დასავლეთ საზღვრებთან) აქედან 16 ათასი ქალი, როგორც ირკვევა ომის წლებში საქართველოს სსრ რესპუბლიკის კომისარიატებს მობილიზაციით გაუწვევიათ 673 ათასი ქალი და კაცი. ქალების ჩაბმის თვით ფაქტი მობილიზაციის წესით ახალი მოვლენა იყო ომების ისტორიაში.

1941 წლის ივნისში მტრის პარაშუტისტებისა და დივერსანტების წინააღმდეგ საბრძოლველად მთელ საქართველოში შეიქმნა გამანადგურებელი ბატალიონები, რომელშიც 25 ათასზე მეტი კაცი და ქალი ითვლებოდა. პარალელურად შეიქმნა კომკავშირული რაზმები, სადაც დაახლოებით 20 ათასზე მეტი ახალგაზრდა გაერთიანდა.

ჩვენ ახლად მიკვლეული მონაცემების მიხედვით დავადგინეთ, რომ საქართველოდან დიდ სამამულო ომში იბრძოდა არა 700 ათასი მეომარი, არამედ გაცილებით მეტი, სახელდობრ 848 000, მათ შორის 23 ათასი ქალი. ბრძოლის ველზე დაეცა 350 ათასი და არა 300 ათასი, როგორც აქამდე ეგონათ.

გამოდის, რომ სამამულო ომის წლებში ჩვენი რესპუბლიკის ყოველი მეოთხე მოქალაქე თოფქვეშ იყო დაყენებული, ხოლო საკითხი იმის შესახებ, თუ რამდენი მებრძოლი დაიღუპა გამანადგურებელი ბატალიონებიდან, ჯერ ეს კიდევ დასაზუსტებელია.

1971 წელს ივ. ჯავახიშვილის სახელობის ისტორიის, არქეოლოგიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტის დირექტორის მოადგილემ სამეცნიერო დარგში პროფესორმა ნიკ. სტურუამ მოსკოვში ენციკლოპედიის გამომცემლობას მიაწოდა ცნობა, რომლის მიხედვით, დიდი სამამულო ომის ფრონტებზე საქართველოდან წარგზავნილი მეომრებიდან დაიღუპა 350 ათასი კაცი. ეს ასე დაიბეჭდა კიდეც, მაგრამ რატომღაც შემდგომ გამოქვეყნებულ ყველა ნაშრომში მონაცემები 50 ათასით არის შემცირებული. ამ წინააღმდეგობას თავი რომ დავანებოთ, უფრო პარადოქსული ისაა, რომ არცერთი ეს ციფრი არ ასახავს სინამდვილეს, იგი გაცილებით მეტია და დასაზუსტებელია. იგივე ითქმის საბჭოთა კავშირის გმირების რაოდენობაზე, რომელთა რიცხვი ჩვენი გამოკვლევის შედეგად ორი კაცით გაიზარდა.

განა ჩვენი მფრინავები, მეზღვაურები, ტანკისტები და ჯარის სხვა სახეობის მებრძოლები არ იმსახურებენ პატივისცემას? რომელთა შესახებ არა გვაქვს სპეციალური ნაშრომები მონოგრაფიები.“[8]

რა თქმა უნდა, ავტორის ღია კითხვები და კრიტიკული ანალიზი, მეორე მხრივ, ამ ეპოქის სულისკვეთებით იყო გამყარებული, რომ ყველა საბჭოური „ჭეშმარიტება“ უნდა გადასინჯულიყო. საბჭოური ცენზურა-პროპაგანდის პრაქტიკიდან გამომდინარე, საზოგადოება მიდრეკილი იყო, ევარაუდა, რომ ყველგან და ყველაფერში მსხვერპლის მასშტაბი სავარაუდოდ შემცირებული იქნებოდა და ხელახლა გამოკვლევას საჭიროებდა.

გამარჯვების მთავარი სიმბოლო და ცოცხალი მაგალითი საბჭოთა კავშირში და, ამ შემთხვევაში, განსაკუთრებით საქართველოს მოსახლეობისთვის საბჭოთა არმიის იდრიცკის კუტუზოვის ორდენოსანი 150-ე მსროლელი დივიზიის 776-ე პოლკის მზვერავები, სერჟანტი მიხეილ ეგოროვი და უმცროსი სერჟანტი, მელიტონ ქანთარია იყვნენ, რომლებმაცრაიხსტაგის განადგურებულ შენობაზე 1945 წლის 30 აპრილს გამარჯვების დროშა აღმართეს. ომის დასრულების შემდეგ ეგოროვი და ქანთარია სამოქალაქო ცხოვრებას დაუბრუნდნენ, მელიტონ ქანთარია მუშაობდა კოლმეურნეობაში, შემდგომ ტყვარჩელის შახტში. იყო საქართველოს სსრ მე-2 , მე-6 მოწვევის უმაღლესი საბჭოს და აფხაზეთის ასსრ უმაღლესი საბჭოს დეპუტატი. 1946 წლის 8 მაისს მას საბჭოთა კავშირის გმირის წოდება მიენიჭა, ასევე დაჯილდოებული იყო ლენინის 2 ორდენით, წითელი დროშის, მარქსის (გდრ) ორდენით და სხვა ჯილდოებით. ცხოვრობდა ქალაქ ოჩამჩირეში, მისი სახლი 1993 წლის სექტემბერში განადგურდა აფხაზეთის ომის დროს, დევნილი მელიტონ ქანთარია იმავე წელს 26 დეკემბერს გარდაიცვალა მოსკოვში. ანდერძის თანახმად გადმოასვენეს და დაკრძალეს მშობლიურ სოფელ ჯვარში.

