ფოტოზე: პოლინა კირიანოვა-ჯავახიძე გადასახლებიდან დაბრუნების შემდეგ, შვილთან - დიმიტრი ჯავახიძესთან ერთად. დიმიტრი ჯავახიძის კოლექცია

საკითხი, კონკრეტულად ვინ, საერთოდ კი - რამდენი ადამიანი, როდის და რატომ გახდა საბჭოთა ტერორის მსხვერპლი საქართველოში, ინსტინქტურად დღემდე აღელვებს მოქალაქეებს, თუმცა ცოდნა ამ ტრაგედიის მიზეზებსა და მასში ჩართული ადამიანების - დამსჯელების და მსხვერპლთა მოტივაციაზე და შემდგომ ბედზე, საბჭოთა რეჟიმის დაცემიდან 28 წლის შემდეგ არათუ იზრდება - პირიქით, უფრო ბუნდოვანი და მითოლოგიზებული ხდება და ინფორმაციის სიმწირის და სტერეოტიპების ფონზე, საკითხი ხშირად მანიპულაციის იარაღად გადაიქცევა ხოლმე დაინტერესებულ მხარეთა ხელში.

განწყობა და მზაობა საზოგადოებაში - არ მოერიდოს მწვავე კითხვების დასმას და კრიტიკული თვალით, დისტანციიდან შეაფასოს საკუთარი უახლესი ისტორიის მძიმე მონაკვეთი, გააცნობიეროს უფროსი თაობის თანამოქალაქეების - წინაპრების და უკვალოდ გამქრალი ადამიანების ტრაგედიის სიმძიმე და განსაზღვროს თუ რატომ/როგორ გახდა შესაძლებელი მსგავსი რამ მომხდარიყო ჩვენს საზოგადოებაში, ჩვენივე თანამონაწილეობით - რბილად თუ ვიტყვით მოისუსტებს. ამის ნათელი მაგალითი,თუნდაც ჩვენს თანამედროვეობაში საბჭოთა რეპრესიების მსხვერპლთათვის კომპენსაციის დაწესების საკითხისადმი საზოგადოების არაერთგვაროვანი დამოკიდებულება და ხელისუფლების მხრიდან ფორმალური მიდგომა გახდა, რამაც კიდევ ერთხელ თვალსაჩინო გახადა რამდენად გათიშულია საზოგადოება და როგორ უმნიშვნელოა მისთვის იმ ღირებულებასთან - ადამიანის სიცოცხლესა და თავისუფლებასთან დამოკიდებულება, რომელიც მთავარ ფასეულობად უნდა მიიჩნეოდეს.

დღეისათვის, საზოგადოებაში ჯერ კიდევ მაღალია პოზიტიური განწყობა საბჭოთა რეჟიმისადმი, მოქალაქეთა მნიშვნელოვან ნაწილს კი დადებითი დამოკიდებულება აქვს სტალინის პიროვნების მიმართ - შესაბამისად, როდესაც ტოტალიტარული რეჟიმის სიმბოლოსადმი მსგავსი განწყობა არსებობს, ერთი შეხედვით გასაკვირი არ უნდა იყოს ამ რეჟიმის მსხვერპლთა მიმართ განურჩეველი და ცივი დამოკიდებულება. გარკვეულწილად, ამ რეალობის ჩამოყალიბებას ხელს უწყობდა რეპრესიების მსხვერპლთა ტრავმული გამოცდილებით გამოწვეული სიჩუმე - მათი „ხმები“ არ ისმოდა - აქტიური თვითგამოხატვა და უფლებების აღდგენისა და აღიარებისათვის ბრძოლა არ გამხდარა ხანგრძლივი პროცესი და ვერ აღწევდა მთავარ, ეროვნულ მოვლენათა დღის წესრიგში, შესაბამისად საკითხის სიმწვავის შეგრძნება მხოლოდ მსხვერპლთა და მათი შთამომავლების ჯგუფის შიდა სივრცეში დარჩა და სხვა მოქალაქეებისთვის უახლესი ისტორიის ეს ალტერნატიული სურათი და შეფასების სახე მაინც უცხოა - მაგრამ, იმის მიუხედავადაც კი, რომ საბჭოთა წარსულისა და მისი სიმბოლოს, სტალინისადმი დადებითად განწყობილი ადამიანების უმრავლესობისათვის ზედაპირულად მაინცაა ცნობილი საბჭოთა ტერორის შესახებ - არ ცდილობენ ამ ფაქტების რეალურობაში ეჭვის შეტანას და შესაბამისად არ ისურვებდნენ მსგავს რეალობაში ცხოვრებას[1], ისინი ხშირად მაინც ამართლებენ ხოლმე ამ დანაშაულებებს „აუცილებლობის“ მოტივით, სადაც ჩვენი აზრით, კარგად ჩანს, რომ დღეს მოქალაქეები ვერ ახერხებენ რეპრესიების მასშტაბის და სიმძიმის ხელშესახებად წარმოდგენას რაც ზოგადად, ინფორმირებულობის დაბალი დონით და მსხვერპლთა ჯგუფთან, ცოცხალ მოწმეებთან - ერთგვარ „მედიუმებთან“ კომუნიკაციის ნაკლებობის შედეგად შეიძლება აღვიქვათ.

დღევანდელი არასახარბიელო რეალობა - როდესაც საზოგადოების ინტერესი მცირეა და ცოდნა სტერეოტიპებითაა გაჯერებული, საბჭოთა წარსულის კვლევა ძალზე ფრაგმენტული და მცირემასშტაბიანია და სახელმწიფო არ არის დაინტერესებული არც კვლევის წახალისებით, არც არსებული ინიციატივების მხარდაჭერით და ფორმალურად ეკიდება ტოტალიტარული რეჟიმის მსხვერპლთა უფლებების აღდგენის საკითხს - შეიძლება წარმოვიდგინოთ როგორც ურთიერთდაკავშირებული და კომპლექსური პრობლემების ჯაჭვის შედეგი; მოყოლებული საბჭოთა დიდი ტერორის აქტიური ფაზის დასასრულიდან დღევანდელობამდე, როდესაც - მსხვერპლი შიშის გამო დუმს, თანამონაწილეს არ უჩნდება კითხვები საკუთარი წვლილის შესახებ და არ იწყებს გადაფასებას, ადამიანებს რომელთაც ემოციური კავშირი არ აქვთ მომხდართან და შეუძლიათ ობიექტურად შეაფასონ მოვლენები ან არ აინტერესებთ ან არ ეძლევათ შესაბამისი ინფორმაციის მიღების საშუალება და არ იქმნება ამ მოვლენების შესახებ ცოდნა, როგორც პროდუქტი.

ეს კი, საბოლოო ჯამში ქმნის ინფორმაციულ ვაკუუმს, მსხვერპლთა ჯგუფის ჩაკეტილობას და ტაბუს მასობრივ დანაშაულში თანამონაწილეობის მიზეზებსა და შედეგებზე მსჯელობაზე.

რეაბილიტაციის პროცესის პრაქტიკა საქართველოს სსრ-ში; აღიარების ზღვარი.

საქართველოს სსრ-ში საბჭოთა ტერორის მსხვერპლთა რეაბილიტაციის პროცესის დინამიკის და თავისებურებების ანალიზს აფერხებს საქართველოს საარქივო სივრცეში არსებული კომპლექსური პრობლემები - ერთი მხრივ, ყოფილი სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტის და შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივების (ამჟამინდელი საქართველოს შსს აკადემიის არქივის 1-ლი განყოფილება) ფრაგმენტულობა - რაც გამოწვეულია 1991 წლის სამოქალაქო ომის დროს საარქივო დოკუმენტების მნიშვნელოვანი ნაწილის განადგურებით, რის გამოც არ ხერხდება სტატისტიკურად განისაზღვროს 1921 წლიდან მოყოლებული, საბჭოთა სახელმწიფოს დაშლამდე საქართველოს ტერიტორიაზე სულ რამდენი ადამიანი გახდა რეპრესიების მსხვერპლი. ასევე, ხსენებული მიზეზის და არქივის სისტემის გამჭვირვალეობას არასათანადო დონის და კვლევების დაბალი აქტივობის გამო შეუძლებელია განისაზღვროს რა ბედი ეწია უშიშროების ორგანოების (რეპრესიული აპარატის), როგორც ორგანიზაციის მოქმედების ამსახველი დოკუმენტების ნაწილს (წლიური ანგარიშები, მოხსენებები კონკრეტულ საკითხებზე, ანტისაბჭოთა პოლიტიკური ორგანიზაციების „საქმეები“, მიმოწერა აქტუალურ საკითხებზე, კომუნიკაცია დაქვემდებარებულ სტრუქტურებთან), რაც ასევე მოგვცემდა საერთო სურათის აღდგენის საშუალებას.

მეორე მხრივ - კონკრეტულად, რეაბილიტაციის პროცესის შესწავლის ხაზით მთავარი დოკუმენტების ბაზა ეროვნულ არქივშია დაცული - საქართველოს სსრ პროკურატურის და უმაღლესი სასამართლოს საარქივო ფონდებში, თუმცა მოცემულ მომენტამდე მკვლევრებს არ ეძლევათ საშუალება ამ დოკუმენტებზე იმუშაონ - ეროვნული არქივი საქართველოს კანონზე „ეროვნული არქივისა და საარქივო ფონდის შესახებ“ დაყრდნობით, „პერსონალური ინფორმაციის“ დაცვის მოტივით „მესამე პირებს“ არ აძლევს საშუალებას ამ ტიპის დოკუმენტებს გაეცნონ. აღნიშნული კანონის თანახმად სისხლის სამართლის საქმესთან დაკავშირებული და პერსონალური ინფორმაციის შემცველი დოკუმენტების გასაიდუმლოების ვადად 75 წელია დადგენილი, შესაბამისად წესით 1950-იანი წლების რეაბილიტაციის მასალები მკვლევრებისათვის ხელმისაწვდომი 2030 წლიდან უნდა გახდეს, თუმცა ამ ვადამ შეიძლება უფრო შორს გადაიწიოს (თუკი კანონმდებლობაში ძირეული ცვლილებები არ მოხდება):

უკანასკნელი წლების განმავლობაში "საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია" გამუდმებით ცდილობდა ყველა კანონიერი გზის გამოყენებით დაერწმუნებინა საქართველოს ეროვნული არქივი, რომ შეეცვალა მიდგომა და უზრუნველეყო თავისუფალი წვდომა საბჭოთა ტოტალიტარული რეჟიმის მიერ განოხრციელებული მასობრივი რეპრესიების ამხასველი დოკუმენტებზე, თუმცა უშედეგოდ. ამჟამად დავა მიმდინარეობს სასამართლოში. ეროვნული არქივი ამ ფორმით სთავაზობს მკლვევრებს გაეცნონ პროკურატურისა და სასამართლოების საარქივო ფონდების აღწერებს 1945 წლიდან დღემდე - სადაც დაშტრიხულია საბჭოთა ტერორის მსხვერპლთა გვარები და სახელები:

შესაბამისად დღეს დაინტერესებულ მოქალაქეს, მკვლევარს დღემდე არ აქვს შესაძლებლობა მოიძიოს როგორც კონკრეტული პიროვნების რეაბილიტაციის მასალები, ან ზოგადი სურათის შესწავლისთვის არსებული საქმეების სრული ჩამონათვალი დაამუშავოს.

1950-იანი წლებიდან დაწყებული რეაბილიტაციის პროცესის ამსახველი სხვადასხვა დოკუმენტები გაფანტულია სახელისუფლო ორგანოების საარქივო ფონდებსა და საქართველოს კომპარტიის არქივში, თუმცა ძველად კატალოგიზაციისას ზოგადი მიდგომის და საორიენტაციო მნიშვნელობის ფონდების (სასამართლო, პროკურატურა) ჩაკეტილობის გამო ძალზე ძნელია საკვანძო მნიშვნელობის დოკუმენტების იდენტიფიკაცია.

შესაბამისად, საქართველოს სსრ-ში რეაბილიტაციის პროცესების დასაწყისის და დინამიკის ზოგადი დახასიათება და იმ მწირი სტატისტიკური მონაცემების და კონკრეტული პიროვნებების რეაბილიტაციის საქმეების ანალიზით თუ არის შესაძლებელი, რომელთა მოპოვება ბოლო წლების კვლევებისას შევძელით არსებული შეზღუდვების მიუხედავად.

