თანამედროვე ქართული ისტორიოგრაფია აჭარის ახალ და უახლეს ისტორიასთან დაკავშირებით დიდწილად კონსერვატიულია და გარკვეული ჩარჩოების მიღმა იშვიათად გადის. დომინანტი ნარატივი, რომელიც ფართოდაა რომანტიზებული, როგორც წესი, ოსმალეთის იმპერიის მიერ დიდი ხნის განმავლობაში კონტროლირებადი რეგიონის ძალით ისლამიზებისა და მისი მოსახლეობის, პირველივე შესაძლებლობისთანავე, დედასამშობლოსთან დიდი მონატრებით და სიხარულით დაბრუნების თემების გარშემოა ჩამოყალიბებული. ამ ნარატივში ძირითად აქტორად ადგილობრივი პროქართული ელიტა გვევლინება "სამუსლიმანო საქართველოს გამათავისუფლებელი კომიტეტის" სახით. ადგილობრივი მოსახლეობა ამ ნარატივში, როგორც წესი, პასიურ აქტორად არის წარმოდგენილი, საგარეო ფაქტორები, რომლებიც როგორც ისლამისტურ/პროთურქულ, ისე პროქართული განწყობების ფორმირებაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა, დიდწილად უგულებელყოფილია თანამედროვე ეპოქის გეოპოლიტიკური თუ დიპლომატიური მოსაზრებების გამო, რაც რეგიონის ისტორიაზე სრულყოფილი წარმოდგენის შექმნას მნიშვნელოვნად აფერხებს.

საარქივო მასალები, იმ პერიოდის ქართული, თურქული, რუსული თუ დასავლური პერიოდიკა და დიდწილად საქართველოს საზღვრებს გარეთ შესრულებული, მცირერიცხოვანი კვლევები თემაზე სრულიად განსხვავებულ სურათს ხატავს და ვხედავთ, რომ რეგიონი, სანამ მისი საქართველოს შემადგენლობაში სრულფასოვანი ინტეგრაცია მოხდებოდა, სხვადასხვა პოლიტიკურ ფრაქციებს შორის ფართომასშტაბიანი იდეოლოგიური დაპირისპირების ასპარეზს წარმოადგენდა. იდეოლოგიურ დაპირისპირებას ამავე დროს საერთაშორისო განშტოებაც გააჩნდა, რომელშიც დიდ როლს ასრულებდნენ როგორც საბჭოთა კავშირის, ისე თურქეთის სპეცსამსახურები. საარქივო დოკუმენტაცია გვაჩვენებს, რომ იმ პერიოდის აჭარაში მოქმედი პოლიტიკური ფრაქციების არაერთი მნიშვნელოვანი ფიგურა უშუალოდ იყო დაკავშირებული საბჭოთა ან თურქულ სპეცსამსახურებთან და ეს კავშირები, ხშირ შემთხვევაში, რეგიონული თუ ცენტრალური ხელისუფლების რეგიონთან მიმართებაში გატარებულ პოლიტიკაზე დიდ გავლენას ახდენდა. ამგვარად, 1920-იანი წლების აჭარაში მიმდინარე პოლიტიკური პროცესების დინამიკის გასაგებად, სპეცსამსახურების მოქმედებისა და მათ მიერ განხორციელებული ოპერაციების შესწავლას საკმაოდ დიდი პოტენციალი გააჩნია, შეავსოს არაერთი ცარიელი სივრცე, რომელიც რეგიონის ისტორიის ამ მონაკვეთს ეხება. სტატიის თემას სწორედ თურქეთის სპეცსამსახურებთან დაკავშირებული ერთ-ერთი ქსელის ისტორია წარმოადგენს, რომელშიც მნიშვნელოვან როლს ასრულებდნენ როგორც ადგილობრივი აჭარლები, ისე თურქეთის არმიის ყოფილი ოფიცრები - მაჰმუდ ჯელალედინი და ბეჰჩეთ ჰამდიზადე, რომელიც ქართულ ისტორიოგრაფიაში "სედაი მილეთის" სახელით ცნობილი, აჭარის ისლამური ჯამაათის მდივნის პოზიციას იკავებდა და რომლის გამოაშკარავებამაც, როგორც საარქივო დოკუმენტაცია მიგვანიშნებს, "აჭარისტანის" რევკომს და რესპუბლიკის ხელისუფლებას, ასევე კომუნისტური პარტიის ცენტრს შორის, სერიოზული უნდობლობა გააღვივა.

1920-იანი წლების აჭარა და პირველ რიგში ქალაქი ბათუმი, მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა პოლიტიკურ ცხოვრებაში და ამავე დროს, მნიშვნელოვან სასაზღვრო და სატრანზიტო წერტილს წარმოადგენდა საბჭოთა კავშირს და თურქეთს შორის. ამავე დროს, ბათუმი და ნაწილობრივ მთლიანად აჭარა, 20-იან წლებში იყო სერიოზული პოლიტიკური დაპირისპირების არეალი, რომელსაც ჰქონდა შიდა მხარეც - აჭარაში, განსაკუთრებით მის მთიანეთში, ჯერ ისევ ძლიერი იყო ფეოდალიზმის ნაშთები და ნაწილობრივ, ისლამიზმი და პროთურქული განწყობებიც, რისი საფუძველიც დიდწილად არა ეთნიკური საკითხები, არამედ ისლამურ-მონარქისტული მოტივაცია იყო. ერთი მხრივ, ერთმანეთს უპირისპირდებოდნენ ძველი მეჯლისის წევრები, რომლებიც პირველი რესპუბლიკის პერიოდში დიდწილად საქართველოს ხელისუფლების მხარდამჭერები იყვნენ და "სედაი მილეთელების" (გაზეთ „სედაი მილეთის“ (ხალხის ხმა) სახელიდან) სახელით ცნობილი დაჯგუფება, რომელიც ოფიციალურად "ჯემიეთი ისლამიეს" სახელით იყო ცნობილი. ამ სიტუაციას კარგად იყენებდა როგორც საბჭოთა ხელისუფლება, ისე თურქეთი. მათ შორის არსებული ოფიციალურად მეგობრული ურთიერთობების მიუხედავად, ისინი აქტიურად ცდილობდნენ ადგილობრივი მოსახლეობის კოოპტაციას რეგიონში საბჭოთა ხელისუფლების გაძლიერებისა ან რეგიონის თურქეთის შემადგენლობაში შეყვანის მიზნით. საბოლოოდ, აჭარის რევოლუციურ კომიტეტში დიდწილად კოოპტირებული "სედაი მილეთელებისაგან" შემდგარი უმრავლესობა იქნა არჩეული, რომელთა საკმაო ნაწილიც კვლავ ინარჩუნებდა კავშირებს ანკარის ხელისუფლებასთან და აქტიურად თანამშრომლობდა თურქეთის სპეცსამსახურებთან.

