ერთ-ერთ თავის რომანში ჯემალ ქარჩხაძე წერს, რომ “უკან” იმის მოგონილია, ვისაც თავი “წინ” ჰგონიაო. “წინ” და “უკან” ყოფნა არა მარტო პიროვნებებისა და ობიექტების სივრცეში განლაგებას, არამედ დროით განზომილებაში მათ არსებობასაც განსაზღვრავს. ალბათ იმის თქმაც შეიძლება, რომ წარსული იმის მოგონილია, ვისაც თავი აწმყოში, იშვიათ შემთხვევაში კი - მომავალში ჰგონია.

ორი წლის წინ, როდესაც სხვადასხვა მიზეზის გამო პირველად აღმოვჩნდი "საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორიაში", ეჭვი არ მეპარებოდა, რომ ეს ინსტიტუტი იმ პერიოდს იკვლევდა, რომელიც 27 წლის წინ დამთავრდა. სოვლაბში ყოფნის ორი წლის თავზე კი ბუნებრივად გაჩენილ სკეფსისს შევეჯახე: იქნებ საბჭოთა წარსული იმის მოგონილია, ვისაც თავი აწმყოში, როგორც გვიმეორებენ და გვასწავლიან - პოსტსაბჭოთა დროში ჰგონია? - ბოლოს და ბოლოს, რა ფაქტორები განსაზღვრავს იმას, რომ საბჭოთა კავშირი წარსულია, ხოლო თანამედროვე ქართული სახელმწიფო, უფრო მეტად კი თანამედროვე საზოგადოება - ნამდვილად პოსტსაბჭოთა? იქნებ ასეც შეიძლება ითქვას: თანამედროვე ქართული სახელმწიფო პოლიტიკურად პოსტსაბჭოთაა (სულ მცირე, იმიტომ, რომ დამოუკიდებელია), მაგრამ თანამედროვე საზოგადოება ჯერ კიდევ არ არის ის, რასაც ასე მოუხდებოდა “პოსტ” პრეფიქსი?

2020 წელს "საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორიამ" National Endowment for Democracy-ის ფინანსური მხარდაჭერით დაიწყო გვიანი საბჭოთა პერიოდის კვლევა ზეპირი ისტორიების (Oral History) ჩაწერით. წარმოდგენილი ბლოგი არის მცირე შესავალი 1970-1980-იანი წლების ზეპირი ისტორიების მეთოდით კვლევის დროს წამოჭრილი პრობლემებისა და წინააღმდეგობების შესახებ.

საბჭოთა წარსული და “პოსტ” აწმყო: რა იყო?

დასაწყისშივე შევარჩიოთ წარსულის ის დეფინიცია, რომელიც დაგვეხმარება მსჯელობის განვითარებასა და პრობლემის ადეკვატურ გაგებაში. მაგალითდ, ვთქვათ, რომ წარსული არის ის, რაზეც ჩანაწერები და მეხსიერება შეთანხმდნენ. ვცადოთ, მივუსადაგოთ წარსულის მსგავსი გაგება საბჭოთა წარსულს. პარადოქსულია, მაგრამ ფაქტია, რომ საქართველოს ისტორიის ამ მონაკვეთზე ვერც ჩანაწერები და ვერც მეხსიერება ვერ შეთანხმდა. უფრო მეტიც, საბჭოთა წარსული, განსაკუთრებით კი გასული საუკუნის 1970-1980-იანი წლები, რჩება პერიოდად, რომელიც ჩახლართულ პაზლს მოგაგონებთ. მკვლევრებსა და საკითხით დაინტერესებულ სხვა ადამიანებს ამ პაზლის ყველა კომპონენტი არ მოგვეპოვება: საარქივო მასალები ხელმიუწვდომელია, მეხსიერება დახშული, მოვლენების შემსწრე ადამიანები კი - მეტწილად მდუმარენი.

1970-იანი წლები. თამარა მაღრაძის კოლექციიდან.

მაშ, რა არის ის წერტილი თუ ხაზი, რომლის მიმართაც “პოსტ” პოზიცია გვიჭირავს? ვემიჯნებით ტოტალიტარულ სახელმწიფოს, პერმანენტულ რეპრესიებსა და შიშს? თუ სულაც არ ვემიჯნებით, იძულებით გაგვმიჯნეს, დაგვარქვეს “პოსტსაბჭოთა” და რეფლექსიის გარეშე ვცხოვრობთ ახალ რეალობაში, რომელიც სულაც არ არის საზოგადოების კოლექტიური ძალისხმევის შედეგი?