პირველივე მნიშვნელოვანი საკითხი, რომელიც ყურადღებას იმსახურებს იმ ადამიანების სამართლებრივი სტატუსი და უფლებების აღდგენის პრაქტიკაა, რომელებიც დიდი ტერორის აქტიური ფაზის შეწყვეტისას 1938 წლის ბოლოს ჯერ კიდევ ძიების ქვეშ ან განაჩენის მოლოდინში იყვნენ.

მიუხედავად იმისა, რომ ამ კუთხით საფუძვლიანი მონაცემების არარსებობა არ გვაძლევს განზოგადების საშუალებას, ჩვენს ხელთ არსებული რამდენიმე კონკრეტული საქმის ანალიზის გზით შეიძლება დავახასიათოთ 1940-იანი წლების მდგომარეობა ამ კატეგორიის რეპრესირებულების რეაბილიტაციის შესაძლებლობის ზღვრის თვალსაზრისით:

• 1930-იანი წლებიდან 1940-იანი წლების ბოლომდე ბრალდებულებს ფორმალურად ჰქონდათ საშუალება ძიებისას დარღვევები გაეპროტესტებინათ და პროკურატურისთვის მიემართათ, თუმცა შინსახკომის (უშიშროების სამმართველო, უშიშროების სახალხო კომისარიატი, უშიშროების სამინისტრო)საძიებო საქმეებზე საპროკურორო ზედამხედველობის მასალების კატალოგიდანაც კი ცხადია თუ რამდენად შეზღუდულად ხორციელდებოდა ეს პრაქტიკაში - 1932 წლიდან 1951 წლამდე ამ უფლებით დაახლოებით 1000-მდე ბრალდებულმა ისარგებლა[2], ხოლო მათი საქმეების მნიშვნელოვანი ნაწილის მიმართ საპროკურორო ზედამხედველობას დარღვევები არ დაუფიქსირებია. ამავე კონტექსტში საინტერესოა სასამართლო/არასასამართლო-სადამსჯელო სტრუქტურებსა და საზედამხედველო ფუნქციით აღჭურვილი ორგანოს - პროკურატურას შორის არსებული შიდა დაპირისპირება; თუკი არასასამართლო წესით (სახელმწიფო პოლიტიკური სამმართველოს და შინსახკომთან არსებული განსაკუთრებული სათათბირო, შინსახკომთან არსებული საგანგებო სამეული) განხილვებისას პროკურატურის კონტროლი ფორმალურ ხასიათს ატარებდა (1930-იან წლებში მაინც), ეს უკანასკნელი აქტიურად ცდილობდა თავისი კანონიერი უფლებამოსილება განეხორციელებინა სასამართლო (უმაღლესი სასამართლოს და სახალხო სასამართლოების) წარმოებაში, რის თავიდან აცილებასაც უკვე სასამართლო სისტემის ხელმძღვანელები ცდილობდნენ კანონმდებლობაში არსებულ ხარვეზებისა და შეუსაბამობების გამოყენებით[3]. საბოლო ჯამში მსგავსი დაპირისპირება კიდევ უფრო მინიმალურს ხდიდა ბრალდებულებს შანსს თავი დაეღწიათ უსაფუძვლო გამოძიებისაგან და შესაბამისად, შეზღუდული უფლებების აღდგენის შესაძლებლობას ამცირებდა. ამ პერიოდში ბრალდებულთა[4] უმრავლესობისათვის მაქსიმალური დადებითი შედეგი ძიების შეწყვეტა და გათავისუფლება იყო, შესაბამისად ვინც ამას მიაღწია იშვიათად თუ უცდია დამატებითი ძალისხმევა მიემართა განცდილი ზარალის ასანაზღაურებლად - მაქსიმალური ზღვარი, რაც კონკრეტული საქმეების შესწავლიდან შეიძლება დავასკვნათ, დაპატიმრების მომენტში არსებულ სამსახურში დაბრუნება და პარტიაში აღდგენა იყო.

• არსებული გამონაკლისები გვაჩვენებენ, თუ რა მექანიზმების საფუძველზე ახერხებდნენ ყოფილი ბრალდებულები უფრო სრულფასოვან რეაბილიტაციას მასობრივი ტერორის აქტიური ფაზის დასრულების შემდეგ; როგორც ჩვენს მიერ შესწავლილი კონკრეტული საქმეები გვაძლევენ დასკვნის საფუძველს აქ გადამწყვეტი მნიშვნელობა პარტიულ და სახელმწიფო მაღალჩინოსნებთან კავშირის ქონას და კომპარტიის ლიდერთა პირად ნებას ჰქონდა - კერძოდ, ამ თვალსაზრისით საინტერესოა გრიგოლ ტაბიძის საქმე: იგი 1921 წლიდან მუშაობდა საგანგებო კომისასა და სახელმწიფო პოლიტიკური სამმართველოს სისტემაში, ძირითადად „ბანდიტიზმთან ბრძოლის“ მიმართულებით; 1937 წლისათვის საქართველოს სსრ შინსახკომის თბილისის რაიონული განყოფილების უფროსი იყო. დააპატიმრეს 1937 წლის ივლისში, ოჯახი გამოასახლეს საცხოვრებელი ბინიდან. ტაბიძის პირველი კატეგორიით (დახვრეტა) გასამართლებაზე სანქცია გაიცა 1937 წლის 15 სექტემბერს[5] (სტალინი, მოლოტოვი,) თუმცა საქართველოს სსრ შინსახკომთან არსებულმა განსაკუთრებულმა სათათბირომ 1937 წლის 19 ნოემბერს 5 წლით გადასახლება მიუსაჯა შრომა-გასწორების ბანაკში, საიდანაც ამავე სათათბიროს დადგენილებით განთავისუფლდა 1939 წლის 26 თებერვალს და თბილისში დაბრუნდა, კონფისკირებული ქონება დაუბრუნდა, პარტიაში აღადგინეს და მეორე მსოფლიო ომის პერიოდში საპასუხისმგებლო თანამდებობაზეც მუშაობდა. შთამომავლების (შვილის[6]) ზეპირი გადმოცემით, ეს ყოველივე შესაძლებელი გახდა გრიგოლ ტაბიძის მეუღლის მიერ, ლავრენტი ბერიასთან დაახლოებული პირის მხარდაჭერის მოპოვების და არაოფიციალური ჩარევის შედეგად. მსგავსი პირადი კავშირებით განპირობებული გამონაკლისი შემთხვევების, როგორც რეალური ფაქტების დადასტურება ძალზე რთულია, რამდენადაც ამ შემთხვევაში საკვანძო მნიშვნელობა ზეპირ წყაროებს გააჩნიათ, თუმცა მცდელობა აიხსნას რიგი სხვა ადამიანების საქმეების რადიკალური შემობრუნება, მსგავსი - პერსონალური მოტივების ძიებისაკენ გვიბიძგებს.

ანალოგიურად, საინტერესო მაგალითია ძველი ბოლშევიკის სერგო ქავთარაძის საქმე; იგი აქტიურად იყო ჩართული 1926-1927 წლებში ტროცკისტული ოპოზიციის საქმიანობაში საქართველოში, რის გამოც პარტიიდან გარიცხეს და შუა აზიაში გაასახლეს, „მონანიების“ განცხადების დაწერის შემდეგ კი გაათავისუფლეს და პარტიაშიც აღადგინეს. 1936 წელს, კვლავ დააპატიმრეს და „საქართველოს მემარჯვენე-ტროცკისტული ცენტრის“ შეთითხნილ საქმეში ერთ-ერთ მთავარ ბრალდებულად იქცა - სხვა „ხელმძღვანელების“ უმეტესობის მსგავსად მან სრულად აღიარა წაყენებული ბრალდებები და სხვა წევრების შესახებაც მისცა ჩვენებები, თუმცა სხვებისგან განსხვავებით დახვრეტის განაჩენი არ გამოუტანეს და 1939 წელს პატიმრობიდან გაათავისუფლეს, 1940 წელს პარტიაშიც აღადგინეს და ამავე პერიოდიდან საპასუხისმგებლო პოსტებზე მუშაობდა საგარეო საქმეთა სახალხო კომისარიატში. დოკუმენტური წყაროების სიმწირის გამო[7] გადაჭრით მტკიცება შეუძლებელია, მაგრამ მკვლევართა ნაწილი საქმის ამგვარად განვითარებას სტალინის პიროვნული დაინტერესებით ხსნის.

სტალინის სიკვდილის, კომპარტიის ხელმძღვანელთა დაპირისპირების შემდეგ ლავრენტი ბერიას განადგურების და მისი გარემოცვის წმენდის პერიოდში განხორციელებული მასობრივი ამნისტიების და რეაბილიტაციის პროცესის დასაწყისს, საქართველოს სსრ-ში თავისებური ნიადაგი დახვდა, რომელიც ერთი მხრივ ასევე განპირობებული იყო ადგილობრივ დონეზე სტალინის მმართველობის ბოლო წლებში მიმდინარე შიდა დაპირისპირების შედეგებით (ე.წ. „მეგრელთა საქმე“) და უკვე ხრუშჩოვის მიერ „პიროვნების კულტის“ დაგმობის კამპანიის დაწყებით გამოწვეული მძაფრი უკურეაქციით ქართული საზოგადოების ნაწილის მხრიდან.

კერძოდ - სტალინის სიკვდილიდან ძალაუფლებიდან ჩამოშორებამდე და დაპატიმრებამდე მონაკვეთში გათავისუფლდნენ 1950-იანი წლების დასაწყისში დაკავებული ის მაღალი პარტიული თანამდებობის პირები, რომელთა საქმის - ე.წ. „მეგრელთა საქმის“ ფაბრიკაცია და მათი ხელისუფლებიდან ჩამოშორება და დასჯა მიჩნეულია სტალინის დემონსტრაციულ ჟესტად ლავრენტი ბერიას გავლენის შესასუსტებლად. ბერიას დაპატიმრების და დახვრეტის შემდეგ კი - 1953 წლიდან საქართველოს სსრ-შიც მისი გარემოცვის ახალი წმენდა და საკადრო ცვლილებები დაიწყო.

მე-20 ყრილობაზე „პიროვნების კულტის“ დაგმობის და ამ მოხსენების პარტიის შიდა რიგებში განხილვის პროცესმა კი საქართველოში მძიმე რეაქცია გამოიწვია -პარტიულ უჯრედებში მოხსენების განხილვის საინფორმაციო მასალებში ცალკეა შეკრებილი მსმენელთა მიერ გამოთქმული „არასასიამოვნო“ შეკითხვები მოხსენების ძირითად თეზისებთან დაკავშირებით[8], რომელთა უმრავლესობა მიმართულია მოხსენების ავტორის და მმართველი ჯგუფის თანამონაწილეობის საკითხებზე პიროვნების კულტის ჩამოყალიბებაში, „სოციალისტური კანონიერების“ დარღვევაში და ა.შ. თუმცა უკმაყოფილებამ სხვა ინერცია შეიძინა მოხსენებაში სტალინის ეროვნული კუთვნილების შესახებ ქვეტექსტის წაკითხვის მცდელობის შედეგად, რომლის მიზანმიმართულმა პროპაგანდამ დაინტერესებული პირების მიერ, მოხსენების საიდუმლო ტექსტის ამ ინტერპრეტაციით გავრცელება მასაში და საქართველოს სსრ-ს დიდ ქალაქებში საპროტესტო გამოსვლები გამოიწვია 1956 წლის მარტის პირველ რიცხვებში - სტალინის სახელის „დაცვის“ და უკვდავყოფის მოთხოვნებით, რასაც შედეგად თბილისში 9 მარტს, საპროტესტო მანიფესტაციის შეიარაღებული ძალით დაშლა და 20-მდე ადამიანის დაღუპვა მოჰყვა.