"ჯემიეთი ისლამიეს" წევრებს შორის იყვნენ თურქეთის სპეცსამსახურების ოფიციალური თანამშრომლებიც. მაგალითად, არსებობს ბურსას პროვინციის მუდანიას რაიონის ადგილობრივი არქივის საბუთებზე დაყრდნობით შესრულებული კვლევა, რომელიც დამოუკიდებლობის მედლის (İstiklal Madalyası) კავალერის წარმოშობით ქედელი, სულეიმან სირრი ეფენდის შესახებ მოგვითხრობს. ის ბათუმის ოკუპაციის პერიოდში ოსმალურ პოლიციაში მსახურობდა, შემდეგ კი ქალაქში დარჩა და ამჯერად "ჯემიეთი ისლამიეს" შეუერთდა, აქტიურად გააგრძელა თანამშრომლობა თურქეთის სპეცსამსახურებთან და კურიერის ფუნქციას ასრულებდა მეჯლისსა და თურქეთის არმიის მეთაურებს, ქაზიმ ქარაბექირ და ჰალიდ ფაშებს შორის.[1] ბათუმი ასევე წარმოადგენდა მნიშვნელოვან ცენტრს, სადაც განთავსებული იყო თურქეთის კომუნისტური პარტიის საერთაშორისო ბიუროს წარმომადგენლობა, რომელიც საბჭოთა კავშირის ტერიტორიაზე მყოფი თურქი კომუნისტების ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი თავშეყრის ადგილი იყო და, ამავე დროს, ორი ქვეყნის ოფიციალურად გაცხადებული მეგობრობის მიუხედავად, მათი სპეცსამსახურების დაპირისპირების მნიშვნელოვან წერტილს შეადგენდა.

თურქი კომუნისტების სახელით მოქმედი თურქი მიგრანტები რეალურად ძალიან ჭრელ დაჯგუფებას წარმოადგენდნენ. მათ შორის იყვნენ როგორც ნამდვილი კომუნისტები, ისე ენვერ ფაშას ყოფილი მომხრეები და შრომითი მიგრანტებიც, რომელთათვის კომპარტიაში გაწევრიანება საბჭოთა კავშირის ტერიტორიაზე ცხოვრების ერთგვარი ლეგიტიმაცია იყო. მათ შორის ცნობილი ფიგურებიც ერივნენ. სწორედ თურქეთის კომპარტიის ბათუმის ორგანიზაციაში მოღვაწეობდა ერთხანს ცნობილი თურქი პოეტი ნაზიმ ჰიქმეთიც, რომელმაც ეს პერიოდი აღწერა თავის ავტობიოგრაფიულ რომანში „კარგი რამაა ცხოვრება, ძმაო“. მიგრანტებს შორის იყვნენ ისეთებიც, რომლებიც ქემალისტური თურქეთის სპეცსამსახურების თანამშრომლები იყვნენ ან ასეთებად მოიაზრებოდნენ. თავდაპირველად, საბჭოთა ხელისუფლება, სხვადასხვა მიზეზების გამო, ამ პირების მოქმედებაზე დიდწილად თვალის დახუჭვას ამჯობინებდა. თუმცა ხელისუფლების კონსოლიდაციასთან ერთად, რომელიც პროთურქულად განწყობილი ფიგურების კოოპტაციასთან (მაგალითად გავლენიანი "სედაი მილეთელის" თახსიმ (ჰასან თაჰსინ) ხიმშიაშვილის აჭარის რევკომის თავმჯდომარედ დანიშვნა) ერთად, თურქეთის სპეცსამსახურების თანამშრომლების გამოვლენას და ქვეყნიდან გაძევებასაც დიდი დრო დაეთმო. მაგალითად სულეიმან სირრი ეფენდი ჯერ კიდევ 1921 წელს იძულებული გახდა, თურქეთში გაქცეულიყო[2], ხოლო თურქეთის კომუნისტური პარტიის ბათუმის ფილიალი, რომელიც პარტიის ლიდერების მკვლელობის[3] შემდეგ დიდწილად დაქსაქსული იყო, იძულებული გახდა, საქართველოს კომუნისტური პარტიის ერთ-ერთ სექციად გაფორმებულიყო.[4]

ამავე დროს, ერთი მხრივ "სედაი მილეთელების" კოოპტაციის, მეორე მხრივ კი ახლად ჩამოყალიბებულ თურქეთის რესპუბლიკასთან თანამშრომლობის პოლიტიკის ფარგლებში, საბჭოთა ხელისუფლება თურქეთის ხელისუფლებასთან დაკავშირებული პირების ერთი ნაწილის მიმართ შედარებით ლოიალურ პოლიტიკას ატარებდა და, მიუხედავად იმისა, რომ ისინი აქტიური მეთვალყურეობის ქვეშ იყვნენ, ჩეკა მათ მიმართ აქტიური ღონისძიებების გატარებისაგან ხელსაყრელ მომენტამდე თავის შეკავებას ამჯობინებდა. აჭარაში საბჭოთა ხელისუფლების გაძლიერებასთან ერთად, ხელისუფლებამ ყოფილი "სედაი მილეთელების" აქტიური კრიტიკა დაიწყო. "სედაი მილეთელების" პოზიციების შესუსტებასთან ერთად, საბჭოთა ხელისუფლებამ აქტიური მოქმედება დაიწყო თურქი კომუნისტების, თურქეთის სპეცსამსახურების ნამდვილი თუ სავარაუდო აგენტების და მათი ადგილობრივი კონტაქტების წინააღმდეგ.

ერთ-ერთი ასეთი ფიგურა იყო მაჰმუდ ჯელალედინ ბეი, წარმოშობით ეგვიპტელი არაბი, ბაქოს აღმოსავლეთის ხალხთა კონგრესის დელეგატი, ოსმალეთის არმიის ყოფილი ოფიცერი, თურქეთის კომუნისტური პარტიის დამაარსებლის, მუსტაფა სუბჰისთან დაახლოებული პირი, რომელიც მის გაზეთში „Yeni Dünya“(ახალი სამყარო) წერდა[5]. ეს იყო ადამიანი, რომელიც ავღანეთში თარჯიმნად ახლდა ენვერ ფაშას, ხოლო ბაქოში, ენვერ ფაშასა და ახალგაზრდა თურქების სხვა ლიდერებთან ერთად, ერთ ბინაში ცხოვრობდა. სწორედ მასზე მოგვითხრობს საქართველოს შსს აკადემიის არქივის (ყოფილი КГБ-ის არქივის) მეექვსე ფონდის საქმე N 24348.