არავინ და არაფერი არ არის დავიწყებული? ომის ვეტერანთა უზრუნველყოფა საბჭოეთში

1967 წელს მოსკოვში გამოცემულ მარშალ გრეჩკოს წიგნში, „ბრძოლები კავკასიისთვის“ საინტერესო ფოტო დაიბეჭდა, რომელიც 1942 წელს სპეციალურმა ფოტოკორესპონდენტმა, რედკინმა გადაიღო ჟურნალ „ფრონტოვაია ილუსტრაციისთვის.“ ეს ფოტო ათეული წლების მანძილზე ბევრ ქართულენოვან გამოცემაშიც მოხვდა. ფოტოზე ალპინისტთა დანაყოფის მებრძოლის, შოთა შალამბერიძის საბრძოლო ეპიზოდი იყო ასახული. 1975 წელს გაზეთ „კომუნისტში“ შოთა შალამბერიძეზე წერდნენ:

„1942 წლის თებერვალში ალპინისტთა რაზმში ჩაგრიცხეს. მალე მარუხის უღელტეხილზე შეები მტერს. ერთ-ერთ უთანასწორო ბრძოლაში, რაზმი, რომელშიც შენ იბრძოდი, მთლიანად გაწყდა, შენ რაღაც სასწაულით გადარჩი, მძიმე ჭრილობა კი მთელი ჩვიდმეტი წლის მანძილზე არ შეგიხორცდა ... ამასწინათ დაგინახე; შენიშნე, ერთმა ხორცის დამჭრელმა ქაღალდი როგორ დაუწონა მომხმარებელს, შენ ეს იწყინე, მკაცრად მიუთითე, გაასწორებინე. ვინც შეგხედა, გაუხარდა. თქვეს: „ასე უნდა, სწორედ ასე!“ თუ სამშობლო მოითხოვს, შენს მაგალითს ხვალ ყველა მიბაძავს, საქართველოს მამაცო შვილო! ეს ბარათი შენ გეხება, ჩვენი ქალაქის - ქუთაისის მკვიდრო, შოთა ვარლამის - ძე შალამბერიძევ.“[9]

სამთო მსროლელი შოთა შალამბერიძე (მარცხნივ) დომბაი ულგენის მყინვართან. 1942 წელი. საქართველოს შსს აკადემიის არქივი, მეორე განყოფილება (ყოფილი "იმელის" არქივი).

10 წლის შემდეგ, 1985 წელს, ომში გამარჯვების 40 წლისთავზე, გაზეთ „კომუნისტში“ ისევ გამოჩნდა შოთა შალამბერიძის ფოტოები, თუმცა მისი ამბავი აღარავის ახსოვდა, მათ შორის გაზეთი „კომუნისტის“ არქივარიუსებსაც - „საინტერესოა, თუ გადაურჩა ომის მძიმე დღეებს შოთა შალამბერიძე? კარგი იქნება გამოგვეხმაურონ მისი ახლობლები და თანამებრძოლები“ - წერდა კორესპონდენტი.

მიუხედავად იმისა, რომ პრესაც და პროპაგანდის სხვა საშუალებებიც ცდილობდნენ, შეექმნათ წარმოდგენა, რომ ომის ვეტერანები ყოველმხრივ უზრუნველყოფილნი იყვნენ და ხშირად აქვეყნებდნენ სხვადასხვა აქტივობას ომის ინვალიდებისა თუ მარჩენალდაკარგული ოჯახების დახმარების შესახებ, მდგომარეობა მაინც ყოველთვის მძიმე იყო. გამუდმებული კრიზისი, კორუფცია თუ პარტიულ-კლანური მმართველობის შედეგები ომის ვეტერანებზეც ზუსტად ისე აისახებოდა, როგორც სხვა საბჭოთა მოქალაქეებზე:

„რესპუბლიკის პროკურატურის მუშა ჯგუფმა 2 თვის განმავლობაში 400-მდე განცხადება განიხილა, რომელთა მნიშვნელოვანი ნაწილი, როგორც საფუძვლიანი დაკმაყოფილდა ან დაკმაყოფილების სტადიაშია. ეს გარემოება მიუთითებს, რომ ყველგან და ყოველთვის როდი სრულდება ჯეროვნად ამ მიმართულებით კანონის მოთხოვნები, ყველა საკითხი როდი პოულობს დროულ და სრულყოფილ გადაწყვეტას. დიდი სამამულო ომის ინვალიდები უპირატესი უფლებით სარგებლობენ ამბულატორიულ-პოლიკლინიკურ დაწესებულებებში მომსახურების დროს, ასევე რიგგარეშეა მათი ჰოსპიტალიზაციაც. მათ სრულად განხორციელებას ზოგან დაბრკოლებას უქმნიან. დაბა სურამში მცხოვრებ სამამულო ომის ინვალიდს, პარტიისა და კომკავშირული მოძრაობის ვეტერანს მ. გრიგალაშვილს, რომელმაც თბილისში სტუმრობისას ქალაქის მე-16 პოლიკლინიკას მიმართა, კატეგორიული უარი უთხრეს სამედიცინო დახმარების აღმოჩენაზე. უფრო აღმაშფოთებელი ის არის, რომ ასევე უყურადღებობა გამოიჩინეს მის მიმართ რესპუბლიკის ჯანმრთელობის დაცვის სამინისტროშიც, სადაც ომის ვეტერანმა მიმართა განცხადებით.