ამ მოვლენამ კოლექტიურ მეხსიერებაში თითქმის მთლიანად გადაფარა 1955 წლის თბილისის საჩვენებელი სასამართლო პროცესით გამოწვეული შოკი - როდესაც 1937-1938 და 1940-იანი წლების ტერორის პროცესების ხელმძღვანელი ჯგუფი - ავქსენტი რაფავა (ყოფილი უშიშროების სამმართველოს უფროსი), შალვა წერეთელი (რესპუბლიკის მილიციის უფროსი), ნიკოლოზ რუხაძე (უშიშროების მინისტრი) და სხვები გაასამართლეს „სოციალისტური კანონიერების დარღვევის“ ბრალდებით. ეს ნახევრად ღია სასამართლო პროცესი წარმოადგენდა 1930-1940-იან წლებში უშიშროების აპარატში გამეფებული ტერორის და არაადამიანური მოპყრობის პირველ ღია მხილებას და უდანაშაულო ადამიანთა მასობრივი განადგურების დადასტურებას; იმის მიუხედავად, რომ საზოგადოების დიდი ნაწილისათვის ნათელი იყო გამოძიების და ვერდიქტის მიკერძოებულობა - რამდენადაც ეს მასობრივი დანაშაული არა სისტემის, არამედ კონკრეტული პიროვნებების (ბერიას და მისი გარემოცვის) პასუხისმგებლობის საკითხად იყო შეფუთული, ეს სასამართლო პროცესი მაინც მკაფიო სიგნალად და მინიშნებად იქცა რეპრესიების მსხვერპლთათვის, რომ შეძლებოდა რეაბილიტაციისათვის ბრძოლა და სასურველი იყო „დამნაშავეთა“ ვინაობის გათვალისწინებაც სასჯელის უკანონობის დასაბუთებისას.

1956 წლის 9 მარტის ტრაგედიით - უიარაღო მანიფესტანტების სამხედრო ძალით დაშლით გამოწვეულმა შოკმა, „სამართლიანობის აღდგენის“ სანახევრო შეგრძნებაც კი ჩრდილში მოაქცია და კვლავ დუმილის ატმოსფერო გაამძაფრა - ზედმეტი აქტიურობა, არასასურველი კითხვების დასმა და პარტიის (თუნდაც წარსულის) კრიტიკა მოქალაქეთა უმრავლესობისათვის კვლავ ხიფათთან ასოცირდებოდა - შედეგად, სტალინის მმართველობისას რეპრესირებულ მოქალაქეთა რეაბილიტაციის პროცესი უშუალოდ ახლობელთა წრის შიდა პრიორიტეტად იქცა და 1930-იანი წლების მასობრივი ტერორის მიზეზებზე და საზოგადოებაზე ზემოქმედების შედეგებზე მსჯელობისსივრცე ამ წრის შიგნითაც კი ვერ განვითარდა. საბოლოდ კი მოვლენა - საბჭოთა რეჟიმის ძალადობის ათასობით ცოცხალი მოწმის დაბრუნება და საზოგადოებაში რეინტეგრაცია ძალზე სუსტად აისახა კოლექტიურ მეხსიერებასა თუ შემოქმედებით პროცესებში - ლიტერატურაში, კინოსა თუ სხვა შემოქმედებით ნაწარმოებებში[9].

საქართველოს სსრ-ში 1953 წლიდან, უშუალოდ ამნისტიების სხვადასხვა ეტაპისა და კონტრრევოლუციის მუხლით გასამართლებულთა საქმეების გადასინჯვა-რეაბილიტაციის პროცესის ადგილობრივ სპეციფიკაზე დაკვირვების საშუალება, საარქივო სივრცის გამჭვირვალეობასთან დაკავშირებული ზემოთ ჩამოთვლილი პრობლემების გამო ძალზე გართულებულია და შესაბამისად დღეს მხოლოდ ზედაპირული დასკვნების გაკეთების საშუალება გვაქვს:

ჩვენ შესაძლებლობა გვქონდა დაგვემუშავებინა მხოლოდ საქართველოს სსრ-ს პროკურატურის განსაკუთრებული სექტორის მასალები[10], რომლის ანალიზის შედეგად შეიძლება მხოლოდ ზოგადი სურათი წარმოვიდგინოთ - თუ როგორ ხორციელდებოდა ამნისტიების შესახებ საკავშირო დადგენილებების ადგილზე აღსრულებისათვის ზრუნვა. 1953-დან 1954 წლამდე მონაკვეთში განხორციელებული ამნისტიები როგორც წესი ყურადღების მიღმა ტოვებდა კონტრრევოლუციური დანაშაულის მუხლით გასამართლებული - 5 წელზე მეტი სასჯელის მქონე, ბანდიტიზმის და სამშობლოს ღალატის მუხლით გასამართლებულ პირთა კატეგორიას. შესაბამისად ამნისტიით და ვადაზე ადრე პირობით განთავისუფლების მექანიზმით მოსარგებლე პატიმართა დიდი ნაწილი, რომელთა საქმეების გადასინჯვა-შესწავლა პროკურატურას უწევდა ძირითადად „სოციალისტური საკუთრების დატაცების“ ბრალდებით გასამართლებულთა კატეგორიას განეკუთვნებოდა[11]. ამის მიუხედავად 1953 წლის 27 მარტის ამნისტიიდან მოყოლებული, რაიონული ორგანოებიდან რესპუბლიკურს, რესპუბლიკურიდან კი საკავშირო პროკურატურასთან მუდმივად მიმდინარეობდა ამნისტიის და ვადაზე ადრე განთავსუფლების ჩარჩოს გამოყენების პირობების და მიზანშეწონილობის დაზუსტება და შეცდომების აღმოფხვრა, საინფორმაციო-სტატისტიკური მასალების მომზადება შესრულების შესახებ და ა.შ.

1954 წლამდე ერთ-ერთი გამონაკლისი ბრძანების - „განსაკუთრებით საშიში დამნაშავეების“ ვადაზე ადრე განთავისუფლების შესახებ, რომლებიც ჯანმრთელობის მდგომარეობის გამო შრომის უნარდაკარგული იყვნენ და მუდმივი მზრუნველობის საჭიროებდნენ, ადგილობრივ დონეზე შესრულების კონტროლის და ამ შესაძლებლობით მოსარგებლე მოქალაქეებთან დაკავშირებული არც სტატისტიკური და არც კონკრეტული პირების მასალები ამ ფონდში სამწუხაროდ არ მოიპოვება.

ანალოგიურად, არ იძებნება 1954 წელს ჩამოყალიბებული „კონტრრევოლუციური დანაშაულის ბრალდებით გასამართლებული პირების საქმეების გადასინჯვის რესპუბლიკური კომისიის“ შექმნის შესახებ საინფორმაციო მასალები - ეროვნული არქივის უახლესი ისტორიის ცენტრალურმა სახელმწიფო არქივმა ამ პერიოდის საქართველოს სსრ-ს მინისტრთა საბჭოს მასალებთან მუშაობის საშუალებაც კი არ მოგვცა, რათა კომისიის მოქმედების შესახებ სავარაუდოდ არსებული საინფორმაციო მასალები გამოგვევლინა. ამ კომისიის სხდომის ოქმები დაცულია საქართველოს სსრ პროკურატურის საარქივო ფონდში, საზედამხედველო საქმეების კოლექციებთან ერთად[12] - მინიმუმ 36 ოქმი 1954-1957 წლებში. საარქივო ფონდის ამ ანაწერში დოკუმენტური მასალები წარმოდგენილია ქრონოლოგიური პრინციპით შემდგომი განყოფილებებით:

• კომისიის ოქმები,
• გადასინჯული საქმეების ნაწილი - დადებითი დასკვნით,
• რეაბილიტაციაზე უარით დასრულებული საქმეები,
• გადასახლების ადგილებიდან აღძრული თხოვნები რეაბილიტაციაზე.

მიახლოებითი სტატისტიკა 1954-1957 წლებში გადასინჯული საქმეებისა - 11 900-მდე საქმეა, კონკრეტულ პიროვნებებსა თუ ადამიანთა ჯგუფების შესახებ[13]

საქართველოს სსრ პროკურატურის მიერ რეპრესიების მსხვერპლთა საქმეების გადასინჯვის მიახლოებითი დინამიკა 1953-1967 წლებში.

ყველა ხელმისაწვდომი დოკუმენტების და ზეპირი წყაროების ჩვენებების შეჯერების გზით შეიძლება განვსაზღვროთ საქმეების გადასინჯვის მექანიზმში მოქმედების პრინციპი და მხარეები.

როგორც წესი, საქმის გადასინჯვა იწყებოდა კონკრეტული პიროვნების (ოჯახის წევრის, სამართალმემკვიდრის...) მიმართვის შემდეგ საქმის გადასინჯვის მოთხოვნით, ან რეპრესირებულის ბედის გარკვევის შესახებ; იშვიათ შემთხვევაში პროცესის ინიციატორ მხარედ ინსტიტუციები გვევლინებიან, რომლებიც ცდილობენ ყოფილი თანამშრომლების ბედის გარკვევას და რეპუტაციის აღდგენას[14]. სისხლის სამართლის საარქივო საქმეების ძირითადი ნაწილი საქართველოს სსრ პროკურატურის მიერ არის გადასინჯული და მომზადებული დასკვნა პროტესტის ფორმით არის წარდგენილი საქართველოს სსრ უმაღლესი სასამართლოს სისხლის სამართლის საქმეთა კოლეგიისადმი ან სსრკ-ს უმაღლესი სასამართლოს სამხედრო კოლეგიისადმი. ნაწილობრივ საქმეები ამიერკავკასიის სამხედრო ოლქის პროკურატურის მიერ არის ანალოგიური წესით წარდგენილი ამიერკავკასიის სამხედრო ოლქის ტრიბუნალისადმი.

განხილვა განმცხადებელი მხარის დასწრების გარეშე მიმდინარეობდა.

სასამართლოს და ტრიბუნალის დასკვნა - საქმეში დანაშაულის ნიშნების არარსებობის გამო საქმის შეწყვეტის და ბრალდებულის რეაბილიტაციის შესახებ ცნობის სახით ეგზავნებოდა განმცხადებელ მხარეს, ანალოგიური წესით იგზავნებოდა უარი რეაბილიტაციაზე ძველი გადაწყვეტილების მართებულობის საბაბით.

ამ პერიოდის რეაბილიტაციის კონკრეტული საქმეები მაგალითებზე დაკვირვებით შეიძლება შემდეგი სახის დასკვნები გავაკეთოთ, პროცესის ჩარჩოზე - თუ ვისი უფლებების და სტატუსის აღდგენა განიხილებოდა დასაშვებად, პროცესის კომპეტენციაზე - რამდენად სიღრმისეულად სწავლობდნენ და აფასებდნენ სასჯელის სამართლიანობას და რეაბილიტაციის დათვლად, მატერიალურ მხარეზე - გარდა უსამართლოდ მოპყრობის აღიარებისა რა სახის კომპენსაციას ანიჭებდა პროცესი დაზარალებულს.

ჩარჩო - რეაბილიტაცია ვისთვის?

1954-1957 წლების რეაბილიტაციის უმთავრესი ყურადღების ობიექტი 1936-1938 წლების მასობრივი ტერორის მსხვერპლთა საქმეები იყო - „ქრონოლოგიური მიდგომა“გამომდინარეობდა ტერორის გამომწვევი მიზეზების ოფიციალური ვერსიის სულისკვეთებიდან, რომ იგი გარკვეული ჯგუფის - ლავრენტი ბერიას გარემოცვის განხორციელებული იყო აღნიშნული დროის მონაკვეთში, შესაბამისად ყველა საქმე, რომელიც ამ ჩარჩოს უსწრებდა წინ, რეალურად - წინასწარი მზაობით მართებულად ითვლებოდა; მეტიც 1937-1938 წლების ტერორის მსხვერპლთა რეაბილიტაციაზე უარით დასრულებული საქმეების დიდი ნაწილში უარის მოტივი საქმეში არსებული მითითებები იყო ამ პირების ჩართულობაზე 1920-იანი წლების ბოლოს ტროცკისტული ორგანიზაციების მუშაობაში და მათდამი თანაგრძნობაზე. თავისთავად ანალოგიური მიდგომა არსებობდა „ანტისაბჭოთა პარტიების“ და საზოგადოებრივი ჯგუფების საქმეებთან დაკავშირებული რეპრესირებულების კატეგორიასთან. ამ ჯგუფების მასობრივი რეაბილიტაცია მხოლოდ სსრკ-ს უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის 1989 წლის 16 იანვრის ბრძანებულების შემდეგ გახდა შესაძლებელი - კერძოდ მათი რაოდენობა საქართველოს სსრ-ში 18 000-ს აღწევდა[15].