ყველაფერი 1923 წლის მაისში დაიწყო. აჭარისტანის ჩეკას ბათუმის განყოფილებაში აგენტ „ალის“ სახელით ინფორმაცია შემოვიდა, რომ ბათუმიდან თბილისში გაემგზავრა „სეიდ ფაშას[6] აგენტი“ - მაჰმუდ ჯელალედინი და შეპელევსკის ქუჩაზე, მისი მფლობელის, ფეიზულა ვასაძის პოლიტიკური წარსულიდან გამომდინარე, დიდი ალბათობით აქტიური მეთვალყურეობის ქვეშ მყოფ,[7] სახლში გაჩერდა. აგენტის ყურადღება მიიქცია იმანაც, რომ მაჰმუდ ჯელალედინი, რომელიც ოფიციალურად ნავთობით ვაჭრობით ირჩენდა თავს და წვრილი ვაჭრის სახით ცხოვრობდა ბათუმში, თბილისში დიდ დროს ატარებდა ალექსანდრეს ბაღში, სადაც მას ხშირად ხედავდნენ თურქეთის სპეცსამსახურებთან კავშირების მქონე, სამხედრო წარსულის მქონე პირების ჯგუფთან, რომლის წევრებიც რეგულარულად სტუმრობდნენ ისეთ ფიგურებს, როგორებიც იყვნენ აზერბაიჯანის კონსული ეფენდიევი, მემედ აბაშიძე... ხშირად იმყოფებოდა დიდწილად აჭარაში მოქმედი, ისლამისტურ-თურქოფილური მიდრეკილებების მქონე ორგანიზაციის ბათუმის ისლამური ჯამაათის, გავრცელებული სახელით, "სედაი მილეთის" ოფისშიც... ხშირად სტუმრობდა შეითან-ბაზარში მდებარე სასტუმრო "ისლამიეს" შენობასაც, რომელიც ცნობილი იყო როგორც "ახალგაზრდა თურქებთან" დაკავშირებული ფიგურების შტაბ-ბინა. ოპერატიული ცნობა ასევე იტყობინებოდა, რომ მაჰმუდ ჯელალედინი, ჯერ კიდევ ლიბიის ომის პერიოდიდან[8] აქტიურად მონაწილეობდა ოსმალების მიერ წარმოებულ სამხედრო-სადაზვერვო საქმიანობაში და ლიბიაში პირადად ენვერ ფაშას და ბათუმში ოსმალეთის კონსულ იბრაჰიმ ტალი ბეისთან[9] ერთად იბრძოდა.[10] კავკასიაში მისი მოღვაწეობა კი აქტიურად უკავშირდებოდა "ახალგაზრდა თურქების" გავლენიან წარმომადგენელს - ბაჰა საიდს[11] რომლის უშუალო დავალებითაც, მაჰმუდ ჯელალედინი დაუახლოვდა თურქეთის კომუნისტური პარტიის ლიდერ მუსტაფა სუბჰის და აქტიურად დაიწყო კომუნისტურ ორგანიზაციებთან თანამშრომლობა.

ალი საიდ ფაშა

ასეთ სიტუაციაში დაყოვნება აღარ შეიძლებოდა და ჩეკამ სასწრაფოდ დააკავა თავად მაჰმუდ ჯელალედინი, სახლის პატრონი ფეიზულა ვასაძე, აქფერ და ლატიფ ახმედოვები, რომელთა კუთვნილ სავაჭრო დაწესებულებებშიც მაჰმუდ ჯელალედინს ხშირად ხედავდნენ, ოსმალეთის არმიის ყოფილი ოფიცერი ოსმან ჩალიქოღლუ და "ჯემიეთი ისლამიესთან"[12] ასოცირებული მეჯლისის მდივანი, ასევე ოსმალეთის არმიის ყოფილი ოფიცერი, მედრესეს მასწავლებელი, ბეჰჩეთ ჰამდიზადე[13].

ჩეკამ აქტიურად დაიწყო დაკავებულების დაკითხვა, თუმცა თითოეული მათგანი მაქსიმალურად ცდილობდა თავის მართლებას. მაჰმუდ ჯელალედინი აცხადებდა, რომ ის მართლაც კომუნისტი პოლიტდევნილი იყო და მისი ნებისმიერი ქმედება, რომელიც შესაძლოა საეჭვოდ ყოფილიყო მიჩნეული, დაკავშირებული იყო იმასთან, რომ მას თურქეთში სურდა დაბრუნება და ბევრ დეტალს ამის გამო ყურადღებას არ აქცევდა. ახმედოვები და ვასაძე ცდილობდნენ, გამოძიება დაერწმუნებინათ, რომ მათ მაჰმუდ ჯელალედინთან მხოლოდ კომერციული კუთხით ჰქონდათ შეხება, რადგანაც ეს უკანასკნელი ნავთითა და წვრილმანით ვაჭრობდა. მხოლოდ ბეჰჩეთი აღიარებდა, რომ მეჯლისის ხელმძღვანელების დავალებით წერილი გადასცა თბილისში ოსმალეთის კონსულ ჰუსამედინ ეფენდის და თურქეთშიც ჩადიოდა. თუმცა აქვე დაამატა, რომ ხოფაში ის დიდხანს ვერ გაჩერდა, რადგანაც თურქული მხარე მის დაპატიმრებას აპირებდა[14]. მათთან ერთად დაკავებული ჩალიქოღლუ/ჩალიქზადე ოსმანიც, რომელიც ჩეკას ინფორმაციის მიხედვით, ანკარაში გავლენიანი კავშირების მქონე, თურქეთის არმიის ყოფილი ოფიცერი იყო და ასევე თურქეთის კომპარტიის წევრად ინიღბებოდა, ასევე არ აღიარებდა ბრალდებას და თავს მხოლოდ მაჰმუდ ჯელალედინის ნაცნობად სახავდა, რომელსაც ასევე სავაჭრო სახლებიდან იცნობდა[15].

ჩეკას პერსპექტივა კი სხვაგვარი იყო. მათი პატაკებიდან და დაკითხვისას დასმული შეკითხვებიდან ვხედავთ, რომ ისინი როგორც ჯელალედინს, ისე ბეჰჩეთს და ჩალიქზადე ოსმანს ოსმალეთის სპეცსამსახურებთან აქტიური კავშირის მქონე პირებად მიიჩნევდნენ. ჯელალედინის წინააღმდეგ მთავარი სამხილი ფეიზულა ვასაძის სახლში გამართული კრება იყო, სადაც ჯელალედინი გაეცნო დაღესტნელ დოქტორ მემედ აღად შენიღბულ ჩეკას თანამშრომელ ხუდიაკოვს და მასთან საუბარში, სხვა საკითხებთან ერთად აღიარა, რომ იყო "თურანისტი" და თანამშრომლობდა "ახალგაზრდა თურქების" სპეცსამსახურებთან დაკავშირებულ ისეთ ფიგურებთან როგორებიც იყვნენ ნიჰად ბეი ხიმშიაშვილი და ნური ბეჟანიძე. ასევე დაამატა, რომ თურქეთის კომუნისტური პარტიის წევრები თურქეთში სწორედ იმიტომ მიიწვიეს, რომ მათი ფიზიკურად განადგურება იყო დაგეგმილი[16][17] ასევე, მაჰმუდ ჯელალედინი ამაყად აღნიშნავდა, რომ ის პირადად იცნობდა ისეთ ფიგურებს, როგორიც იყო ენვერ ფაშა.