მაიაკოვსკის ზოგიერთ სამედიცინო დაწესებულებაში ყალბ ჩანაწერებს აკეთებდნენ ომის ვეტერანთა ავადმყოფობის ისტორიებში ვითომ მათთვის სამედიცინო დახმარების გაწევის შესახებ.

ამბროლაურის რაიონის სადმელის მექანიზებულ სატყეო კომბინატში მომუშავე სამამულო ომის მე-2 ჯგუფის ინვალიდი ბ.ლ გეწაძე 5 წლის განმავლობაში ამაოდ ცდილობდა სანატორიუმის საგზურის მიღებას, თუმცა წარმოება ვალდებული იყო პირველ რიგში დაეკმაყოფილებინა იგი. მოქალაქე ბ. გეწაძის თხოვნა მხოლოდ პროკურატურის ჩარევის შემდეგ დაკმაყოფილდა.

ზოგიერთ წარმოება-დაწესებულებაში იქ მომუშავე სამამულო ომის ინვალიდებისა და მონაწილეთა აღრიცხვაც კი არ არსებობს. ასეთ პირობებში, ბუნებრივია, შეღავათები ამ დამსახურებულ ადამიანებზე არ ვრცელდება. ქსნის ერთ-ერთ დაწესებულებაში ომის ინვალიდ შ. მიქელაძეს უკანონოდ ახდევინებდნენ საშემოსავლო გადასახადს. მცხეთის არასაუწყებო დაცვის მუშაკს ვ. გორბაჩოვს უარი უთხრეს კუთვნილი შვებულების მიცემაზე, რის გამოც ვერ ისარგებლა მისთვის გამოყოფილი სანატორიუმის საგზურით.

ომის ინვალიდების ზუსტი სიების უქონლობის გამო მათი დიდი ნაწილი მცხეთის ელექტროქსელების და „მცხეთა-გაზის“ სამმართველოში არ სარგებლობდა 50 პროცენტის ფასდაკლებით დახარჯული ელექტროენერგიის და გაზის ღირებულების გადახდის შეღავათით. ისინი არ იყვნენ მიმაგრებული ინვალიდთა მაღაზიებზე.

არცთუ იშვიათია ომის ინვალიდებისთვის დადგენილი საბინაო-საცხოვრებელი შეღავათების დარღვევის ფაქტები.

მოქალაქე ვ. ცერცვაძე-საბანაშვილი, დიდ სამამულო ომში დაღუპულის მეუღლე იძულებული გახდა არაერთგზის მიემართა სხვადასხვა ინსტანციისთვის, მათ შორის რესპუბლიკის პროკურატურისთვის. იგი ბინის მიღების აღრიცხვაზე აყვანასთან დაკავშირებით მოითხოვდა მიეცათ მისთვის ცნობა, რომ იგი ნამდვილად ცხოვრობდა მეუნარგიას ქ. N 2-ში. ყველა ინსტანცია მას ერთნაირ შაბლონურ პასუხს აძლევდა - საბინაო წიგნი დაკარგულია და ცნობას ვერ მოგცემთო.

სავაჭრო ობიექტებში ზოგჯერ უხეშად არღვევენ სპეციალურ დებულებას სამამულო ომის ინვალიდებისა და მონაწილეების მომსახურების შესახებ. ვეტერანების სამართლიან უკმაყოფილებას იწვევს მათთვის განკუთვნილი ზოგიერთი სპეციალიზებული მაღაზიის მიერ საჭირო საქონლითა და პროდუქტებით მათი არადამაკმაყოფილებელი მომარაგება, მომსახურების დაბალი კულტურა, უფრო მეტიც, ზომაში, წონაში, ანგარიშში მოტყუება, უხეში დამოკიდებულება მომხმარებლებისადმი, ფართო მოთხოვნის საქონლის გადამალვის ფაქტები და სხვა დარღვევები.

ომის ვეტერანებისთვის განკუთვნილ ზოგიერთ მაღაზიაში, მოქმედი სპეციალური დებულების საწინააღმდეგოდ, არ ხდება ინვალიდებისთვის მიყიდული საქონლის სათანადო რეგისტრაცია. ხშირად მათთვის განკუთვნილი საქონელი იყიდება სხვა პირებზე, არის იმპორტული საქონლის გადამალვის შემთხვევები და სხვა. ასეთი ფაქტები იყო ქ. თბილისში, გურჯაანში, ახალციხეში და სხვაგან.

ამ და სხვა ფაქტებიდან სათანადო დასკვნები უნდა გამოიტანონ საქართველოს სსრ ვაჭრობის სამინისტროს და ცეკავშირის გამგეობის ხელმძღვანელებმა, ადგილობრივი საბჭოების აღმასკომებმა, საზოგადოებრივმა ორგანიზაციებმა, კონტროლის ორგანოებმა. ომის ვეტერანთა ცუდი მომსახურების, უსულგულობისა და ბიუროკრატიზმის თითოეული ფაქტი უნდა გახდეს მწვავე პრინციპული განსჯის საგანი.