კომპეტენცია - ძიების სიღრმე

რეპრესიების მსხვერპლთა სისხლის სამართლის საქმის გადასინჯვის მეთოდურობა და კეთილსინდისიერი დამოკიდებულება განისაზღვრებოდა წინა პუნქტის მიერ შექმნილი გარემოთი. რიგ შემთხვევაში საქმეების გადასინჯვის მასალებში თვალშისაცემია ზედაპირულობა - რაც გამოწვეულია ერთგვარი „ჯაჭვური პრინციპით“ - როდესაც მეტი ყურადღებით და დეტალურობით გადაისინჯა 1937-1938 წლების ანტისაბჭოთა ორგანიზაციების ცენტრების - საკვანძო მნიშვნელობის საქმეები ცნობილი პოლიტიკური პერსონების ჯგუფებზე და დაიდო დასკვნა ბრალდების სიყალბის შესახებ, ავტომატურ რეჟიმში აღნიშნული „ცენტრების“ საქმეებთან დაკავშირებული ყველა სხვა პიროვნებების ბრალდებებიც უსაფუძვლოდ ჩაითვალა. ხშირად კი, საქმის გადასინჯვისას ძიება ზემოხსენებული დათქმის შესაბამისად აღარ ცდილობდა გაერკვია 1920-იან წლების „დანაშაულებებთან“ დაკავშირებული ფაქტების რეალურობა, როცა პოლიტიკური ნების არსებობის შემთხვევაში - 1937-1938 და 1940-იანი წლების ბრალდების საქმეების გადასინჯვისას, ბრალდების საქმის წარმოების შეწყვეტის და რეაბილიტაციის საფუძველი - მხოლოდ ძველ საქმეში არსებული პროცედურული დარღვევებიც კი ხდებოდა. არსებობს პრეცენდენტები, როდესაც მსგავსი მოტივაციით კონკრეტულ პირების საქმეების გადასინჯვისას საქართველოს სსრ-ს პროკურატურამ რამდენჯერმე უარყოფითი დასკვნა გასცა, ხოლო მას შემდეგ კი, რაც განმცხადებლებმა მოახერხეს და საკავშირო პროკურატურას ყურადღება მიაქცევინეს ამ საქმეებზე, შესაბამისად მიღებული მოთხოვნის შემდეგ საქართველოს სსრ-ს პროკურატურა დადებითი დასკვნით წარუდგა სასამართლოს და ამ უკანასკნელმა რეაბილიტაციის გადაწყვეტილება მიიღო[16]. ქრონოლოგიურ ჩარჩოსთან დამოკიდებულების ანალოგიური სურათი შეიმჩნევა რეაბილიტაციის პროცესის ერთ-ერთ საინტერესო ნაკადშიც - კომუნისტური პარტიის წევრად აღდგენის მასალებზე დაკვირვებისას: ანალოგიურად - უარყოფითი პასუხის მთავარი მოტივი განმცხადებლის, ყოფილი პარტიულის, ტროცკისტულ ოპოზიციასთან ან ანტისაბჭოთა მოძრაობასთან რაიმე სახის კავშირია, ზოგ შემთხვევებში რეაბილიტირებულის სტატუსის მიუხედავადაც კი[17]. რეაბილიტაციის მიცემაზე მსგავსი „ფილტრის“ დაწესების მარეგულირებელი დოკუმენტური წყაროს (ბრძანება, მითითება, ინსტრუქცია) გამოვლენა ძალზე რთულია, თუმცა სხვა ანალოგიური პროცესების მაგალითზე დაკვირვებით შეგვიძლია მიახლოებით განვსაზღვროთ თუ როგორ რეგულირდებოდა სარეაბილიტაციო კატეგორიის განსაზღვრა:

1955 წელს, მძიმე და განუკურნებელი სენით დაავადებულ პატიმართა ვადაზე ადრე პირობით განთავისუფლების ჩარჩოს მოქმედების დასაზუსტებლად, საქართველოს სსრ პროკურატურის საზედამხედველო განყოფილების უფროსი მიქაძე ВЧ-თი პირადად ესაუბრა სსრკ პროკურატურის საპატიმრო ადგილებზე ზედამხედველობის განყოფილების უფროსს ვავილოვს - ძირითადი დასაზუსტებელი საკითხი იყო, როგორ მოქცეულიყვნენ ამნისტიისათვის შუამდგომლობების აღძვრის პროცესზე ზედამხედველობისას, როდესაც ამ კატეგორიაში მსხვილი თანხების გამფლანგველებიც ექცეოდნენ, ხოლო ხშირად კი ამნისტიით განთავისუფლებული „საშიში დამნაშავეები“ კვლავ ჩადიოდნენ იმავე დანაშაულებებს და ავადმყოფობის გამო კვლავ ექცეოდნენ ამნისტირებულთა კატეგორიაში. საუბრის შემდეგ მიქაძემ არაოფიციალურად გასცა განკარგულება ზეპირი სახით მისცემოდა „მინიშნება“ („ნამიოკი“)[18] შინაგან საქმეთა სამინისტროს წარმომადგენლებს, რათა თავი შეეკავებინათ ამ ტიპის პატიმრების ამნისტიაზე სასამართლოებისათვის მასალების წარდგენისაგან[19]. შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ „კონტრრევოლუციური დანაშაულისთვის“ გასამართლებულ პირთა კატეგორიიდან რეაბილიტაციისთვის არასასურველი ნაწილის ფილტრაცია მსგავსი არაოფიციალური წესრიგით ხდებოდა.

მატერიალური მხარე - დათვლილი ზარალი?

1950-იანი წლების რეაბილიტაციის პროცესის ყველაზე მნიშვნელოვანი და ყურადღების მიღმა დარჩენილი საკითხი, იმ მატერიალური ზარალის ანაზღაურებაა, რომელიც ათეულ ათასობით ადამიანმა განიცადა 1930-1940-იანი წლების მასობრივი ტერორისას; უფროსი თაობის მოქალაქეების კოლექტიურ მეხსიერებაში მყარად ზის სურათი - რეპრესირებულთა ქონების დატაცების და ოჯახის წევრების გამოსახლება-გადასახლების შესახებ, დიდი ქალაქების პრესტიჟული უბნების სოციალური სურათის ცვლილებები კი ამ პროცესის მეტყველი ილუსტრაციაა.ამის მიუხედავად, კითხვა რა ხარისხით შეძლეს 1950-იანი წლებიდან რეაბილიტირებულმა მოქალაქეებმა ხელშესახები ფორმით რაიმე სახის კომპენსაციის მიღება, არასოდეს არ ყოფილა განსაკუთრებული ყურადღების საგანი - განსხვავებით ჩვენს თანამედროვეობაში ხელახლა აღძრული იმავე საკითხისაგან. რამდენადაც ჩვენს ხელთ არსებული კონკრეტული საქმეები გვაძლევენ განზოგადების საშუალებას, შეიძლება დავასკვნათ, რომ ზიანის მატერიალური ანაზღაურებისადმი დამოკიდებულება მიანც ფორმალური რჩებოდა; მიუხედავად იმისა, რომ სსრკ უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის დადგენილების მიხედვით, რეაბილიტირებულთათვის შრომითი სტაჟის და პენსიის საკითხი მეტ-ნაკლებად დამაკმაყოფილებლად მოგვარდა, მაინც თვალშისაცემია იმავე წესით განსაზღვრული „განაცდურის“ კომპენსაციის სიმბოლურობა (2 თვის სარგო). პრაქტიკაში გაცილებით რთული აღმოჩნდა კონფისკირებული პირადი საკუთრების (უძრავი ქონების - ბინა, ავეჯი და აშ.) და ფულის ანაზღაურების საკითხი:

ერთი მხრივ, რეპრესირებულებისათვის ძალზე რთული გახდა საკუთრების კონფისკაციის შესახებ ფაქტის დადასტურება, რამდენადაც კომპენსაციის გაცემაზე ვალდებული მხარე - ფინანსთა სამინისტრო არ ფლობდა სადამსჯელო ორგანოების მხრიდან გადაგზავნილ კონკრეტულ ინფორმაციას საკუთრების კონფისკაციის ფაქტების შესახებ, უშუალოდ სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტი „ვერ პოულობდა“ კონფისკაციის აქტებს საკუთარ არქივში, 1937-1938 წლებში ძიებისას არსებული პროცედურული დარღვევების გამო, კონფისკირებული ქონების განაწილების ძირითადი საშუალების ე.წ. „სპეცვაჭრობის“ ქსელის საარქივო მასალებში ქვითრები და დოკუმენტები კონკრეტული ნივთების გაყიდვის შესახებ როგორც მაკულატურა უკვე განადგურებული იყო - შესაბამისად მსხვერპლს ძალზე მწირი საშუალებები გააჩნდა კონფისკაციის ფაქტის და ქონების საფასურის დოკუმენტურად დადასტურებისათვის. იმ შემთხვევაში კი, თუ იგი მოახერხებდა ამ წინაღობის გადალახვას, კონკრეტული ნივთების მოძიება, მათი შემდგომი მფლობელისაგან გამოსყიდვა და დაბრუნება მაინც დიდ წინააღმდეგობასთან იყო დაკავშირებული (ფორმალურად, შემდგომმა მფლობელებმა ეს ნივთები კანონის ფარგლებში შეიძინეს) და ძირითადად მაინც საფასურის ანაზღაურების გადაწყვეტილება მიიღებოდა - აქ კი კვლავ თავს იჩენდა კონკრეტული ნივთების ღირებულების შეფასების საკითხი, რაზეც ყველა მხარეს თავისი მოსაზრება გააჩნდა, კონსესუსის მიღწევის შემთხვევაშიც კი ერთვებოდა კიდევ ერთი დამატებითი გარემოება - ფულადი გზით ანაზღაურებისას მხედველობაში უნდა ყოფილიყო მიღებული საბჭოთა ფულის რეფორმა, რაც მნიშვნელოვნად აუფასურებდა აღნიშნული ფასეულობების კომპენსაციის თანხას. ამას გარდა, ხშირ შემთხვევაში მსხვერპლთათვის მატერიალური ზიანის ანაზღაურების მცდელობისას, როდესაც მსგავსი კონფლიქტური სიტუაცია იქმნებოდა, გადაწყვეტის ერთად-ერთ კანონიერ საშუალებად სასამართლო დავა ცხადდებოდა - უმეტეს შემთხვევაში კი მსგავსი სამოქალაქო დავების ხანდაზმულობის ვადა უკვე დიდი ხნის გასული იყო (3 წელი) და მოქალაქეს არანაირი სამართლებრივი ბერკეტი აღარ გააჩნდა პროცესის გასაგრძელებლად.

სასამართლოს შეტყობინება რეპრესიის მსხვერპლს - მარგარიტა ასტვაცატუროვას კონფისკირებული ქონების დაბრუნების მექანიზმის შესახებ. ნინა კიტოვანის კოლექცია.