ანალოგიურად, ჩეკა ბეჰჩეთ ჰამდიზადესაც, ამ უკანასკნელის ჩვენებების მიუხედავად, სადაც იგი ამტკიცებდა, რომ მეჯლისის მდივანი მხოლოდ ფინანსური საჭიროებების გამო გახდა, თურქული მხარის სასარგებლოდ მომუშავე კურიერად მიიჩნევდა და სწორედ მას უკავშირებდა მეჯლისის თავმჯდომარე ოსმან გეგიძის წერილის ჯემალ ფაშასათვის გადაცემას და აჭარაში, ანკარის ხელისუფლების მიერ გამოცემული ერზურუმის ცირკულარის დირექტივების ჩამოტანას და ადგილობრივი პროთურქული ძალებისათვის გადაცემას[18]. ჩეკას სერიოზულ ეჭვს აღძრავდა ის ფაქტიც, რომ მაჰმუდ ჯელალედინი, მისი კონტაქტების მიუხედავად, მეტისმეტად ღარიბად ცხოვრობდა. ამასვე ემატებოდა გამომძიებელ პიასტოპულოს (რომელიც საქმეში ასევე ფიგურირებს როგორც მთარგმნელი, რომელმაც საქმეში არსებული ოსმალური/თურქული მასალები რუსულად თარგმნა) ოპერატიული ცნობა, რომელიც კიდევ ერთ დაკავებულს, ჩალიქზადეს სდებდა ბრალს სამსუნში ოსმალეთის არმიის მიერ ბერძნული მოსახლეობის დარბევაში. ამგვარად, დაკავებულების მცდელობა, დაერწმუნებინათ ჩეკა იმ იმიჯის ნამდვილობაში, რითაც ისინი ცხოვრობდნენ და მოქმედებდნენ, უშედეგო გამოდგა. არც ოჯახის წევრების მიერ დაწერილმა შუამდგომლობებმა გამოიღო რაიმე შედეგი და არც საქმეში არსებულმა რუსულენოვანმა ბარათებმა, სადაც მაჰმუდ ჯელალედინი ჩეკას პერსონალს რევოლუციის წლისთავს ულოცავდა.

საბოლოოდ, დაკავებულები უფრო და უფრო მეტი ინფორმაციის გადაცემას იწყებენ ჩეკასთვის. მაჰმუდ ჯელალედინი თავის ერთ-ერთ ჩვენებაში აცხადებს, რომ დოქტორს (ხუდიაკოვს) საკუთარი თავი თურქეთის მისიის წარმომადგენლად გააცნო და დახმარება აღუთქვა ამ უკანასკნელის სურვილში, გადასახლებულიყო თურქეთში. ასევე დაამატა, რომ მას გააჩნდა შუა აზიასა და ავღანეთში გადაადგილების უფლება, რითაც ფაქტობრივად დაადასტურა ჩეკას ეჭვები. ასევე აღნიშნა, რომ ნიჰად ხიმშიაშვილს ახლო კავშირები ჰქონდა "ახალგაზრდა თურქების" ერთ-ერთ ლიდერ თალათ ბეისთან[19] ხოლო ბათუმში საკუთარ მოღვაწეობასთან დაკავშირებით აღნიშნა, რომ "აჭარისტანის" სახკომსაბჭოს თავმჯდომარე თახსიმ ხიმშიაშვილი მისი მოღვაწეობის შესახებ სრულიად იყო ინფორმირებული.[20] ჯელალედინს და ბეჰჩეთს ხელს არ უწყობდა არც ის, რომ ჩეკამ შეძლო მათ წინააღმდეგ მოწმის გამონახვა. ეს გახლდათ ოსმალეთის არმიის კაპიტანი, ყოფილი სამხედრო ტყვე, სოფელ აგარის მკვიდრი, მასწავლებელი, ჰაფიზ ალი იბრაჰიმი, რომელმაც აღიარა თავისი ნაცნობობა ბეჰჩეთთან, როგორც კოლეგასთან და დაამატა, რომ მაჰმუდ ჯელალედინს ვერ ენდობოდა[21]. დამატებით დაკითხვებთან ერთად, ჰაფიზ ალი იბრაჰიმმა ჩეკას აცნობა, რომ მას ჰქონდა ინფორმაცია, თუ როგორ ახლდა მაჰმუდ ჯელალედინი ფაჰრი ფაშას[22] ავღანეთში, როგორც თარჯიმანი და ასისტენტი და ყოველივე ამის შემდეგ, ის ვერ ხვდებოდა, რატომ ცხოვრობდა მაჰმუდ ჯელალედინი ასე ღარიბად და რატომ არ იყო დაკავებული გონებრივი შრომით, მით უფრო იმის გათვალისწინებით, რომ მას უკვე ჰქონდა მასწავლებლობის გამოცდილება ნახიჭევანში[23]. ანალოგიურადვე, ჩალიქზადე ოსმანიც ადასტურებდა, რომ მაჰმუდ ჯელალედინმა უცხო ენები, პირველ რიგში - სპარსული ძალიან კარგად იცოდა.[24]

ამ ჩვენებების შემდეგ მაჰმუდ ჯელალედინი აღიარებს თავის კავშირებს თურქეთის საკონსულოსთან თბილისში და კავშირებს დაღესტნელი დოქტორის ნიღბით მოქმედ ჩეკისტ ხუდიაკოვთანაც. თუმცა, ჩვენებების მიუხედავად, ჩეკისტების ჩანაწერებში ვხედავთ, რომ ისინი კმაყოფილები არ არიან. დიდი კვლევის მიუხედავად, წერილი, რომელიც ჯელალედინს აღმოუჩინეს და დაშიფრულად მიიჩნიეს, ვერაფრით ამოიხსნა, მათ შორის, ვერც მოსკოვში, სადაც ის დეტალურად გამოიკვლიეს. ამას ერთოდა ისიც, რომ ამ პერიოდში საბჭოთა კავშირის და თურქეთის ურთიერთობები, მათი დასავლეთ ევროპის ქვეყნებთან მეტწილად მტრულ მდგომარეობაში ყოფნის გამო, იმდენად ახლო იყო, რომ 1921 წელს, საბჭოთა ხელისუფლებამ ანკარის ხელისუფლებასთან დაახლოებული პირების მიერ თურქეთის კომპარტიის ლიდერების მკვლელობაზეც კი თვალის დახუჭვა ამჯობინა.

ასეთ კონტექსტში ჩეკამ კიდევ ერთხელ გააანალიზა საქმე და ჰაფიზ ალი ეფენდის და ფეიზულა ვასაძის გათავისუფლების შესახებ მიიღო გადაწყვეტილება. აქბერ ახმედოვის თურქოფილი და ანტისახელმწიფოებრივი შეხედულებების მქონე პირად ჩაითვალა. ჩალიქზადე ოსმანის ბრალეულობის დამამტკიცებელი საბუთი არ აღმოჩნდა, თუმცა ჩეკამ, მისი წარსულიდან გამომდინარე, პატიმრობის გაგრძელება მართებულად მიიჩნია. გამოძიებამ მის მიერ შეკრებილი სამხილების საფუძველზე დაადგინა, რომ ბეჰჩეთ ჰამდიზადეს საბჭოთა სისხლის სამართლის კოდექსის 59-ე მუხლის[25] მიხედვით ბრალი უმტკიცდებოდა.