დიდი სამამულო ომის ვეტერანთა ბინების ტელეფონიზაციისათვის რესპუბლიკის კავშირგაბმულობის სამინისტროს მიერ გატარებული რიგი ღონისძიებების მიუხედავად ამ უბანზე კანონიერების დარღვევის ფაქტები კვლავ ბევრია, რაც სამართლიან საჩივრებს იწვევს“[10]. - წერდა საქართველოს სსრ პროკურორი, იუსტიციის მეორე კლასის სახელმწიფო მრჩეველი ბარაბაძე 1985 წლის დასაწყისში.

ალპურ ვარსკვლავსა და სსრკ გმირის ვარსკვლავს შორის - ომის გმირის ტაბუირებული წარსული

1972 წლის ზაფხულში ჟურნალისტ ვახტანგ ესვანჯიას მოსკოვიდან დაურეკეს. ტელეფონთან ცენტრალური კომიტეტის ადმინისტრაციული განყოფილების გამგის მოადგილე ივანოვი იყო. როდესაც ივანოვმა ადრესატის ვინაობა დააზუსტა, მათ შორის ასეთი დიალოგი გაიმართა:

- აა, ეს თქვენ ბრძანდებით, სამშობლოს მოღალატეს საბჭოთა კავშირის გმირის წოდებაზე რომ აყენებთ?!

- კი მაგრამ ... თუ ასეა, პოლეტაევიც სამშობლოს მოღალატე ყოფილა, ისიც ხომ გერმანელების ტყვე იყო იტალიაში?
- მაშინ ჩვენ შეცდომა დავუშვით, არც პოლეტაევს უნდა მიეღო გმირობა.

- ამ შეცდომის შესახებ ქართველებმა არაფერი იციან, მათ ის იციან მხოლოდ, რომ რუს კაცს გმირობა მიანიჭეთ, ხოლო ქართველს არა, უარს ეუბნებით.

ივანოვს ესვანჯიას პასუხი არ მოეწონა და მცირე დუმილის შემდეგ გაბრაზებულმა უთხრა:

-ჩვენ კიდევ გადავხედავთ საქმეს. ალბათ, თქვენს „გმირს“ ორდენიც ეყოფა.

ივანოვმა უპასუხოდ დატოვა ესვანჯიას კითხვა: თუ სამშობლოს მოღალატეა, ორდენს როგორ მისცემთ, მაშინ იგი ხომ მედალსაც არ იმსახურებსო?

ეს დისკუსია, რომელიც ქართველ ჟურნალისტსა და მოსკოველ ბიუროკრატს შორის გაიმართა, იტალიის ეროვნულ გმირს, ფორე მოსულიშვილს შეეხებოდა. ამ ამბამდე 2 წლით ადრე, 1970 წლის 28 თებერვალს იტალიის რესპუბლიკის პრეზიდენტმა, ჯუზეპე სარაგატიმ ხელი მოაწერა დეკრეტს, რომლის ძალითაც მეორე მსოფლიო ომის წლებში იტალიის წინააღმდეგობის მოძრაობის რიგებში გამოჩენილი განსაკუთრებული გმირობისა და ვაჟკაცობისთვის საბჭოთა არმიის ზემდეგი ფორე ნიკოლოზის ძე მოსულიშვილი სიკვდილიდან 25 წლის შემდეგ დაჯილდოვდა იტალიის რესპუბლიკის უმაღლესი ჯილდო - ოქროს მედლით „მხედრული მამაცობისთვის“.

ფორე მოსულიშვილი. საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკა.

ოქროს მედალი იტალიის უმაღლესი ჯილდოა, მისი კავალერი იტალიის ეროვნული გმირია და ნებისმიერი იტალიელი გენერალი ვალდებულია პირველი მიესალმოს ჯარისკაცს, რომელიც ამ მედალს ატარებს. ამ მედალს ცოტა ადამიანი თუ ატარებდა, უცხოელთაგან კი ეს პატივი მხოლოდ რუს თევდორე პოლეტაევს და ქართველ ფორე მოსულიშვილს ერგოთ სიკვდილის შემდგომ.

ფორე 1944 წლის 3 დეკემბერს დაიღუპა. რამდენიმე თვის შემდეგ შემდეგ პარტიზანულმა გაზეთმა, „ლა სტელა ალპინამ“ მასზე სტატია დაწერა, ხოლო 1945 წლის 10 აპრილს იტალიური პარტიზანული შენაერთების კომისარმა, ერალდო გასტონემ და პარტიზანული ბატალიონის მეთაურმა, ედო დელ გრატომ ოფიციალურად, წერილობითი მოხსენებით ზემდგომ ინსტანციებს მიმართეს ფორეს იტალიის უმაღლესი ჯილდო - ოქროს მედლით „მხედრული მამაცობისთვის“ დაჯილდოების მოთხოვნით, თუმცა მაშინ ამ მოთხოვნას შედეგი არ მოჰყოლია. ფორე მხოლოდ „გარიბალდის ორდენით“ დააჯილდოვეს და მისი სახელი მიანიჭეს ბატალიონს, რომელშიც იგი იბრძოდა. მომდევნო ათწლეულებში, როდესაც ბევრი ყოფილი პარტიზანი ხელისუფლებაში აღმოჩნდა, მივიწყებული გმირის - ფორე მოსულიშვილის საკითხი კვლავ გაცოცხლდა. პარტიზანთა ყოფილი კომისარი, ჩინო მოსკატელი სენატორი გახდა, ხოლო ასევე ყოფილი კომისარი, ერალდო გასტონე, რომელმაც 1945 წელს ფორე მოსულიშვილი უმაღლეს ჯილდოზე წარადგინა - პარლამენტის დეპუტატი. ერალდო გასტონემ იტალიელ კომუნისტ არმანდო კოსუტასთან ერთად მთელი პრინციპულობით დააყენა ფორე მოსულიშვილის საკითხი იტალიის რესპუბლიკის პარლამენტში და შედეგმაც არ დააყოვნა.