ამავე კონტექსტში, მასობრივად, მინიმალური კომპენსაციის მიღებაც კი ვერ მოახერხეს1940-იანი წლებიდან განხორციელებული დეპორტაციების მსხვერპლთა განსაკუთრებით იმ კატეგორიამ, რომელთა დეპორტაციის საბაბი ეთნიკური ნიშნები იყო - კერძოდ 1941 წელს დეპორტირებულმა ამიერკავკასიის გერმანულმა მოსახლეობამ და 1944წელს დეპორტირებულმა მუსლიმმა მესხებმა. ორთავე ამ შემთხვევაში, 1950-იან წლებში მათი მასობრივი რეაბილიტაციის შემდგომ, აბსოლუტურ უმრავლესობას აღარ მიეცა საშუალება გადასახლებამდელ საცხოვრებელ ადგილებში დაბრუნებულიყვნენ და საკუთარ სახლებში ეცხოვრათ - რამდენადაც იქ უკვე დეპორტაციიდან მალევე, საქართველოს სსრ-ს სხვა რეგიონებიდან ჩაასახლეს ადამიანები. გერმანელებისთვის საქართველოს სსრ-ს ტერიტორიაზე დაბრუნების (გარდა განსაკუთრებული სასაზღვრო ზონისა) აკრძალვა არ ამოქმედებულა, თუმცა განსხვავებული დამოკიდებულება გამოიკეთა მუსლიმი მესხების მიმართ - რომლებსაც სურვილის მიუხედავად ყველა ოფიციალური თუ არაოფიციალური ხერხების გამოყენებით 1980-იანი წლების ბოლომდე საქართველოს სსრ-ს ხელმძღვანელობა არ აძლევდათ საშუალებას არა თუ უწინდელ საცხოვრებელ სახლებში, ზოგადად საქართველოს სსრ-ს ტერიტორიაზე დაბრუნებულიყვნენ.

მცირედ განსხვავებული სურათია 1949 და 1951 წლების მასობრივი დეპორტაციების მსხვერპლთა მიმართ, რომელთა უმრავლესობამ ანალოგიურად უშუალოდ საკუთარი საცხოვრებელი სახლების დაბრუნება ვერ მოახერხა დიდ ქალაქებში (განსაკუთრებით თბილისში), თუმცა მათი საცხოვრებელი ფართით დაკმაყოფილება მაინც მოხერხდა და მცირე ნაწილმა დროთა განმავლობაში საკუთარ სახლში დაბრუნებაც შეძლო.

უფლებების და საკუთრების აღდგენის, ასევე სოციალური სტატუსის თვალსაზრისით ყველაზე მარგინალიზებული რეპრესირებულთა ის კატეგორია აღმოჩნდა, რომელთა რეპრესიის მიზეზი მეორე მსოფლიო ომის დროს ნაცისტურ რეჟიმთან თანამშრომლობის და გერმანულ არმიაში სამსახურის ბრალდება იყო. მასობრივი ამნისტიით განთავისუფლების შემდეგ, მხოლოდ უკიდურესად მცირე ნაწილმა შეძლო რეაბილიტაციის მიღება.

საქართველოში საბჭოთა სახელმწიფოს არსებობის ბოლომდე არასოდეს დამდგარა დღის წესრიგში 1920-იანი წლების ბოლოს და 1930-იანი წლების დასაწყისში მასობრივი და ძალდატანებითი კოლექტივიზაციის პროცესში დაზარალებულების - ე.წ. „განკულაკების“ მსხვერპლი მოქალაქეების სტატუსის და ქონებრივი ზიანის რაიმე სახით და დოზით ანაზღაურების საკითხი.

შეჯამებისათვის - მიუხედავად 1950-იანი წლების პოლიტიკური კონტექსტით განპირობებული მასობრივი რეაბილიტაციის - შესაბამისად 1930-იან წლებში საკუთარი მოქალაქეების ფუნდამენტური უფლებების მასობრივი დარღვევის ფაქტების იძულებითი-ირიბი აღიარებისა, არათუ ამ მოვლენის გამომწვევი მიზეზების ოფიციალური ვერსიის ეჭვქვეშ დაყენება, რეალურ მოტივებზე ღია და აქტიური მსჯელობა იყო შესაძლებელი, მეტიც - ოფიციალური ვერსიის ფარგლებშიც კი მასობრივ რეპრესიებზე საუბარი და ყურადღების გამახვილება, რბილად თუ ვიტყვით, არასასურველი ტონი იყო 1980-იანი წლების ბოლომდე.ამის ყველაზე თვალსაჩინო ილუსტრაცია იმ ძველი ბოლშევიკებისა და პარტიული მოღვაწეების სახელებისადმი დამოკიდებულებაა, რომლებიც 1936-1938 წლების დიდი ტერორის მსხვერპლი იყვნენ; 1955-1956 წლებიდან ოფიციალურ დოკუმენტებში, ქუჩების სახელებში, ლიტერატურასა და მასობრივი კომუნიკაციის სხვა საშუალებებში ეტაპობრივად აღადგინეს დიდი ტერორის შემდეგ „წაშლილი“ რევოლუციური მოძრაობის ბოლშევიკი მოღვაწეების სახელები. 1957 წელს, ძველი ბოლშევიკების ბიოგრაფიების ერთ-ერთი პირველი კრებულისათვის დამუშავებულ, უკვე რეაბილიტირებული პიროვნებების ბიოგრაფიების ტექსტის ბოლოს, რედაქტორის მიერ დამატებულია ცნობა, რომ ისინი 1937-1938 წლებში უკანონო რეპრესიების უდანაშაულო მსხვერპლი გახდნენ[20], თუმცა ამ პერიოდიდან მოყოლებული დაბეჭდილ არც ერთ მსგავს კრებულში ამ ადამიანების ცხოვრების ბოლო წლებზე და რეპრესიაზე არაფერია ნათქვამი და მეტიც - მათი გარდაცვალების თარიღები პირობითი და განზრახ გაყალბებულია, რეპრესიის ფაქტის შესანიღბად. საბჭოთა ისტორიოგრაფიაში კი აბსოლუტურად აღმოფხვრილი იყო ყოველგვარი ცნობა და კვალი რევოლუციური მოძრაობის იმ ბოლშევიკ მოღვაწეებზე, რომლებიც საბჭოთა რეპრესიების მსხვერპლი 1920-იანი წლების ბოლოს, „ტროცკისტული ოპოზიციაში“ მუშაობის გამო გახდნენ. მით უმეტეს, კომპარტიასთან კავშირის არმქონე და თავისთავად ანტისაბჭოთა მოძრაობასთან რაიმე სახის კავშირის გამო რეპრესირებული ცნობილი სახელების ოფიციალურ ბიოგრაფიებში, 1950-იანი წლებიდან ერთგვარი ალეგორიული სტილი დამკვიდრდა გარდაცვალების არაბუნებრივ მიზეზებზე მინიშნებისათვის.

"სამართლიანობის აღდგენის რესპუბლიკური კომისია" - რეპრესიების მსხვერპლთა რეაბილიტაციის ბოლო "საბჭოური" აქცია

მისი არსებობის უკანასკნელ თვეებში, საბჭოთა კავშირის კომუნისტურმა პარტიამ, მათ შორის საქართველოში თვითგადარჩენის რეჟიმში სცადა როგორმე ფეხი აეწყო საზოგადოებაში გაბატონებული ტენდენციებისა და მოთხოვნებისათვის და მისი პოლიტკური "კურსის განახლების" ილუზია შეექმნა. იგი ცდილობდა ქუჩებში აზვირთებული საპროტესტო მოძრაობების მთავარი ლოზუნგები და მოთხოვნები გადაემუშავებინა და მათი გადაწყვეტის "კაბინეტურ" რეჟიმში გადაყვანისაკენ მიემართა საზოგადოების ყურადღება. რადგან საპროტესტო მოძრაობების ანტი-საბჭოთა რიტორიკაში 30-იანი წლების რეპრესიების თემას საკმაოდ მნიშნელოვანი ადგილი ეჭირა, კომპარტიას აუცილებლად უნდა ეპოვნა გზა, რათა ამ საკითხზე მსჯელობის ინიციატორად თავად გამოსულიყო.

1989 წლის 29 მარტს მოკავშირე რესპუბლიკებში, მათ შორის საქართველოს სსრ-ში ჩამოყალიბდა "საქართველოს სსრ უმაღლეს საბჭოსთან 30-40-იანი წლებისა და 50-იანი წლების დამდეგის პერიოდში მომხდარი რეპრესიების მსხვერპლთა მიმართ სამართლიანობის აღდგენის კომისია", რომელსაც უნდა გადაესინჯა რეპრესიების მსხვერპლთა საქმეები, რეაბილიტაცია მოეხდინა და ეზრუნა მათ სოციალურ დაცვასა და კომპენსაციაზე. კომისიის შემადგენლობა სახელმწიფო მოხელეებისაგან დაკომპლექტდა - უმაღლესი საბჭოს დეპუტატების, უმაღლესი სასამართლოს, რესპუბლიკის პროკურატურის, სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტის, იუსტიციის და შინაგან საქმეთა სამინისტროს და სხვადასხვა საზოგადოებრივი ორგანიზაციების წარმომადგენლებისაგან.

კომისიამ მუშაობა დაიწყო, თუმცა მალევე გამიკვეთა, რომ მისი ყურადღების ფოკუსში ძირითადად რეპრესირებულთა ერთი ჯგუფი - კომუნისტური პარტიის წევრები იყვნენ მოქცეული; ამას საწყის ეტაპზე თავისი ლოგიკური ახსნა ჰქონდა - ამ დროისათვის რეჟიმი ჯერ კიდევ არ თმობდა იდეოლოგიურ დოგმატებს და არ აპირებდა რეალური "ანტისაბჭოთა" კატეგორიის რეპრესირებულთა სტატუსის გადახედვას და რეაბილიტაციას და ამასთანავე, სანამ კომისია შეიქმნებოდა კომუნისტური პარტიის ხაზით როგორც საკავშირო ისე ადგილობრივ დონეზე უკვე მუშაობდა პარტკონტროლის სპეციალური ჯგუფი, რომელიც "უსამართლოდ რეპრესირებული" კომპარტიის წევრების პარტიულ რეაბილიტაციაზე იყო ორიენტირებული. შესაბამისად კომისიამ პირველ რიგში ამ კატეგორიის მსხვერპლთა საქმეების გადამუშავებას მიჰყო ხელი.

1990 წლის ბოლოსათვის კომისიამ 1 110 საქმე გადასინჯა - 1391 ადამიანის შესახებ. კომისიამ საქმეების გადასინჯვისათვის პროტესტის წესით მიმართა საქართველოს სსრ უმაღლეს სასამართლოს 1 022 ადამიანის შესახებ, ხოლო 84 ადამიანის შესახებ სსრკ უმაღლეს სასამართლოს. 1990 წლის განმავლობაში საქართველოს სსრ უმაღლესმა სასამართლომ 633 ადამიანის რეაბილიტაცია მოახდინა, ხოლო პარტიულმა ჯგუფმა - 387. ამავე წლისათვის საქართველოს სსრ უშიშროების სახელმწიფო კომიტეტის საგამოძიებო განყოფილებამ -11 203 ადამიანის შესახებ მოამზადა დასკვნა რეაბილიტაციისათვის.

კომისია პერიოდულად საბჭოთა პრესაში ანგარიშს სახით აცნობდა მკითხველებს თავისი მოქმედების სტატისტიკას და მიზნებს, თუმცა წარმომადგენელთა რიტორიკა არ სცდებოდა რეპრესიების ზოგად ფერებში აღწერას და არ აკეთებდა აქცენტს კონკრეტული დანაშაულებების და ამ დანაშაულებებში მონაწილე პირთა სამართლებრივი პასუხისმგებლობის შესახებ.

1991 წელს, საქართველოს დამოუკიდებლობის გამოცხადების კვალდაკვალ, კომისია ფაქტობრივად გაუქმდა და მისი საქმიანობის დავიწყებას მიეცა.

საბჭოთა რეპრესიების მსხვერპლის სტატუსის მინიჭების და კომპენსაციის დაწესების საკანონმდებლო და პრაქტიკული პროცესები საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის შემდეგ.

საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის შემდეგ 1990-იანი წლების კრიზისული ვითარების ფონზე, პირველი კანონის დამტკიცება და ამოქმედება, რომელიც საბჭოთა რეპრესიების მსხვერპლის სტატუსის მინიჭებას და თანმდევ რეგულაციების განსაზღვრავდა საკმაოდ გვიან - 1997 წელს მოხერხდა.

კანონმა - „საქართველოს მოქალაქეთა პოლიტიკური რეპრესიების მსხვერპლად აღიარებისა და რეპრესირებულთა სოციალური დაცვის შესახებ“, საკმაოდ დეტალურად განსაზღვრა პოლიტიკური რეპრესიის მსხვერპლად აღიარების კრიტერიუმები, სტატუსის განმსაზღვრელი უფლებამოსილი ორგანო - სასამართლოს ტერიტორიალური ორგანოები და სტატუსის თანმდევი სოციალური შეღავათების პაკეტი.