ამის შემდეგ, ჩეკამ ხელახლა დაკითხა ბეჰჩეთი და მაჰმუდ ჯელალედინი. ბეჰჩეთმა უპრობლემოდ დაასახელა "ჯემიეთი ისლამიეს" წევრთა შემადგენლობა. ის ამბობდა, რომ ის მათ უნდა გაჰყოლოდა ყარსის კონფერენციაში მონაწილეობის მისაღებადაც. დელეგატების შერჩევაზე კი აღნიშნა, რომ ეს საკონსულოს და თურქული მხარის ჩარევის გარეშე, ადგილობრივების მიერ განხორციელდა.[26]

მაჰმუდ ჯელალედინმა, რომელიც სავარაუდოდ საკმაოდ მნიშვნელოვანი სამხილების წინაშე აღმოჩნდა, დაასახელა ოსმალეთის არმიის ყოფილი ოფიცრების ჯგუფი, რომლებთან ერთადაც ბათუმში ჩამოვიდა და განაცხადა, რომ დაუკავშირდა ნიჰად ბეის, რომელიც აზერბაიჯანის ხელისუფლებაში მყოფ მუსავათელებს ებრძოდა[27]. ამით მას სურდა შეეტანა წვლილი თურქეთსა და საბჭოთა კავშირს შორის კარგი ურთიერთობების დამყარებაში. აღნიშნა, რომ ის ტრაპიზონში პირადად მუსტაფა სუბჰის დირექტივებით იმყოფებოდა, რომ აღმოსავლეთის ხალხთა კრებისათვის დელეგატები შეეგროვებინა და თავადაც, ბაყალთა დელეგატად იქნა არჩეული.ვაჭრობის დაწყების მიზეზად კი მატერიალურ გაჭირვებას ასახელებდა. ამჯერად ჯელალედინმა აღიარა, რომ ბაქოში კონსულ ტალი ბეისა და ენვერ ფაშასთან ერთად ერთ ბინაზე რჩებოდა[28]. აღიარა ისიც, რომ ის იცნობდა აბდურრეშიდ ეფენდის[29], რომელიც თურქეთში ცნობილი პირი იყო და ჩეკას მიერ ჩხრეკისას აღმოჩენილი ჩინური სავიზიტო ბარათებიც, სწორედ მისგან ჰქონდა. ჩეკამ ჩინური ბარათები დაშიფრულ მიმოწერად მიიჩნია, თუმცა ამის რეალური სამხილების შეგროვება ვერ შეძლო.

ტრაპიზონი, 1920-იანი წლები

ამის შემდეგ საქმიდან ჩანს, რომ, მიუხედავად ჩეკას მცდელობებისა, ბრალის დამტკიცება ისე, რომ ამას არ დაეზარალებინა საბჭოთა კავშირისა და თურქეთის ურთიერთობები, ვერ ხერხდება. ამის მიუხედავად, ჩეკა დიდწილად დარწმუნებული იყო ჯელალედინის და მის თანმხლებ პირთა ბრალეულობაში.

საბოლოოდ ჩეკამ ბეჰჩეთ ჰამდიზადეს სასჯელის უმაღლესი ზომა, დახვრეტა მიუსაჯა პირადი ქონების კონფისკაციით. მაჰმუდ ჯელალედინს და ჩალიქზადე ოსმანს, პირდაპირი სამხილების არარსებობის გამო, თურქეთში დეპორტაცია განესაზღვრათ. აქბერ ახმედოვს ერთწლიანი პატიმრობა შეეფარდა, ხოლო ლატიფ ახმედოვს, ასაკისა და სოციალური მდგომარეობის გამო ამნისტია შეეხო.

თუმცა არც ბეჰჩეთის განაჩენი მოუყვანიათ სისრულეში. საქმეში არ დევს დოკუმენტაცია, რომელიც საქმის გადახედვასთან და გადაწყვეტილების იურიდიულ დონეზე შეცვლის მიზეზებთან იქნებოდა დაკავშირებული, რაც გვაფიქრებინებს, რომ საქმე სავარაუდოდ სსრკ-ს ცენტრალური ხელისუფლების დონეზე გადაწყდა. 1925 წლის 29 იანვრით დათარიღებულ დოკუმენტში კი ვხედავთ, რომ ბეჰჩეთ ჰამდიზადესაც სასჯელის ზომად თურქეთში დეპორტაცია შეეფარდა. 1925 წლის 25 თებერვალს, ჩალიქზადე, ბეჰჩეთი და ჯელალედინი თურქულ მხარეს გადაეცნენ.

ამის შემდეგ, ქართულ და საბჭოთა წყაროებში მათი კვალი დიდწილად იკარგება. რატომ გადასცეს, ერთი შეხედვით, თურქული დაზვერვის მაღალი რანგის თანამშრომლები თურქულ მხარეს, იმის მიუხედავად, რომ ერთ-ერთ მათგანს სასჯელის უმაღლესი ზომაც ჰქონდა მისჯილი,ეს ჩვენთვის უცნობია, თუმცა, შეგვიძლია ვიფიქროთ, რომ ამის მიზეზი ის იყო, რომ იმ პერიოდში საბჭოთა კავშირი და თურქეთი მეგობრული ქვეყნები იყვნენ, ათათურქის თხზულებები უმაღლეს პოლიგრაფიულ დონეზე გამოიცემოდა საბჭოთა კავშირში, ხოლო საბჭოთა პოლიტიკური და კულტურული ელიტა თურქეთს პროგრესულ მოკავშირე სახელმწიფოდ განიხილავდა, რომელსაც ეროვნულ-გამათავისუფლებელი რევოლუციის შედეგად მოსული ხელისუფლება მართავდა. ასეთი მიდგომის საინტერესო მაგალითად შეგვიძლია დიპლომატი ასტახოვი მივიჩნიოთ, რომელიც თურქეთისადმი უაღრესად აპოლოგეტურ ნაშრომებს აქვეყნებდა[30]. დიდი ალბათობით, საბჭოთა ხელისუფლება მოერიდა სადაზვერვო საქმიანობასთან დაკავშირებული სკანდალის საჯაროდ გახმოვანებას და თურქეთის ხელისუფლების თხოვნით თუ საკუთარი ნებით, ეჭვმიტანილთა თურქეთში დეპორტაცია ამჯობინა გახმაურებულ სასამართლო პროცესსა და მკაცრ სასჯელს.