ამ ამბავმა საქართველოში დიდი გამოხმაურება პოვა. საქართველოს სსრ კომპარტიის ცეკას მდივანმა ვასილ მჟავანაძემაც ჟურნალისტ ესვანჯიასთან ერთად დოკუმენტები შეაგროვა და მოსკოვს მიმართა მოსულიშვილისთვის საბჭოთა კავშირის გმირის წოდების მინიჭების თხოვნით, თუმცა მჟავანაძის კარიერა დასასრულს უახლოვდებოდა და მოსკოვიც შეუვალი აღმოჩნდა, რომ ფორე მოსულიშვილის საქმისთვის მსვლელობა მიეცა. მიზეზი დიდხანს უცნობი რჩებოდა და, ზედაპირული შეხედულებით, ის საბჭოთა ჯარისკაცის ტყვეობას უკავშირდებოდა, ვიდრე ის იტალიელ პარტიზანებთან მოხვდებოდა. რეალურად, მოსკოვში კარგად იცოდნენ, რომ ფორე მოსულიშვილი, ისე როგორც ბევრი ქართველი ტყვე, ტყვედ ჩავარდნის შემდგომ გერმანული ვერმახტის სპეციალური ქართული დანაყოფის, „ბერგმანის“ რიგებში იბრძოდა. ფორეს სამშობლოში იტალიური დელეგაციების სიმრავლისა და, სავარაუდოდ, ქართული საზოგადოების მხრიდან მოსალოდნელი თხოვნების გამო მოსკოვმა მოვლენებს დაასწრო და საბჭოთა კავშირის გმირობის მინიჭების ნაცვლად 1972 წლის 3 ოქტომბერს სსრ კავშირის უმაღლესი საბჭოს ბრძანებულებით ფორე ნიკოლოზის ძე მოსულიშვილი სამამულო ომის პირველი ხარისხის ორდენით დააჯილდოვა.

ფორე ნიკოლოზის ძე მოსულიშვილი 1916 წლის 20 ივლისს დაიბადა, სიღნაღის რაიონ სოფელ ქვემო მაჩხაანში. 1939 წელს ლაგოდეხის სასოფლო-სამეურნეო ტექნიკუმის დამთავრებისთანავე ჯარში გაიწვიეს. მისი უკანასკნელი წერილი ოჯახმა 1941 წლის მაისში მიიღო ბალტიისპირეთიდან. გერმანია-სსრკ ომის დაწყებიდან მალევე საბჭოთა არმიის ზემდეგი, ფორე მოსულიშვილი ტყვედ ჩავარდა. მისი ტყვედ ჩავარდნისა და „ბერგმანში“ შესვლის ამბები დღემდე ბურუსითაა მოცული. თუმცა, იტალიაში ის და მისი თანამებრძოლი ქართველებიც ანტი-პარტიზანული მოქმედებებისთვის გადაისროლა ვერმახტის მთავარსარდლობამ. ლოგიკურია, რომ საბჭოთა რეალობაში გაზრდილი ფორე მოსულიშვილი და მისი თაობა მაინც საბჭოთა კავშირის ერთგულები იყვნენ და როდესაც შესაბამისი დრო გამოუჩნდათ, ფორეს მეთაურობით 70 ქართველი „ბერგმანელი“ გაიქცა და 1944 წლის 8 სექტემბერს იტალიურ პარტიზანულ მოძრაობას შეუერთდა. თითქმის სამი თვის განმავლობაში ნოვარას პროვინციაში მოქმედ წინააღმდეგობის მოძრაობაში ფორეს აქტიურმა მონაწილეობამ და საბრძოლო ოპერაციებში გაბედულმა მოქმედებებმა ის ბატალიონის მეთაურის თანაშემწეობამდე დააწინაურა.

1944 წლის 3 დეკემბერს ლაგო მაჯორეს ნაპირას, მოტარონეს მთის ფერდობზე, სოფელ ბელჯირატეს ტერიტორიაზე, დილით, მწყემსების ბაიტაში (ქვის ქოხი) დაბანაკებული პარტიზანების ჯგუფი ავტომატების კაკანის ხმამ წამოყარა ფეხზე. მცირე შეტაკების შემდეგ, გერმანულმა დანაყოფმა, რომელსაც ქოხი ალყაში ჰქონდა მოქცეული, მეთაურის ჩაბარება მოითხოვა და დანარჩენ მებრძოლებს ამის სანაცვლოდ სიცოცხლის შენარჩუნებას დაჰპირდა. თუმცა პასუხის მიუღებლობის გამო გერმანელებმა სროლა ისევ დაიწყეს და ხელყუმბარებით შენობის კედლებიც დააზიანეს. ცოტა ხანში გერმანელმა ოფიცერმა მოთხოვნა ისევ გაიმეორა, რამდენიმე ათეული პარტიზანის თვალები მეთაურ ედო დელ გრატოს და მის ერთ-ერთ თანაშემწე ანჯელოს მისჩერებოდა, თუმცა ორივე გაფითრებული და შეშინებული იყო. ამ დროს წამოდგა დაჭრილი ფორე მოსულიშვილი, რომელთან რამდენიმე ქართველი მებრძოლიც იმყოფებოდა, სახიდან სისხლი ჩამოიწმინდა, გარეთ გავიდა და გერმანულად მიმართა მოწინააღმდეგეს, რომ ის იყო მეთაური და მათთვის ტყვედ ჩაბარებას სიკვდილი ერჩივნა, ვიდრე გერმანელები დააპატიმრებდნენ, ფორემ რევოლვერი ამოიღო და უკანასკნელი ტყვიით თავი მოიკლა. გერმანელებმა პირობა შეასრულეს და ტყვედ ჩაბარებული პარტიზანები არ დახოცეს. მოგვიანებით ყველა მათგანი გათავისუფლდა, ზოგი გერმანელ ტყვეებში გაცვალეს, მათ შორის ედო დელ გრატო. ზოგიც ომის დასრულების შემდეგ გათავისუფლდა.