1997 წლიდან, ადგილობრივი სასამართლოების გზით რეპრესირებულების და უახლოესი ნათესავების უმრავლესობამ მოახერხა სტატუსის მიღება - მიუხედავად იმისია, რომ კანონის მოქმედების მთავარი კატეგორია - ადამიანები, რომლებიც უშუალოდ გახდნენ პოლიტიკური მოტივებით რეპრესიის მსხვერპლი 1921-დან 1991 წლამდე მონაკვეთში, ცოტანი იყვნენ (კანონის მუხლი 3.), მაგრამ გარდაცვლილებისთვის სტატუსი პირველი რიგის მემკვიდრეებმა მოიპოვეს, მათ შორის - გამომდინარე კანონის თანახმად სოციალური შეღავათებით ოჯახის წევრების სარგებლობის დაშვებისა (მუხლი 12) და დაპირებისაგან, ფულადი კომპენსაციის მოთხოვნის შესაძლებლობაზე - რომელიც ამ კანონის ერთ-ერთ წარუმატებელ მხარედ და შემდგომი პრობლემების დასაწყისად იქცა.

ძირითადი ნაკლოვანებები, რომლებიც აღნიშნულ კანონს გააჩნდა შემდეგი იყო:

• მიუხედავად მცდელობისა, კანონს გაეთვალისწინებინა საბჭოთა პერიოდში რეჟიმისადმი მიუღებელი პირების დევნის მექანიზმებიდან გამომდინარე, რა ფორმულირებით იქნებოდნენ გასამართლებული ასეთი ადამიანები და შეძლებისდაგვარად გაწერა ისინი კანონში პოლიტიკური რეპრესიის დადგენის კრიტერიუმებში (მუხლი 4), კანონში არ დატოვეს ცხადი და განჭვრეტადი ფორმულირება, რომ შესაძლოა ადამიანი ამავე კანონის მე-5 მუხლში განსაზღვრული საბაბით (რომელიც პოლიტიკური რეპრესიის სტატუსის მიღმა ტოვებს პირს) ყოფილიყო დევნილი და რომ, ამ შემთხვევაში არსებითი მნიშვნელობა ბრალდების დასაბუთებულობას - სასამართლოს (ან სხვა გადაწყვეტილების მიმღები ორგანოს) გადაწყვეტილების სამართლიანობის შეფასებას უნდა ჰქონოდა. მიუხედავად იმისა, რომ მსგავსი დაშვება მე-2 მუხლში იყო დატოვებული - ცალკე, ცხადი განმარტება წინასწარ ძნელად წარმოსადგენი შემთხვევებისათვის, არ იყო გაწერილი და ფართო ინტერპრეტაციის საშუალებას ტოვებდა. ამ გაურკვევლობის გამო, სასამართლოს ადვილად შეეძლო უარი ეთქვა რეპრესირებული სტატუსის მინიჭებაზე პირებისთვის, რომლებიც გერმანულ არმიაში სამსახურის და ნაცისტურ რეჟიმთან თანამშრომლობის ბრალდებით იყვნენ რეპრესირებული, ან სისხლის სამართლის კოდექსის „კრიმინალური“ მუხლებით, ან ადმინისტრაციული წესით, სამოხელო და სხვა სახის დანაშაულის ბრალდებით - მიუხედავად ბრალდების საფუძვლიანობისა.
• კანონმა მოქმედების მიღმა დატოვა 1921-1991წლებში ეთნიკური ნიშნით დეპორტირებულთა საკითხი, მათ შესახებ ცალკე სპეციალური კანონის მიღების დათქმით.
• კანონმა გაითვალისწინა რეპრესიით მიყენებული მორალური და მატერიალური ზიანისთვის ფულადი კომპენსაციის მოთხოვნის უფლება, თუმცა მისი პრაქტიკაში ამოქმედება ანალოგიურად გადადო კომპენსაციის მიღების წესის და მექანიზმების მარეგულირებელი ცალკე სპეციალური კანონის შემუშავების დათქმით.

კანონის მნიშვნელოვანი და საინტერესო მიდგომა იყო ის, რომ ვრცელდებოდა კანონის ამოქმედების მომენტში საქართველოს მოქალაქის სტატუსი მოქონე ყველა პირზე, მიუხედავად იმისა, თუ კონკრეტულად სად გახდა იგი საბჭოთა რეპრესიის მსხვერპლი.

აღნიშნული პერიოდის სასამართლო გადაწყვეტილებების სტატისტიკის მოპოვება ჯერ-ჯერობით ვერ ხერხდება.

ჩვენს ხელთ არსებული კონკრეტული საქმეების ანალიზიდან, ამ პერიოდის სასამართლო გადაწყვეტილების მიღების პროცესის შესახებ შეიძლება ითქვას, რომ იგი ფორმალურ სახეს ატარებდა - არ მიმდინარეობდა არსებითი განხილვა და სასამართლო სტატუსს ანიჭებდა გაცემული საარქივო ცნობის კანონით დადგენილ კრიტერიუმებთან შესაბამისობის მიხედვით.

კანონის მიერ დაშვებული ორი გამონაკლისიდან, რომელთა შესახებ ცალკე კანონები უნდა შემუშავებულიყო - პირველი - ეთნიკური ნიშნით დეპორტაციის მსხვერპლთა სტატუსის საკითხი დღემდე მოუგვარებელი რჩება და ყველაზე მწვავედ ამ პრობლემამ 1944 წელს საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთის სასაზღვრო ზონიდან დეპორტირებული მუსლიმი მესხების რეპატრიაციის და უფლებების აღდგენის საქმეში იჩინა თავი:

1999 წელს, ევროსაბჭოს გაწევრიანებისას საქართველომ აიღო ვალდებულება შეექმნა სამართლებრივი ჩარჩო დეპორტირებული მესხების რეპატრიაციისათვის. შესაბამისი კანონის შემუშავება 2007 წლამდე გაჭიანურდა, მისი ამოქმედების („საქართველოს კანონი ყოფილი სსრკ-ს მიერ XX საუკუნის 40-იან წლებში საქართველოს სსრ-დან იძულებით გადასახლებულ პირთა რეპატრიაციის შესახებ“ - სახელის მიუხედავად კანონი მხოლოდ სსრკ სახელმწიფო თავდაცვის კომიტეტის 1994 წლის 31 ივლისის #6279сс დადგენილებით - საქართველოს სსრ სასაზღვრო ზონიდან თურქების, ქურთების და ხემშინების გადასახლებას ეხება) შემდეგ, ვადამ რეპატრიაციის მსურველთა განაცხადის მიღებისათვის რამდენჯერმე გადაინაცვლა და საბოლოოდ 2010 წლის 1 იანვრისათვის დაიხურა. ამ დროის მონაცემებით მსურველი მხოლოდ 5841 პირი/ოჯახი აღმოჩნდა[21] - მსგავსი დაბალი აქტივობა გამოწვეული იყო დეპორტირებულების (რომლებიც პოსტ-საბჭოთა და სხვა ქვეყნებში არიან გაფანტული) ინფორმირების უკიდურესად დაბალმა დონემ და განაცხადის ფორმის სირთულემ (აუცილებელი დოკუმენტების ნუსხა - ქართულ-ინგლისურ ენაზე შევსების ვალდებულება). ხელისუფლებას აღარ გამოუხატავს მზაობა მომართვის ვადის გაგრძელებისათვის, დარეგისტრირებული განაცხადების განხილვა კი აქტიური საზოგადოებრივი ყურადღების მიღმა დარჩა.

1998 წლიდან, დიდი ხნის განმავლობაში, ანალოგიურად არ შემუშავებულა ცალკე კანონი რეპრესიების მსხვერპლთა მიერ ფულადი კომპენსაციის მიღებაზე. მდგომარეობაში შემობრუნების მომენტად იქცა 2010 წელს, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიერ კლაუს და იური კილაძეების სარჩელის განხილვა საქართველოს წინააღმდეგ, სადაც აღნიშნული პირები სწორედ კომპენსაციის გაცემას მოითხოვდნენ საქართველოს ხელისუფლებისგან, საბჭოთა პერიოდში განცდილი რეპრესიის შესაბამისად, კანონით განსაზღვრული წესით - მათი მამა, დავით კილაძე, რომელიც წლების განმავლობაში მუშაობდა საქართველოს სსრ-ს საგანგებო კომისიის და სახელმწიფო პოლიტიკური სამმართველოს ორგანოებში და შემდგომ სხვა საპასუხისმგებლო სახელმწიფო თანამდებობებზე, 1937 წელს დახვრიტეს, ქონების კონფისკაციით, მეუღლე როგორც - „ხალხის მტრის ოჯახის წევრი“ შრომა-გასწორების ბანაკში გადაასახლეს, მცირეწლოვანი შვილები კი „საბავშვო სახლში“ აღმოჩნდნენ.

საქართველოს ყველა ინსტანციის სასამართლომ სარჩელზე უარყოფითი განაჩენი გამოიტანა, ევროსასამართლომ კი დაადგინა კონვენციის დარღვევა და რამდენადაც საქართველომ წლების განმავლობაში არ შექმნა მსგავსი სარჩელებისადმი რეაგირების მექანიზმი (როგორც ეს 1997 წლის კანონში იყო განსაზღვრული), მას დახარჯული ძალისხმევის ანაზღაურების და ჯარიმის სახით მოსარჩელეებისათვის სოლიდური თანხის გადახდა დაავალდებულა, მეორე მხრივ კი რეკომენდაცია/მოთხოვნით მიმართა საქართველოს სახელმწიფოს სასწრაფოდ შეემუშავებინა რეპრესირებული სტატუსის მქონე მოქალაქეებისათვის ფულადი კომპენსაციის გაცემის მექანიზმი.

2011 წლის აპრილში საქართველოს პარლამენტმა დამატება შეიტანა (მუხლი 9) 1997 წლის კანონში და ფულადი კომპენსაციის მოთხოვნის წესი განსაზღვრა. მისი მიხედვით, საბჭოთა პერიოდის პოლიტიკური რეპრესიის მსხვერპლს ან მის პირველი რიგის მემკვიდრეს ფულადი კომპენსაციის გაცემის მოთხოვნით, სარჩელი უნდა შეეტანა თბილისის საქალაქო სასამართლოში და განცდილი ზარალის სანაცვლო საკომპენსაციო თანხის ოდენობა თავად უნდა განესაზღვრათ, სასამართლო კი ყველა გარემოების (რეპრესიის სიმძიმე ხანგრძლივობა, მსხვერპლის/მემკვიდრის ჯანმრთელობის მდგომარეობა და ა.შ.) გათვალისწინებით განსაზღვრავდა კომპენსაციის ოდენობას.

პროცესის შესახებ საინფორმაციო კამპანიის სისუსტის გამო, მოქალაქეებმა ვერ მიიღეს დეტალური და პრაქტიკული ინფორმაცია, თუ როგორ უნდა ემოქმედათ ფულადი კომპენსაციის მისაღებად და იმ ფაქტორმა, რომ საინფორმაციო კამპანიისას არ იყო ნათლად განმარტებული კილაძეების საქმის პრეცენდენტის მნიშვნელობა - მოქალაქეების აბსოლუტურ უმრავლესობას შეექმნა შთაბეჭდილება, რომ მათთვის ევროსასამართლოს მიერ განსაზღვრული თანხა - ეს პოლიტიკური რეპრესიისათვის ფულადი კომპენსაციის თანხა იყო და გაუჩნდა რწმენა და მოლოდინი, რომ უკვე საქართველოს სახელმწიფოს მიერ დაწყებული კომპენსაციის გაცემის პროცესიც ანალოგიური შედეგით უნდა დასრულებულიყო. შესაბამისად 2011 წლიდან 2012 წლის შუა პერიოდამდე ძალზე მაღალი აქტივობა დაფიქსირდა რეპრესირებულთა და მათი შთამომავლების მიერ ფულადი კომპენსაციის მისაღებად სასამართლო სარჩელების მომზადების კუთხით. მაგალითისათვის - 5 თვის განმავლობაში, საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციამ, რომელიც პროექტის ფარგლებში,მოქალაქეებს სასამართლო სარჩელების მოსამზადებლად და პროცესის წარმართვაში უფასო ადვოკატირებას უწევდა, 400 მოქალაქის სარჩელი მოამზადა.