ასევე არ ვიცით, გააგრძელეს თუ არა თურქეთში დაბრუნების შემდეგ ბრალდებულებმა ურთიერთობა თურქეთის კომუნისტურ პარტიასთან, მოჰყვნენ თუ არა Komünist Tevkifatları-ს სახელით ცნობილ პოლიტიკური რეპრესიების ტალღებში, რაც ამ პარტიის წინააღმდეგ განხორციელდა.თუმცა, რადგანაც ეს თემები საკმაოდ კარგადაა დამუშავებული, თურქული საარქივო წყაროების საშუალებით საკმაოდ დიდია იმის შესაძლებლობა, რომ ეს საკითხი ზუსტად დადგინდეს. რაც შეეხება შეკითხვას, მოქმედებდნენ თუ არა ბეჰჩეთი ან მაჰმუდ ჯელალედინი საკუთარი სახელებით, ამ კითხვასაც ჩეკა ღიას ტოვებს. მაგრამ, იმის გათვალისწინებით, რომ დოკუმენტაციაში და დაკითხვის ოქმებში არსად ვხვდებით ინფორმაციას, სადაც ჩეკა ბრალდებულთა ნამდვილ ვინაობასთან დაკავშირებით ეჭვს გამოთქვამს, იქ ამის შესაძლებლობა საკმაოდ მაღალია.

საბჭოთა საქართველოს ტერიტორიაზე თურქეთის გავლენისა და თურქული სპეცსამსახურების ქსელების დასუსტებასთან ერთად, ქვეყანაში დარჩენილმა "ითიჰადი ისლამის"/ბათუმის ისლამური მეჯლისის ("სედაი მილეთის") წევრების დიდმა ნაწილმა საბჭოთა ხელისუფლებასთან თანამშრომლობა ამჯობინა. თუმცა ამ და სხვა საქმეების შედეგად, მათმა პოზიციებმა სწრაფად დაიწყო შესუსტება. 1924 წლის საქართველოს კომპარტიის პლენუმზე, ამბერკი ურუშაძემ სასტიკად გააკრიტიკა თახსიმ ხიმშიაშვილი და საგანგებოდ ისაუბრა აჭარაში „უკლონების“ ლიკვიდიაციაზე, რომელთა შორისაც ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანესად სწორედ თურქოფილური „უკლონი“ იყო დასახელებული და მის ლიდერებს შორის ხიმშიაშვილი და მისი მოადგილე, შემდგომში შემცვლელი, მემედ ღოღობერიძეც მოიხსენიებოდნენ[31]. მომდევნო წელს ამჯერად უკვე სერგო ორჯონიკიძემ ღიად გააკრიტიკა უშუალოდ თახსიმ ხიმშიაშვილი და ის ზემო აჭარაში ფეოდალიზმის შენარჩუნებაში, პარტიული სიფხიზლის ნაკლებობასა და საკუთარი კულტის შექმნაში დაადანაშაულა, თუმცა რადიკალური განცხადებების გაკეთებისაგან თავი შეიკავა და მხოლოდ ხიმშიაშვილის „პარტიული აღზრდის გადაუდებელ საჭიროებაზე“ გააკეთა აქცენტი[32]. მართალია, თახსიმ ხიმშიაშვილმა და მისმა თანამოაზრეებმა დროებით შეძლეს ძალაუფლების შენარჩუნება, მაგრამ ცხადი იყო, რომ მათი გავლენა დასასრულს უახლოვდებოდა და არსებული სამხილების პირობებში, მათი თანამდებობებიდან მოხსნა და პარტიული დისციპლინის მიხედვით ან სისხლის სამართლის გზით დასჯა დროის საკითხი იყო. ამასვე ემატებოდა საბჭოთა კავშირის ცენტრალური ხელისუფლების მიერ სასაზღვრო კონტროლის თანდათანობითი გამკაცრება, რაც მათ თურქეთთან კონტაქტებს საკმაოდ ართულებდა. ამგვარად, საბჭოთა ხელისუფლებას საშუალება მიეცა მისთვის უფრო სანდო კადრები დაენიშნა.

საბოლოოდ 1929 წლის ამბოხების შემდეგ, ამბოხებასთან დაკავშირებული ბევრი აჭარელი, არაერთი ბეგი და სასულიერო პირი, ასევე ყოფილი "სედაი მილეთელი", იძულებული გახდნენ, თურქეთში გადახვეწილიყვნენ, დარჩენილები კი დიდწილად 1937-1938 წლების დიდი საბჭოთა ტერორის მსხვერპლნი გახდნენ. სეკულარიზაციამ და ძველი ელიტის პოლიტიკური გავლენის გაქრობამ აჭარლების, როგორც ჯგუფის, რომელშიც საკმაოდ გავლენიანი იყო რელიგიურ იდენტობაზე დაფუძნებული მსოფლმხედველობა, არსებობა დიდწილად დაასრულა. მართალია, პირველ რიგში, ისლამისა და ავტონომიური მმართველობის გამო, აჭარლები ინარჩუნებენ გარკვეულ რეგიონულ განსხვავებას, მაგრამ პოსტ-საბჭოთა აჭარაში ეროვნული იდენტობის გათავისების პროცესი დიდწილად დამთავრებულია და ისლამთან დაკავშირებული საკითხები, როგორც წესი, მხოლოდ რელიგიურ კონტექსტში განიხილება.

კვლევის შედეგად შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ აჭარის ახალი და უახლესი ისტორია არაერთ წინააღმდეგობრივ დინამიკას აერთიანებს, სადაც ხშირ შემთხვევაში აქტიურად იკვეთებოდა როგორც ადგილობრივი, ისე მნიშვნელოვანი რეგიონული მოთამაშეების ინტერესები. რეგიონული ელიტის დამოკიდებულება კი, როგორც წესი, დიდწილად პირადი პოლიტიკური და ეკონომიკური ინტერესების მიხედვით განისაზღვრებოდა, პროქართულობა, ისლამიზმი და პროთურქულობა კი ნომინალური ფაქტორი იყო. ეს კარგად ჩანს ისეთ დეტალებში, როგორიცაა "სამუსლიმანო საქართველოს გამათავისუფლებელი კომიტეტის" წევრების სიტუაციურ თანამშრომლობაში ყოფნა როგორც პროთურქულ/ისლამისტურ ძალებთან, ისე საბჭოთა ხელისუფლებასთან, ანაც ყოფილი "სედაი მილეთელების" კომუნისტურ პარტიაში მასობრივი შესვლა. ამავე დროს, ბევრი რამ იყო დამოკიდებული გარე ძალების მხარდაჭერაზე. პროთურქულ/ისლამისტურ დისკურსს ორგანიზებულ სახეს დიდწილად თურქეთის სპეცსამსახურების მხარდაჭერა აძლევდა, ხოლო მის წინააღმდეგ მოქმედი ბანაკი მჭიდროდ იყო დამოკიდებული როგორც დამოუკიდებელი საქართველოს, ისე საბჭოთა კავშირის სპეცსამსახურებზე. სპეცსამსახურები მნიშვნელოვან როლს ასრულებდნენ ბანაკებს შორის დაპირისპირებებში და აქ, როგორც საბჭოთა, ისე თურქული მხარეები აქტიურად იყენებდნენ რეგიონში ჯერ კიდევ საბჭოთა რუსულ ოკუპაციამდე არსებულ, დიდწილად ფეოდალური ტიპის დაპირისპირებებს ადგილობრივ ელიტებს შორის. მაგალითად, აბაშიძეებისა და ხიმშიაშვილების გვართა შორის დაპირისპირება ერთგვარ „ქვეყანათაშორის“ დაპირისპირებადაც იყო ქცეული, სადაც, მიუხედავად გავრცელებული მოსაზრებისა, რომ აბაშიძეები - „პროქართულ“, ხოლო ხიმშიაშვილები „პროთურქულ“ მხარეს წარმოადგენდნენ, რეალურად საქმე გვქონდა სწრაფად ცვლად პოლიტიკურ ალიანსებთან და კლასიკური ტიპის მაკიაველურ პოლიტიკასთან, სადაც მთავარ პრიზად არა საქართველოს ან თურქეთის კარზე დაწინაურება, არამედ რეგიონული დომინაცია გვევლინებოდა. თავის მხრივ, ხალხის ფართო მასების ინტერესები და იდენტობა დიდწილად რეგიონალიზმის, რელიგიისა და ტრადიციების გარშემო იყო ფორმირებული და საკმაოდ განსხვავდებოდა რეგიონში დღეს არსებული სიტუაციისაგან. ამგვარად, აქტიურად ექვემდებარებოდა ნებისმიერი სახის მანიპულაციას და სოციალურ ინჟინერიას ნებისმიერი პოლიტიკური ძალის მხრიდან.ამგვარად, 1920-1930-იან წლებში რეგიონში მიმდინარე დინამიკის, მათ შორის მასში დაინტერესებულ მხარეთა სპეცსამსახურების როლის შესწავლა პირველადი, საარქივო წყაროების გამოყენებით, ძალიან დიდ მნიშვნელოვანია აჭარისა და მისი მოსახლეობის თანამედროვე იდენტობისა და ზოგადი სურათის შესწავლისა და სათანადო გაგების კუთხით.