1945 წლის 10 აპრილს დივიზია „რემო სერვადეის“ 118-ე ბრიგადის სარდლობამ ფორე მოსულიშვილი სიკვდილის შემდგომ ქვეყნის უმაღლეს ჯილდოზე - ოქროს მედალი „მხედრული მამაცობისთვის“ წარადგინა.

1970 წლის 28 თებერვალს იტალიის პრეზიდენტმა ჯუზეპე სარაგატიმ ხელი მოაწერაფორე ნიკოლოზის ძე მოსულიშვილის დაჯილდოების დეკრეტსდა მას მიანიჭა რესპუბლიკის უმაღლესი ჯილდო - ოქროს მედალი „მხედრული მამაცობისთვის“.

1971 წლის 19 მარტს მოსკოვში, იტალიის საელჩოში, იტალიის ელჩმა სსრ კავშირში, ფედერიკო სენსიმ ოქროს მედალი და იტალიის პრეზიდენტის დეკრეტი საზეიმო ვითარებაში გადასცა ფორეს ძმებს, გიორგი და ვასილ მოსულიშვილებს.

1971 წელს ფორე მოსულიშვილის ნეშტი სოფელ მეინიდან ქალაქ არონის სასაფლაოზე, პარტიზანთა მემორიალში გადაასვენეს.

1972 წლის 3 ოქტომბერს სსრ კავშირის უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის ბრძანებულებით ფორე მოსულიშვილი დაჯილდოვდა სამამულო ომის პირველი ხარისხის ორდენით. ორდენი 1973 წლის 31 მარტს საქართველოს სსრ უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის თავმჯდომარემ, გიორგი ძოწენიძემ სოფელ ქვემო მაჩხაანში პირადად გადასცა ფორეს დედას - თებროს.

1979 წელს მწერალმა და კინორეჟისორმა რეზო თაბუკაშვილმა ფორე მოსულიშვილზე გადაიღო დოკუმენტური ფილმი „ალპური ვარსკვლავი (La Stella Alpina).“

წლების განმავლობაში იმართებოდა ღონისძიებები, გაიხსნა მუზეუმები იტალიასა და ფორეს მშობლიურ სოფელ ქვემო მაჩხაანში, ჩამოდიოდნენ დელეგაციები, თუმცა საბჭოთა ხელმძღვანელობა ჯიუტად არ ანიჭებდა ფორეს საბჭოთა კავშირის გმირის წოდებას. უშედეგო აღმოჩნდა ომის დამთავრების 40 წლისთავზე 1985 წელს სსრ კავშირის თავდაცვის სამინისტროსადმი მიმართვაც. საინიციატივო ჯგუფს უპასუხეს - ფორე მოსულიშვილს ერთი ჯილდო უკვე აქვს და ეყოფაო.

ისტორიის დასასრული 1990 წლის 5 მაისს დადგა. ძნელი სათქმელია, „გარდაქმნის“ პოლიტიკამ, საბჭოთა ლიდერების მოხერხებულმა შემხვედრმა სვლამ გადამწყვეტ ფაზაში მყოფი ეროვნული მოძრაობისა და საბჭოთა სიმბოლიკების ტერორისადმი, თუ როგორც ჟურნალისტი ვახტანგ ესვანჯია აღნიშნავს, სსრ კავშირის საგარეო საქმეთა მინისტრის, ედუარდ შევარდნაძის „ხელის წაშველებამ“ იქონია გავლენა და სსრკ პრეზიდენტის მიხეილ გორბაჩოვის ბრძანებულებით ფორე მოსულიშვილს საბჭოთა კავშირის გმირის წოდება მიენიჭა.