სხვები შეგვეწინააღმდეგებიან და გვეტყვიან: “მაშ, რა იყო 9 აპრილი, თუ არა კოლექტიური ძალისხმევა ტოტალიტარული მანქანის წინააღმდეგ”?! “მაშ, რა იყო 14 აპრილი, თუ არა მშობლიური ენის კბილებით დაცვა”?! “მაშ რა იყო…”?!

დიახ, მეც მსგავსი კითხვები მაქვს, ოღონდ “მაშ”-ის,"თუ არა"-სა და არტისტული პათოსის გარეშე: “რა იყო?”

კითხვების დასმა უსასრულოდ შეგვიძლია და არც არავინ გვზღუდავს, თუმცა პასუხები არასდროს არის კითხვებივით მრავალფეროვანი. რატომ? - მხოლოდ იმიტომ, რომ საბჭოთა წარსულიდან ბევრი შავ-თეთრი ფოტო შემოგვრჩა, რომლებიც ასე საგულდაგულოდ არის შენახული მშობლებისა და ბებია-ბაბუების ალბომებში? - შეიძლება, ამიტომაც. ბოლოს და ბოლოს, ვის აინტერესებს შავ-თეთრ ფოტოებთან დაკავშრებული ისტორიები?

შავ-თეთრისა და ფერადის (ორფეროვანისა და მრავალფეროვანის) დაპირისპირება კიდევ ერთი საინტერესო მომენტია, რაც ირიბად შეიძლება დავუკავშიროთ ბოლო ექვსი თვის მანძილზე ჩაწერილ ოცდაათამდე ზეპირ ისტორიას.

ფერადი პლაკატები და შავ-თეთრი მეხსიერება

რამდენიმე დღის წინ სოციალური ქსელის საშუალებით მარტივი, კუსტარული გამოკითხვა ჩავატარე. კითხვა:

“თქვენი მეხსიერება საბჭოთა კავშირის შესახებ ფერადია თუ შავ-თეთრი?”

479 მომხმარებელს შორის 74% ფიქრობს, რომ - საბჭოთა კავშირი მის მეხსიერებაში შავ-თეთრია,

26%-ში კი, პირიქით - საბჭოთა კავშირი ფერადად დაილექა.

რა თქმა უნდა, ეს გამოკითხვა ვერანაირ მეთოდოლოგიურ კრიტიკას ვერ უძლებს. ბოლოს და ბოლოს, ჩვენ გამოკითხულთა ასაკიც კი არ ვიცით, მაგრამ ზოგადი ტენდენცია ერთ რამეზე მიგვანიშნებს: კოლექტიურ მეხსიერებაში საბჭოთა კავშირი შავ-თეთრია. გარკვეულწილად ესეც პარადოქსია. მყვირალა ფერებით გაწყობილი პლაკატებისა და დროშების 70-წლიანი ეპოქა თანამედროვე ადამიანის მეხსიერებაში შავ-თეთრ წარსულად აისახა. “პოსტ” ადამიანის მეხსიერებაში წითელი ლოზუნგებისა და დროშების გაშავთეთრებამ უფრო მყარი საფუძველი შეუქმნა “წინ” ყოფნის ილუზიას. გაჩნდა ერთგვარი ცრუ მიჯნა, რომელმაც შავ-თეთრი საბჭოთა კავშირი პლაზმური აწმყოსგან განაცალკევა, რამაც კიდევ უფრო გაართულა წარსულის გადააზრება.

სიღნაღი. 1970-იანი წლები. მანანა სომხიშვილის კოლექციიდან.

“წინ” ყოფნის ილუზიამ მტკიცე ბარიერის ფორმა მიიღო კვლევის ფარგლებში ჩაწერილი ზეპირი ისტორიების მთხრობელებთან საუბრის დროს. რესპოდენტები ვერ იგებდნენ, თუ რა ღირებულება შეიძლება ჰქონდეს მათ მიერ გადმოცემულ ზეპირ ისტორიას. უფრო მეტიც, ზოგიერთი რესპოდენტი პერსონალურ წარსულს ისტორიის ნაწილად არ მიიჩნევს და საკუთარი მონაწილეობით წარმართულ პროცესებში პირადი როლის მინიმალიზებას ცდილობს. ინტერვიუს მიმდინარეობის დროს ხშირად გაიგონებთ ფრაზას: “ეს ხომ ყველამ იცის, არა? ამას ყველა მოგიყვება?!”. სინამდვილეში კი - “ეს” არავინ არ იცის და თუ ვინმემ იცის, იშვიათად აქვს საუბრის სურვილი. იმის მიუხედავად, რომ საბჭოთა კავშირის დაშლიდან თითქმის სამი ათეული წელია გასული, რესპონდენტები კვლავ სიჩუმის შენარჩუნებას ცდილობენ. ჯერაც შესამჩნევია გაუცნობიერებელი შიში, წარულის ხელშეუხებლობა და პასუხისმგებლობის გრძნობა საბჭოთა სახელმწიფოს წინაშე. თუმცა, სიმართლე რომ ითქვას, თუ წარსული შავ-თეთრია, ამასთანავე, ტოტალიტარული და დაგმობილი, რთულია ადამიანმა ბარიერების გარეშე, თავისუფლად ისაუბროს მასზე.