თუმცა, პროცესის მსვლელობისას თვალნათლივ გამოიკვეთა ის ხარვეზები და არაორგანიზებულობა, რამაც საბოლოო ჯამში, გვიჩვენა, რომ, სამწუხაროდ, სახელმწიფომ „ადვილი გამოსავალი“ იპოვნა და კომპენსაციის გაცემისას ფორმალური მოდგომა აირჩია:

• მთავარ უხერხულობა შექმნა კომპენსაციის სასამართლოს წესით განსაზღვრისას, შესაბამის ინსტანციად მხოლოდ თბილისის საქალაქო სასამართლოს დადგენამ, რის გამოც, ერთი მხრივ - დიდი რაოდენობის სარჩელებმა, გადაწყვეტილების მიღების პროცესი წლებით გადაავადა, მეორე მხრივ კი დიდი უხერხულობა შეუქმნა რეგიონებში მცხოვრებ მოსარჩელეებს, რომელთაც რამდენჯერმე უხდებოდათ დედაქალაქში ჩასვლა.

• კანონის შესწორებული/დამატებული მე-9 მუხლის ბოლო პუნქტით, კომპენსაციის ოდენობის განსაზღვრაზე რეპრესიის სიმძიმის და სხვა გარემოების მნიშვნელობის გამო გაკეთდა დათქმა, რომ თუკი ძველ - 1998 წლიდან მოპოვებულ რეპრესირებულის სტატუსის სასამართლო გადაწყვეტილებაში არ იყო დაფიქსირებული შესაბამისი ინფორმაცია, მოსარჩელეს დამატებით უნდა გამოეთხოვა არქივიდან მისი ამსახველი დოკუმენტი. ამის მიუხედავად, ინფორმირებულობის დაბალი ხარისხის გამო,მოსარჩელეების აბსოლუტურმა უმრავლესობამ საარქივო ცნობის განახლება გადაწყვიტა - რაც თავდაპირველად, ისევე როგორც სასამართლოში სარჩელის შეტანაზე სახელმწიფო ბაჟი, უფასო იყო, თუმცა რამდენიმე თვის შემდეგ, შსს-ს არქივიდან შესაბამისი ცნობის მიღება ფასიანი გახდა, სხვადასხვა განაკვეთით (10 სამუშაო დღის ვადა, დაჩქარებული წესით...), ამასთან ერთად სარჩელისათვის საჭირო იყო რეპრესირებულთა ჯგუფის არსებობის შემთხვევაში, საარქივო ცნობის ინდივიდუალურად მომზადება, რაც ასევე მეტ ხარჯებთან იყო დაკავშირებული.

• ინფორმირებულობის დაბალი ხარისხის გამო, საარქივო ცნობისათვის მოქალაქეების აბსოლუტური უმრავლესობა საქართველოს შსს აკადემიის არქივს (1-ლი განყოფილება - ყოფილი სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტის და შსს არქივი) მიმართავდა, სადაც 1991 წელს სახელმწიფო გადარიალებისას არქივის შენობის ხანძრით დაზიანების გამო სრულყოფილი მონაცემები არაა დაცული - მოქალაქეების კი არ ჰქონდათ საშუალება მიეღოთ ინფორმაცია თუ სად შეიძლებოდა კიდევ მოეპოვებინათ რეპრესიის ფაქტის დამადასტურებელი დოკუმენტი (მაგალითად ეროვნულ არქივში - საქართველოს სსრ პროკურატურის და უმაღლესი სასამართლოს საარქივო ფონდებში, ასევე საქართველოს უზენაესი სასამართლოს არქივში), იყო შემთხვევები, როდესაც საარქივო ცნობის მოპოვებას ბათუმში მცხოვრები მოქალაქეები თბილისში - შსს-ს არქივში ცდილობდნენ, როდესაც შესაბამისი დოკუმენტი აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის არქივში - საბჭოთა აჭარის შინაგან და უშიშროების სამინისტროების მასალებში უნდა მოეძებნათ.

• პროცესის ყველაზე წარუმატებელი მხარე კი თავად საკვანძო ეტაპი - სასამართლო წარმოება გახდა; მოსარჩელეების მასობრივი აქტიურობის პარალელურად, 2012 წლის ბოლოდან ცნობილი გახდა თბილისის საქალაქო სასამართლოს გადაწყვეტილებების პირველი ნაკადი აღნიშნულ საქმეებზე, რომელიც სამწუხაროდ სიმბოლური და სტანდარტული აღმოჩნდა - კერძოდ, როგორც წესი პირის გადასახლების შემთხვევაში სასამართლო კომპენსაციის თანხად 400 ლარს განსაზღვრავდა, ხოლო დახვრეტის შემთხვევაში 800 ლარს. ცხადი გახდა, რომ სასამართლოზე არსებითი განხილვა არ მიმდინარეობდა და მექანიკურად, აღნიშნული მიდგომით განისაზღვრებოდა კომპენსაციის თანხის ოდენობა - რისი გასაჩივრებაც მოსარჩელეებს უკვე აღარ შეეძლოთ, რამდენადაც სასამართლო აღიარებდა რეპრესიის ფაქტს და შესაბამისად სტატუსს (წინააღმდეგ შემთხვევაში გასაჩივრების მექანიზმი რჩებოდა) მაგრამ კომპენსაციის თანხის ოდენობის განსაზღვრა უკვე მისი დისკრეციის სფერო იყო. საბოლოო ჯამში, ხშირ შემთხვევაში აღმოჩნდა, რომ მოსარჩელეებმა პროცესისათვის - საარქივო ცნობების, სხვა საჭირო დოკუმენტების მომზადება/ნოტარიული წესით დამოწმებაში, ძველ დოკუმენტებში ხარვეზების გასწორებაში, საადვოკატო მომსახურეობაში და მგზავრობაში გაცილებით მეტი თანხა დახარჯეს, ვიდრე სასამართლომ მათ კომპენსაციის სახით განუსაზღვრათ. შესაბამისად, პირველი განაჩენების გახმაურების შემდეგ მოსარჩელეთა დიდმა უმრავლესობამ შეწყვიტა აქტიურობა და სასამართლოს აღარ მიმართა და ამ მიმართულებით ყურადღება და აქტივობა ერთი ხელის მოსმით გაქრა; რეპრესირებულებისა და მათი შთამომავლებისათვის დიდი იმედების ფონზე მსგავსი პრაქტიკის - ფორმალური და ცივი დამოკიდებულების დანახვა და კომპენსაციის უკიდურესად მცირე ოდენობა, კიდევ დამატებითი ტრავმის საფუძველი გახდა.ამას ემატება ის გარემოება, რომ საპენსიო დანამატის გარდა - 1997 წლის კანონით განსაზღვრული სოციალური შეღავათების პაკეტის სხვა ნაწილმა ძალა დაკარგა სოციალური დახმარების შესახებ ახალი კანონის ამოქმედების შემდეგ - 2005 წელს.

სასამართლოს, რბილად თუ ვიტყვით - არასათანადო დამოკიდებულების გამოვლენის შემდეგ, დაინტერესებულმა საზოგადოებრივმა აქტორებმა დაიწყეს ამ პროცესზე ზემოქმედების და მისი გამოსწორების მექანიზმების შემუშავებაზე მსჯელობა და კონკრეტული ალტერნატივების შემუშავება - ამ მხრივ მუდმივად აქტიურობს საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია, რომელიც პროცესის დაწყებიდანვე ადვოკატირებას უწევდა რეპრესირებულებს და მათ შთამომავლებს და შესაბამისად ამ არასათანადო პრაქტიკის პირველი კრიტიკოსი და ალტერნატიული ვარიანტების ინიციატორი გახდა.

პარალელურად, 2012 წელს არჩეული, საქართველოს პარლამენტის ორმა დეპუტატმა მმართველი კოალიციიდან - ლევან ბერძენიშვილმა და თამარ კორძაიამ სცადეს საკანონმდებლო შესწორების ინიცირება და კომპენსაციის ოდენობის განსაზღვრის დათვლადი მექანიზმის შემოტანა - რეპრესიის გამო გაცდენილი სამუშაო დროის მიხედვით დაანგარიშებით. მიუხედავად იმისა, რომ საკომიტეტო მოსმენებზე წინააღმდეგობის შემდეგ ამ მიმართულებით მუშაობა დროებით შეჩერდა - ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის შეფასებით, ეს ვერ გახდებოდა სამართლიანი და ქმედითი მექანიზმი კომპენსაციის ოდენობის განსაზღვრისათვის თითოეულ ინდივიდუალურ შემთხვევაში. თავის მხრივ,საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციამ 2013 წელს პარლამენტს წარუდგინა საკანონმდებლო ინიციატივა კანონში „საქართველოს მოქალაქეთა პოლიტიკური რეპრესიების მსხვერპლად აღიარებისა და რეპრესირებულთა სოციალური დაცვის შესახებ“ ცვლილებების და დამატებების შეტანის შესახებ, რომლის მთავრი პუნქტები შემდეგნაირად გამოიყურებოდა:

• შეიცვალოს კანონის სახელწოდება - „სოციალური დაცვის“ ნაცვლად, „კომპენსაციით“.
• კანონის მოქმედების ფარგლებში მოექცეს ეთნიკური ნიშნით დეპორტირებულების ის ნაწილი, რომელთაც სასამართლოს გზით უკვე მოიპოვეს პოლიტიკური რეპრესიის მსხვერპლის სტატუსი.
• კომპენსაციის გაცემის მექანიზმი ჩამოშორდეს სასამართლოს და გადავიდეს უშუალოდ ფინანსთა სამინისტროს კომპეტენციაში, სადაც ადმინისტრაციული წესით მოხდება ყველა საჭირო დოკუმენტის - მათ შორის რეპრესიის მსხვერპლად აღიარების შესახებ სასამართლოს გადაწყვეტილების წარდგენა, სტატუსის მფლობელის ან პირველი რიგის მემკვიდრის მიერ.
• სასამართლოსათვის პოლიტიკური რეპრესიის მსხვერპლად აღიარებისათვის მიმართვის ვადა გაგრძელდეს 2015 წლის 31 დეკემბრამდე.
• კომპენსაციის ოდენობა უნდა გამოითვალოს თითოეულ ინდივიდუალურ შემთხვევაში, პირის მიერ თავისუფლების აღკვეთის ადგილას ან გადასახლებაში გატარებული თვეების შესაბამისი საარსებო მინიმუმის მიხედვით, მხოლოდ მინიმალური - 2 000 ლარის და მაქსიმალური - 10 000 ლარის ზღვრის დაწესებით. რეპრესიის ვადის ზუსტად განსაზღვრის შეუძლებლობის შემთხვევაში - 5 000 ლარი, სიკვდილით დასჯის ან რეპრესიის გამო გარდაცვალების შემთხვევაში - 10 000 ლარი და ყველა ამ კრიტერიუმის მომცველი შემთხვევებისათვისაც - 10 000 ლარი.
• ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებმა და საზოგადოებრივმა მაუწყებელმა უნდა იზრუნონ ხსოვნის ადგილების მემორიალიზაციისა და საბჭოთა რეპრესიების შესახებ საზოგადოების ინფორმირებულობის ამაღლებისათვის.
• სახელმწიფო ბიუჯეტში ყოველწლიურად გამოიყოს შესაბამისი რესურსი.

კანონპროექტი პირველი მოსმენით გავიდა პარალმენტის ადამიანის უფლებათა კომიტეტში და არსებითი შენიშვნების და წინააღმდეგობის გარეშე განისაზღვრა მეორე მოსმენაზე განსახილველად, თუმცა შემდგომი განვითარება კანონპროექტს აღარ ჰქონია.

2014 წელს, საქართველოს სახელმწიფომ "მოწყალება გაიღო" და საბოლოო (ჯერჯერობით) ფორმულირება მისცა კომპენსაციის მოთხოვნის კრიტერიუმებს, კერძოდ - პირდაპირ ზღვარი დაუწესათ მსხვერპლთ და მათ პირველი რიგის მემკვიდრეებს ფულადი კომპენსაციის ოდენობაში, რომელიც კანონის მიხედვით 1000-დან 2000 ლარის ფარგლებში უნდა განისაზღვროს!