ჩემი „ომი“

რაჭაში, ამბროლაურის რაიონ სოფელ ჭყვიშის სკოლაში, ბაბუა ფიზიკა-მათემატიკას ასწავლიდა, ბებია - გეოგრაფიას. არდადეგების დაწყებამდე სოფელში გაქცეული, ბაბუას ხშირად სკოლაში გაკვეთილებისას ვაკითხავდი. პირველი სართულის კიბის უჯრედთან კედელზე გაკეთებული „სტენდი“ სულ იქცევდა ჩემს ყურადღებას, სადაც ომში დაღუპული ადამიანების ფოტოსურათები იყო გამოფენილი. რა თქმა უნდა, დანამდვილებით არ მახსოვს, ჩემს მეხსიერებაში ომის აღქმა როდიდან გაჩნდა, თუმცა ნამდვილად შემიძლია ვთქვა, რომ ეს მეხსიერება სოფელთან იყო დაკავშირებული, სადაც თითქმის ყოველდღიურად, სუფრაზე, სამუშაოზე, სოფლის ბირჟაზე თუ სხვაგან ომის ტრაგიკული მეხსიერება არასდროს ანებებდა თავს „ომში დაკარგულების“ შვილებს, ოჯახის წევრებსა თუ ახლობლებს. ახსოვდათ ომის დაწყების დღე, უფრო ნაკლებად - გამარჯვების. 1942 წლის მარტის ტოტალური მობილიზაცია, ამ მობილიზაციის შემდეგ ამბროლაურიდან ამოსული სამხედრო კომისარი, რომელმაც რამდენიმე ბავშვი და მოხუცი შეკრიბა და მთაში გააგზავნა, რომელთაც მესაქონლეობის ფერმაში მომუშავე „ჯავშნის“ მქონე ადამიანები უნდა შეეცვალათ, რადგან მათი გაწვევის ბრძანება იყო მოსული. მთიდან ჩამოსული კაცები კი, თხოვნის მიუხედავად, უკანასკნელად მისულიყვნენ ოჯახებში და ახლობლებს გამომშვიდობებოდნენ, კომისარმა პირდაპირ ომის გზას გაუყენა საყვედურით: „არ გვაქვს ამდენი დრო, ამხანაგებო“. კითხვაზე - ვინმე მაინც თუ დაბრუნდა ცოცხალი მათგან, ბაბუა მდუმარედ ჩაიქნევდა ხოლმე ხელს...

ერთხელ ვთხოვე პირველ სართულზე ჩამყოლოდა და მოეყოლა ამბები იმ ადამიანებზე, რომელთა ფოტოებზეც კუსტარულად მიმაგრებული გვარ-სახელები მე უკვე არაფერს მეუბნებოდა. „სტენდზე“ დაახლოებით 80 ფოტოსურათი იყო; სამოქალაქო ტანსაცმლით, ომამდე ჯარში გაწვეული ახალგაზრდების გამოგზავნილი, სამხედრო ფორმებით, პილოტურებით, „ბუდიონოვკებით“ თუ წინაფრიანი ქუდებით გადაღებული ფოტოები, ზოგის ახალგაზრდობის ფოტო. ერთ-ერთი მათგანისგან, რომელიც ომში შუახნის ასაკში გაიწვიეს, როგორც ჩანს, ოჯახს მხოლოდ ის ფოტო ჰქონდა შემორჩენილი, რომელიც მებრძოლს წლების წინ, საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის არმიაში სამსახურისას გადაეღო. ზოგიერთის მხოლოდ ბავშვობის დროინდელი ფოტო უპოვიათ ახლობლებს სასტენდოდ. მახსოვს, ერთ-ერთ ფოტოზე ისე გამოკვეთილად ჩანდა, რომ ამ კაცს მხედველობის სერიოზული პრობლემა ჰქონია, ძნელი წარმოსადგენია, ვინმეს ჯარისათვის ვარგისად ჩაეთვალა, თუმცა სამხედრო კომისარიატისთვის ეს ალბათ არასაკმარისი საბაბი აღმოჩნდა.

ბაბუას გადმოცემით, ეს ფოტოები მხოლოდ მცირე ნაწილი იყო იმ ადამიანებისა ვინც ომში დაიკარგა, რადგან „სტენდი“ 70-იან წლებში საჩქაროდ გაკეთდა „ზემოდან“ მოსული დირექტივის საფუძველზე და სამუშაო ჯგუფმა მხოლოდ ამ ფოტოების შეგროვება შეძლო. 2010-იან წლებში, რუსეთის ფედერაციის მეგა-პროექტის ომში დაღუპულთა ონლაინ-ბაზებში გამოქვეყნებული დოკუმენტების საფუძველზე გავარკვიე, რომ ჩემი სოფლიდან დაახლოებით 300 ადამიანი დაიღუპა ომში, თუმცა 1954 წელს ჩატარებული აღწერის დოკუმენტში მითითებული იყო, რომ „სია არასრულია“ და მეც ბევრი ნაცნობი შინმოუსვლელი ვერ ვიპოვე ამ სიაში.

„სტენდმა“ პირველი დანაკლისი ჩემ თვალწინ განიცადა, როდესაც ერთხელ სამასწავლებლოში პატარა სკოლის მოსწავლე გოგონა შემოვიდა და მასწავლებლებს ოჯახის დანაბარები გადასცა; რადგან მისი ბაბუის მამის ფოტოები სახლში აღარ აღმოაჩნდათ, სკოლას სთხოვდნენ, დაებრუნებინათ „სტენდზე“ განთავსებული ჯარისკაცის ფოტო. ერთ-ერთმა მასწავლებელმა ფოტო ჩამოხსნა. დიდად კმაყოფილმა გოგონამ „ბუდიონოვკიანი“ წინაპრის ფოტო მაშინვე სასკოლო ჩანთაში მოათავსა და შინისაკენ გაიქცა.