გარდაუვალი განზოგადება: რესპონდენტთა სამი ტიპი

მოსმენილ ზეპირ ისტორიებზე დაყრდნობით შეიძლება გამოვყოთ რესპონდენტთა სამი ტიპი. პირველი - არაფორმალური დამკვირვებლები (Informal Observers), რესპონდენტები, რომლებიც საბჭოთა სისტემასა და თავიანთ აქტივობას შორის მკვეთრ საზღვარს ავლებენ და წარსულში მიმდინარე უარყოფით მოვლენებში თავიანთ პერსონალურ როლს შედარებით მცირე ადგილს უთმობენ. რესპონდენტთა ეს კატეგორია აღიარებს, რომ საბჭოთა სისტემა მათთვის მიუღებელი იყო, თუმცა ყველაფერი არასასურველი მათგან დამოუკიდებლად, მათი მონაწილეობის გარეშე ხდებოდა ("ყველაფერი ცუდი იგეგმებოდა მოსკოვში").

1970-იანი წლები. ემანუელ მოშიაშვილის კოლექციიდან.

მეორე ტიპის რესპონდენტები მკაფიო კონტურებში ათავსებენ საკუთარ როლს. ასეთი ამბების მთხრობელთა უმეტესობა საბჭოთა პერიოდში ფაბრიკა-ქარხნების დირექტორებად, აგრონომებად, მეცხოველეობის კომპლექსების ხელმძღვანელებად მუშაობდნენ. მათი მოყოლილი ამბები უკავშირდება გადაჭარბებით შესრულებულ გეგმებს და მაღალ სტანდარტებს (მაგალითად - "უმაღლესი ხარისხის ხორცი", რომელსაც მათი კომპლექსი აწარმოებდა), რაც ადგილობრივ და საკავშირო დონეზე დიდ ყურადღებასა და მოწონებას იმსახურებდა.

პლანტაციაში. 1960-იანი წლები. ნინო მთვარელიშვილის კოლექციიდან.

მესამე ტიპის რესპონდენტები თავიანთ თავს მოვლენების ცენტრში მოიაზრებენ. ისინი მიიჩნევენ, რომ წარსული ფორმირდებოდა და ვითარდებოდა მათი პიროვნების გარშემო. საინტერესო და პარადოქსულია, რომ გასულ 50 წელს მსგავსი პოზიციიდან აფასებს როგორც, პირობითად - "ცეკას" პირველი მდივანი, ასევე "ეროვნული მოძრაობის" რიგითი წარმომადგენელიც. უმთავრესი განსხვავება ის გახლავთ, რომ ცკ-ის მდივანი ეკლესიების რეაბილიტაციასა და კულტურული ღონისძიების წახალისებაში საკუთარ წვლილზე საუბრობს, ხოლო ეროვნული მოძრაობის წევრი საბჭოთა სახელმწიფოს ნგრევაში საკუთარი განსაკუთრებული როლის წარმოჩენაზეა ორიენტირებული. ობიექტურობისთვის უნდა ითქვას, რომ ორივე მათაგნი აწმყო ინტერესების გათვალისწინებით ცდილობს წარსულის ბუნდოვან პაზლში საკუთარი პიროვნების მოთავსებას.

ამირან მითაგვარიას კოლექციიდან.

წინ ყოფნის დიდი ილუზია: შეჯამება.

მოახლოებულმა საპარლამენტო არჩევნებმა კიდევ ერთხელ გააცოცხლა დისკუსია ლუსტრაციის კანონის გარშემო. საბჭოთა წარსულმა, როგორც ორგანიზმში დამალულმა, მივიწყებულმა ინფექციამ კვლავ მიიპყრო პოლიტიკოსებისა და ჟურნალისტების ყურადღება. კვლავ აქტიურად გრძელდება იმ ილუზიის კვება (თუ იმ ილუზიით კვება?), რომ ჩვენ რაღაცის მიმართ “წინ”, “პოსტ” ეპოქაში ვიმყოფებით და კრიტიკულად ვაფასებთ საბჭოთა წარსულს. სინამდვილეში კი მსგავსი არაფერი ხდება: ოდნავ სახეცვლილ სტრუქტურებს იგივე ელიტები მართავენ, ადამიანები სიჩუმეს ამჯობინებენ, არქივები გრიფებს ამრავლებენ, ყველანი ერთად კი წინ ყოფნის დიდ ილუზიას ქმნიან.