ბიბლიოგრაფია:

Kardam, Ahmet – Mustafa Suphi: Karanlıktan Aydınlığa,İletişim Yayınları, İstanbul, 2020

Sada-yi Millet, N 82, 13 დეკემბერი, 1919

Tokgöz, Sedat – Emniyet Genel Müdürlüğü Arşiv belgelerine Göre Polis Memuru Torunizade Süleyman Sırrı Efendi, Pamukkale Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Denizli, 2011

Tunçay, Mete; Akbulut, Erden – Türkiye Komünist Partisinin Kuruluşu (1919-1925), Yordam Yayınları, İstanbul, 2021

Астахов, Георгий Александрович - От султаната к демократической Турции : Очерки из истории кемализма. — Москва ; Ленинград : Гос. изд-во, 1926 (М. : тип. "Красный пролетарий")

თავისუფალი საქართველო, N3, 15 ივლისი, 1921

საქართველოს შსს აკადემიის არქივი, მეორე განყოფილება (ყოფილი კომუნისტური პარტიის არქივი), ფონდი #14, ანაწერი 1, საქმე #119

საქართველოს შსს აკადემიის არქივი, მეორე განყოფილება (ყოფილი კომუნისტური პარტიის არქივი),ფონდი #14, ანაწერი2, საქმე #350

საქართველოს შსს აკადემიის არქივი, მეორე განყოფილება (ყოფილი კომუნისტური პარტიის არქივი), ფონდი #14, ანაწერი 2, საქმე #914

საქართველოს შსს აკადემიის არქივი, პირველი განყოფილება (ყოფილი КГБ-ს არქივი) ფონდი #6, საქმე #24348

[1] Tokgöz, Sedat – Emniyet Genel Müdürlüğü Arşiv belgelerine Göre Polis Memuru Torunizade Süleyman Sırrı Efendi, Pamukkale Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Denizli, 2011, გვ. 37

[2] Tokgöz, 2011, გვ. 42

[3] იგულისხმება 1921 წლის 28 იანვარს, შავ ზღვაში მიმავალ გემზე მომხდარი მკვლელობა, როდესაც თურქეთის სპეცსამსახურებთან დაკავშირებულმა პირებმა დახოცეს თკპ-ს გენერალური მდივანი მუსტაფა სუბჰი და მასთან ერთად მყოფი პარტიის ლიდერები, სულ 14ადამიანი (დაწვრილებით იხ: შენიშვნა N17)

[4] Tunçay, Mete; Akbulut, Erden – Türkiye Komünist Partisinin Kuruluşu (1919-1925), Yordam Yayınları, İstanbul, 2021, გვ. 149-152

[5] მის ერთერთ წერილს, სადაც ის სომხების გენოციდში სომხურ და თურქულ ბურჟუაზიას ადანაშაულებდა, ვხვდებით აჰმეთ ქარდამის მიერ დაწერილ მუსტაფა სუბჰის ბიოგრაფიაში. იხ: Kardam, Ahmet – Mustafa Suphi: Karanlıktan Aydınlığa,İletişim Yayınları, İstanbul, 2020, გვ. 262

[6] დიდი ალბათობით იგულისხმება ალი საიდ ფაშა (აქბაითოგანი, 1872-1950), თურქი სამხედრო და პოლიტიკური მოღვაწე, 1921-22 წლებში „სამი ვილაიეთის“ (Elviye-i Selase - ყარსი, არტაანი, ბათუმი) საქმეთა კომისიის თავმჯდომარე, 1922 წლიდან თურქეთის სამხედრო სასამართლოს უფროსი, 1927 წლიდან არმიის გენერალი, თურქეთის მეჯლისის ორი მოწვევის დეპუტატი. ბათუმში იმყოფებოდა 1922 წლის თებერვალში.

[7] საინტერესოა, რომ საქმე ფეიზულა ვასაძეს როგორც ვაჭარს ისე მოიხსენიებს და მის პოლიტიკურ მოღვაწეობას არ ეხება. თუმცა დიდია იმის ალბათობა, რომ ფეიზულა ვასაძე სხვა არავინ იყო თუ არა აჭარისტანის კომპარტიის მუსლიმური სექციის, ერთ დროს საკმაოდ გავლენიანი წევრი. იხ: საქართველოს კომუნისტური პარტიის არქივი, 1921, აღწერა 1, ტ. 4, საქმე 119, გვ. 15

[8] 1912 წლის ოსმალეთ-იტალიის ომის.

[9] იბრაჰიმ ტალი (ონგორენი) (1875-1952) თურქი ექიმი, დიპლომატი, მზვერავი და პოლიტიკოსი, თურქეთის ელჩი პოლონეთში; თურქეთის კონსული ბათუმში.აქტიურად მონაწილეობდა სამხედრო-სადაზვერვო საქმიანობაში და 1920 წელს, ბაქოში ჩატარებულ აღმოსავლეთის ხალხთა კონგრესში წარმოადგენდა ანკარის ხელისუფლებას. ცნობილი იყო ანტიკომუნისტური შეხედულებებით.

[10] საქართველოს შსს აკადემიის არქივი, პირველი განყოფილება (ყოფილი КГБ-ს არქივი) ფონდი #6, საქმე #24348, გვ. 7

[11] ბაჰა საიდი (1882-1939) თურქი მზვერავი, საგუშაგოს საზოგადოების (Karakol Cemiyeti) ერთერთი დამაარსებელი. აქტიურად მონაწილეობდა ანკარის ხელისუფლების მხარდასაჭერ სადაზვერვო ოპერაციებში ანტანტის მიერ ოკუპირებულ სტამბოლში, მოგვიანებით აწარმოებდა კვლევებს ანატოლიაში. მისი მოსახლეობის სხვადასხვა სეგმენტების პოლიტიკური და კულტურული თავისებურებების გამოკვლევის მიზნით.