2002 წელს სკოლაში „სტენდი“ აღარ დამხვდა. მითხრეს, რომ სამასწავლებლოში იყო შენახული, მის ადგილზე კი 1992-1993 წლებში აფხაზეთში დაღუპული გმირების დაბალი პოლიგრაფიული ხარისხის ბანერი იყო გაკრული, რომელიც ასევე მალე დაიკარგა. ამის შემდეგ ომში დაღუპულების ფოტოები 2010 წელს მოვიკითხე, თუმცა ამ დროს სკოლა უკვე სხვა, გაცილებით პატარა შენობაში იყო გადატანილი და ძველი სკოლის ინფრასტრუქტურაც შიგნიდან მთლიანად განადგურებული იყო. ცოტა ხანში ფოტოები ჩემმა ნათესავმა, სკოლის დარაჯმა ისინი ძველი ავეჯის გროვაში იპოვა და გადარჩენილი ფოტოები სახლში წამოვიღე. ბევრ მათგანს სიძველის გამო წარწერების ფურცელი მოშორებული ჰქონდა. ისინი ამოსაცნობად ომის ბოლო ვეტერანთან მივიტანე, რომელმაც ზოგიერთის, მათ შორის, ომში დაღუპული ორი ძმის ამოცნობა მოახერხა, ასაკის, მხედველობის პრობლემისა და დიდი დროს გასვლის გამო კი უმრავლესობის ვინაობა ვეღარ გაიხსენა - თანასოფლელები, რომლებიც ფიზიკურად კი ახსოვდა, მაგრამ სახელებს ვერ იხსენებდა.

ჩემი სოფლის სკოლის „სტენდი“ უკანასკნელად რამდენიმე თვის წინ ამოტივტივდა მეხსიერებაში, ამ სტატიის მასალებზე მუშაობისას. 1976 წლის გაზეთ „კომუნისტში“ თვალის მეხსიერების წყალობით ნაცნობი სახე შემომხვდა. ფოტოზე გამოსახული სამეთაურო ნიშნებიანი ადამიანი, რომელსაც - ა. ნ. ცხვედიანი ეწერა, პოლიტხელი ალექსანდრე ცხვედიანი აღმოჩნდა, რომელიც 1942 წლის სექტემბერში დაღუპულა მარუხის უღელტეხილზე ბრძოლაში. მისი დაღუპვის - „უცნობი მეტყვიამფრქვევის“ ეპიზოდი რევაზ ჯაფარიძესაც აქვს აღწერილი ცნობილ „მარუხის თეთრ ღამეებში“, რომელიც ასევე საოჯახო ბიბლიოთეკაში გვქონდა და ბავშვობისას წავიკითხე. 1976 წელსომის უცნობი მსხვერპლის კვალს ჟურნალისტიკის ფაკულტეტის სტუდენტმა ურუშაძემ მიაგნო და ამის შესახებ სტატიაც დაბეჭდა.

***

21-ე საუკუნის პირველ ათწლეულში ფიზიკურად გაქრა იმ თაობის დიდი უმრავლესობა, ვინც ომის სიმძიმე საკუთარ თავზე გამოცადა და ის ადამიანებიც, ვისაც ომმა ბავშვობა და მამები წაართვა. მათ შემდეგ თითქმის მთლიანად დაიკარგა კავშირი ომის რეალურ მეხსიერებასთან, კავშირი, რომელიც საბჭოთა პროპაგანდისა და 90-იანი წლების დანერგილმა მითებმა ჩაანაცვლა და გადაფარა, რაც თანამედროვე საინფორმაციო ტექნოლოგიების პირობებსაც კარგად მოერგო. საბჭოთა კავშირის მემკვიდრე რუსეთის ფედერაცია დღემდე აქტიურად მანიპულირებს და ჰიბრიდული ომის კომპონენტად იყენებს ომის წაშლილ და დაზიანებულ მეხსიერებას.

მეორე მსოფლიო ომის მეხსიერება დღესდღეობით უზარმაზარი საარქივო ფონდების სახით საქართველოს უმთავრესი არქივების საცავებშია გამოკეტილი. მის დამუშავებასა და საზოგადოებამდე მიტანას, ერთი მხრივ, ხელისუფლების უმძიმესი საარქივო პოლიტიკა და, მეორე მხრივ, დაბალი ხარისხის განათლების სისტემა უშლის ხელს. არქივებისა და უნივერსიტეტების ბაზაზე ფაქტობრივად არარსებული კვლევის კომპონენტი, რომელიც ახალგაზრდა თაობებს არქივებამდე მიიყვანდა და თითქმის ხელუხლებელი საარქივო ფონდების დამუშავებაში და გაანალიზებაში ჩართავდა, ჯერ კიდევ შორეული პერსპექტივაა.

სტატიაზე მუშაობისას გაწეული დახმარებისთვის მადლობას ვუხდით: არსენ გაბიცინაშვილს, ეთო არსანიძეს, თინათინ მაგრაქველიძეს, პაატა კერესელიძეს.

[1] კომუნისტი, 1975 წ. N 83

[2] კომუნისტი, 1941 N 146

[3] ჭაბუა ამირეჯიბი - ავტოინტერვიუ. რაც ჩეკას გადაურჩა. მოთხრობები. საბავშვო ზღაპრები. პირადი წერილები. 2001

[4] კომუნისტი, 1945 N 100

[5] კვირის პალიტრა 2011 წ. N45, 46, 47. - სიმონ კილაძე - რამ გადაარჩინა თურქეთი გასაბჭოებას.

[6] კომუნისტი 1979 N 123

[7] კომუნისტი. 1970, N 110

[8] კომუნისტი 09; 05; 1990

[9] კომუნისტი 1975 N 106

[10] კომუნისტი 1985 N 88