[12] ქართულ წყაროებში, მისი გაზეთის სახელიდან გამომდინარე, სედაი მილეთის (ხალხის ხმა) სახელითაცაა ცნობილი.

[13] ბეჰჩეთ ჰამდიზადე მასწავლებლობდა სოფელ ანგისაში. საინტერესოა რომ სოფელ ანგისას მედრესე ფიგურირებს გაზეთ „სედაი მილეთშიც“. გაზეთის 1919 წლის 13 დეკემბრის ნომერში ვხვდებით სკოლის სახელით გაგზავნილ განცხადებას, რომლითაც სკოლის კოლექტივი ფინანსური დახმარებისათვის მადლობას უხდის ზოსიმა ბარანოვიჩს და ვიქტორ ბეის და იუსუფ აღა ვარშალომიძის სავაჭრო სახლს. იხ: Sada-yi Millet, N 82, 13 დეკემბერი, 1919, გვ. 2 http://www.osmanlicagazeteler.org/Oku.php?id=8109

[14] საქართველოს შსს აკადემიის არქივი, პირველი განყოფილება (ყოფილი КГБ-ს არქივი) ფონდი #6, საქმე #24348, გვ. 11

[15] საქართველოს შსს აკადემიის არქივი, პირველი განყოფილება (ყოფილი КГБ-ს არქივი) ფონდი #6, საქმე #24348, გვ. 66

[16] საქართველოს შსს აკადემიის არქივი, პირველი განყოფილება (ყოფილი КГБ-ს არქივი) ფონდი #6, საქმე #24348, გვ. 9

[17] მართლაც, ანკარის ხელისუფლების მიწვევით ანატოლიაში გადასული მუსტაფა სუბჰი და მისი თანმხლები პირები ყარსში და ერზურუმში ადგილობრივი ხელისუფლების მიერ ორგანიზებული ჯგუფების თავდასხმის მსხვერპლნი გახდნენ. რის შემდეგაც ანკარის ხელისუფლებამ მათი დეპორტაციის გადაწყვეტილება მიიღო და ისინი ტრაპიზონში გემზე აიყვანა. სადაც 1921 წლის 28 იანვარს, მუსტაფა სუბჰი და მისი თანმხლებნი ანკარის ხელისუფლებასთან დაახლოებულმა იაჰია კაპტანმა და მისმა ხელქვეითებმა დახოცეს და შავ ზღვაში გადაყარეს.იმ პერიოდში თურქეთს და საბჭოთა კავშირს შორის არსებული ურთიერთობების გამო, სსრკ სიტყვიერი პროტესტით შემოიფარგლა.

[18] საქართველოს შსს აკადემიის არქივი, პირველი განყოფილება (ყოფილი КГБ-ს არქივი) ფონდი #6, საქმე #24348, გვ. 11

[19] თალათ ფაშასგან გარჩევის მიზნით პატარა თალათის (Küçük Talat) მეტსახელით ცნობილი თალათ მუშქარა (1880-1959)- თურქი პოლიტიკოსი, მზვერავი. ასრულებდა შუამავლის როლს საბჭოთა კავშირში მყოფ ენვერ ფაშას და მუსტაფა ქემალს შორის.მოგვიანებით იზმირში დაკავებული იყო კომერციული საქმიანობით.

[20] საქართველოს შსს აკადემიის არქივი, პირველი განყოფილება (ყოფილი КГБ-ს არქივი) ფონდი #6, საქმე #24348, გვ. 67

[21] საქართველოს შსს აკადემიის არქივი, პირველი განყოფილება (ყოფილი КГБ-ს არქივი) ფონდი #6, საქმე #24348, გვ. 55

[22] ომერ ფაჰრედდინ (თურქქანი) (1868-1948) - თურქი სამხედრო მოღვაწე და დიპლომატი. პირველ მსოფლიო ომში მედინის დაცვისას გამოჩენილი სიმამაცის გამო მედინის დამცველის ტიტული მიიღო. იყო მუსტაფა ქემალის შტაბის წევრი. 1921 წლის ბოლოს დაინიშნა თურქეთის ელჩად ავღანეთში, სადაც 1926 წლამდე იმსახურა.

[23] საქართველოს შსს აკადემიის არქივი, პირველი განყოფილება (ყოფილი КГБ-ს არქივი) ფონდი #6, საქმე #24348, გვ. 77

[24] საქართველოს შსს აკადემიის არქივი, პირველი განყოფილება (ყოფილი КГБ-ს არქივი) ფონდი #6, საქმე #24348, გვ. 85

[25] 1922 წლის საბჭოთა სისხლის სამართლის კოდექსის მიხედვით „უცხოურ სახელმწიფოებთან თანამშრომლობა მათი სამხედრო ინტერვენციის გამოწვევის მიზნით“, ისჯებოდა დახვრეტით პირადი ქონების კონფისკაციით.

[26] საქართველოს შსს აკადემიის არქივი, პირველი განყოფილება (ყოფილი КГБ-ს არქივი) ფონდი #6, საქმე #24348, გვ. 254

[27] მინიშნებაა იმაზე, რომ მუსავათს და ახალგაზრდა თურქებს ბევრ საკითხზე მართლა უთანხმოება გააჩნდათ და მუსავათელები საკმაოდ უარყოფითად აღიქვავდნენ თურქების მცდელობებს ჩარეულიყვნენ მათ შიდა საქმეებში.

[28] საქართველოს შსს აკადემიის არქივი, პირველი განყოფილება (ყოფილი КГБ-ს არქივი) ფონდი #6, საქმე #24348, გვ. 264

[29] სავარაუდოდ იგულისხმება აბდურრეშიდ ისკარი (1857-1944) თათარირელიგიური და პოლიტიკური მოღვაწე, ეწეოდა მისიონერულ მოღვაწეობას იაპონიაში ისლამის გავრცელების მიზნით. მოვლენების განვითარების პერიოდში აბდურრეშიდი მართლაც იმყოფებოდა საბჭოთა კავშირის ტერიტორიაზე.

[30] იხ: Астахов, Георгий Александрович - От султаната к демократической Турции : Очерки из истории кемализма. — Москва ; Ленинград : Гос. изд-во, 1926 (М. : тип. "Красный пролетарий")

[31] საქართველოს შსს აკადემიის არქივი, მეორე განყოფილება (ყოფილი კომუნისტური პარტიის არქივი), ფონდი #14 (1924 წელი), ანაწერი 2, საქმე #914, გვ. 149-150

[32] საქართველოს შსს აკადემიის არქივი, მეორე განყოფილება (ყოფილი კომუნისტური პარტიის არქივი), ფონდი #14 (1925 წელი), ანაწერი 2, საქმე #350, გვ. 104