შეჯამებისათვის, ქართული საზოგადოების ამ პრობლემისადმი დამოკიდებულების და ცნობიერების დონის არასახარბიელო მდგომარეობის - შესაბამისად კი, ადამიანის უფლებების აღქმის კუთხით კრიზისული ვითარების ილუსტრირებისათვის, ორი არაოფიციალური დაკვირვება და კონკრეტული შემთხვევა გამოდგება ჩვენი პრაქტიკული გამოცდილებიდან, რომლებიც კარგად ხსნიან პრობლემის სიმძიმეს:

• საკითხთან დაკავშირებული დისკუსიების მონაწილეთა მოსაზრებებზე დაკვირვებისას თვალშისაცემია გარემოება, რომ მოქალაქეების დიდ ნაწილს არ ესმის მოტივაცია - რატომ უნდა მიეცეს საბჭოთა რეპრესიების მსხვერპლთ და მათ მემკვიდრეებს ფულადი კომპენსაცია. მარტივი ციტირებით მათი პოზიცია შემდეგია -„ ჩემი გადასახადიდან (ბიუჯეტიდან) რატომ უნდა ავანაზღაურო მე სხვისი - საბჭოთა რეჟიმის დანაშაული?“ - ეს ტიპური მოსაზრება კარგად აჩვენებს, თუ რამდენადაღრეული და არათანმიმდევრულია მოქალაქეთა ინფორმირებულობა და ცნობიერება საკუთარი წარსულის ამ ტრაგიკული პერიოდის სამართლებრივი და მორალური მემკვიდრეობის მიმართ: ერთი მხრივ, ისინი ემიჯნებიან ამ პერიოდის მასობრივ დანაშაულს და უარყოფენ კოლექტიურ პასუხისმგებლობას - დანაშაულში თანამონაწილეობას და პასიურ ხელშეწყობას. ამავე დროს კი საერთოდ არ ცდილობენ დასვან კითხვა - თუკი ეს ადამიანები - თანამოქალაქეები, მათი თანამონაწილეობის გარეშე ემსხვერპლნენ „მტრულ“ რეჟიმს, რა იყო მათი განადგურების საბაბი - რეჟიმთან ბრძოლა, წინააღმდეგობა, მათი სახიფათოობა „მტრისათვის“? შესაბამისად, დღეს მოქალაქეების უმრავლესობისათვის არაფერს ნიშნავს 1997 წლის კანონში კონსტატირებული დებულება, რომ საბჭოთა პოლიტიკური რეპრესიების მსხვერპლთა დიდი ნაწილი, სწორედ დემოკრატიის, თავისუფლების და დამოუკიდებლობის ღირებულებების დაცვის გამო იყვნენ განადგურებული; კომპენსაცია კი არა დანაშაულში თანამონაწილეობის აღიარების საფასური, არამედ უფრო თანამოქალაქეებისათვის საყოველთაო ღირებულებების დაცვისათვის განცდილი ზარალის ანაზღაურება შეიძლება იყოს. შესაბამისად, როგორც ჩანს საზოგადოების უმეტესობა, ინსტინქტის დონეზე დანაშაულში თანამონაწილეობის მტკივნეულ კითხვას გაურბის და პარალელურად მისთვის სრულიად უცხოა საბჭოთა რეპრესიების საკითხის ზოგადსაკაცობრიო ღირებულებების ჭრილში შეფასება.

• 2013 წლის ერთიანი ეროვნული გამოცდებისას, ქართულ ენაში, არგუმენტირებული ესსესათვის წარმოდგენილი იყო რევაზ ინანიშვილის ფართო საზოგადოებისათვის უცნობი მცირე ნოველა - „ლარა“, რომლის სიუჟეტი 1950-იანი წლების რეაბილიტაციის პროცესს ასახავს: მთხრობელის მეზობელი ქალი, გადასახლებიდან ავადმყოფობის გამო გათავისუფლებულ, სიკვდილის ზღვარზე მყოფ მამას ჩამოიყვანს საკუთარ ვაჟთან ერთად და დიდი შრომის შემდეგ მის გამომჯობინებას შეძლებს. ერთ დღეს, მამა ქუჩაში გავა და ფოსტის შენობის წინ მოკვდება, წერილით ხელში, სადაც იგი შვილის და შვილისშვილის ანტი-საზოგადოებრივ მოქმედებებზე - აკრძალული რადიოტალღების მოსმენის ფაქტებსა და „ჭორების“ გავრცელებაზე ატყობინებს შესაბამის პირს.
  არაოფიციალური ცნობებით, ეროვნული გამოცდის ამ ნაწილში შედეგის შეფასების თვალსაზრისით სერიოზული პრობლემა შეიქმნა, რადგან აბიტურიენტთა არგუმენტირებული ესსების აბსოლუტური უმრავლესობა ნულოვან შეფასებას იმსახურებდა ტრაფარეტული შინაარსის გამო - მოსწავლეების უმრავლესობამ დადებითად დაახასიათა პერსონაჟის მოქმედება - როგორც, კეთილსინდისიერი მოქალაქის საქციელი. თავისთავად, მათთვის ერთი მხრივ სრულიად გაურკვეველი იყო კონტექსტი - ისტორიის რა პერიოდს და მოვლენას უკავშირდებოდა სიუჟეტი, მაგრამ, მეორე მხრივ მათი არგუმენტაციის მიმართულება, ჩვენი საზოგადოების (განსაკუთრებით ახალი თაობის) ღირებულებათა სისტემის და ისტორიული მეხსიერების კატასტროფულად დაბალი დონის ცხადი ილუსტრაციაა.

სტატიის პირველი ვრცელი ვერსია დაიბეჭდა საერთაშორისო მემორიალის კრებულში «Реабилитация и память: отношение к жертвам советских политических репрессий в странах бывшего СССР»

[1]ვსარგებლოთ „კავკასიის კვლევითი რესურსების ცენტრის“ მიერ 2013 წელს ჩატარებული სოციოლოგიური კვლევის შედეგებით.

[2] საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს უახლესი ისტორიის ცენტრალური სახელმწიფო არქივი (სუიცსა), ფონდი #498 - საქართველოს სსრ პროკურატურა, ანაწერი #4 - სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტის საძიებო საქმეებზე საპროკურორო ზედამხედველობის მასალები.

[3] სუიცსა, ფონდი #600 (საქართველოს სსრ სახალხო კომისართა საბჭო), ანაწერი #1, საქმე #6295, გვ. 160-164.

[4] აქ და უმთავრეს შემთხვევებში კონტრრევოლუციის ბრალდებით დაპატიმრებული მოქალაქეები გვყავს მხედველობაში

[5] სტალინური სიები საქართველოდან - ელექტრონული მონაცემთა ბაზა. კვლევა ჩაატარა ინფორმაციის თავისუფლების განვითარების ინსტიტუტმა IDFI, ჰაინრიხ ბიოლის ფონდის სამხრეთ კავკასიის რეგიონალური ბიუროს და საქართველოში შვეიცარიის საელჩოს ფინანსური მხარდაჭერით. პროექტის პარტნიორები - საქართველოს შსს არქივი და საერთაშორისო საზოგადოება „მემორიალი“.

[6] ინტერვიუ ნუგზარ ტაბიძესთან, თბილისი, 13-04-2014 წ.

[7] სერგო ქავთარაძის სისხლის სამართლის საქმე 1991 წლის ხანძარს ვერ გადაურჩა. მისი ჩვენებების ფრაგმენტები ჯგუფის სხვა წევრების საქმეებში შესაძლოა იქნეს შემორჩენილი. არსებობს 1955 წელს, ჯგუფის საქმის გადასინჯვისას სერგო ქავთარაძის დაკითხვის ოქმის ასლი, სადაც იგი განმარტავს 1936-1937 წლებში ძიებისას მიცემული ჩვენებების მოტივებს.

[8] საქართველოს შსს აკადემიის არქივი (ყოფილი შსს არქივი, მე-2 განყოფილება - პარტიული ორგანოების ის არქივი), ფონდი #14 (საქართველოს კომპარტიის ცენტრალური კომიტეტი), ანაწერი #31, საქმე #210.

[9] რიგ მხატვრულ ფილმებსა და პროზაულ ნაწარმოებებში. საინტერესოა, რომ 1950-იანი წლების შემდეგ საქართველოს სსრ-ში მხატვრული ნაწარმოებების აკრძალვის ერთ-ერთი იშვიათი შემთხვევის - კრიმინალური რომანის შიო გვეტაძის „მონანიების“ სიუჟეტი, გარდა იმისა, რომ კრიმინალური სამყაროსადმი სიმპათიის გაღვივების საფრთხედ შეიძლება აღიქვეს, ყურადღებას იქცევდა ის გარემოებაც, რომ რომანის ერთ-ერთი მთავრი პერსონაჟი - კრიმინალური სამყაროს ლიდერი, დამნაშავეობის გზას 1937 წელს მშობლების რეპრესირების და უპატრონოდ დარჩენის შემდეგ დაადგა. რეალურად, ავტორის მეუღლე - ასევე რეპრესირებული ოჯახიდან იყო.

[10] სუიცსა, ფონდი #498, ანაწერი #2.

[11] სუიცსა, ფონდი #498, ანაწერი #2, საქმე #474, #669.

[12] სუიცსა, ფონდი #498, ანაწერი #4.

[13] შედარებისათვის: 1937-1938 წლებში, საქართველოს სსრ-ში მხოლოდ შინსახკომთან არსებულმა განსაკუთრებულმა სამეულმა 21 000-მდე ადამიანი გაასამართლა. სსრკ უმაღლესი სასამართლოს სამხედრო კოლეგიის გამსვლელმა სესიამ დაახლოებით 900-მდე ადამიანი. უცნობია სტატისტიკა საქართველოს სსრ უმაღლესის სასამართლოს სისხლის სამართლის საქმეთა კოლეგიის და შინსახკომთან არსებული განსაკუთრებული სათათბიროს მოქმედების შესახებ.

[14] საქართველოს საბჭოთა მწერალთა კავშირი, შოთა რუსთაველის სახელობის სახელმწიფო დრამატული თეატრი და ა.შ.

[15] http://archive.security.gov.ge/fondi_21.html

[16] ამ თვალსაზრისით, საილუსტრაციოდ, საინტერესოა კონკრეტული საქმეები:
მანასე გოგუაძე 1890-იანი წლებიდან რევოლუციურ მოძრაობაში აქტიურად იყო ჩართული, მუშაობდა არალეგალურ სტამბებში, რისთვისაც 1910 წელს სამუდამო კატორღა მიუსაჯეს და 1917 წელს, რევოლუციის შემდეგ განთავისუფლდა. 1917 წლამდე იგი ბოლშევიკურ ფრაქციაში ითვლებოდა, თუმცა შემდგომ იგი საქართველოს სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტიის („მენშევიკების“) წევრი გახდა. საქართველოს ოკუპაციის და გასაბჭოების შემდეგ იგი არალეგალურ ანტი-საბჭოთა მოძრაობაში მონაწილეობდა. 1923 წელს კვლავ არალეგალური სტამბის საქმეზე დააპატიმრეს, თუმცა, რამდენიმე თვის შემდეგ, ანტი-საბჭოთა მოძრაობისაგან ჩამოშორების შესახებ დეკლარაციის გამოქვეყნების შემდეგ გაათავისუფლეს და 1937 წლამდე სახელმწიფო გამომცემლობის ტიპოგრაფიებში მუშაობდა. ამ პერიოდის განმავლობაში რამდენჯერმე იყო დაპატიმრებული ორი ვაჟი და ქალიშვილი. 1937 წელს უფროსი ვაჟი მეუღლესთან ერთად დახვრიტეს კონტრრევოლუციური მუშაობის და მავნებლობის ბრალდებით, მანასე გოგუაძე კი შინსახკომთან არსებულმა განსაკუთრებულმა სამეულმა 10 წლის ვადით გაგზავნა შრომა-გასწორების ბანაკში. 1956 წლამდე იგი უშედეგოდ ცდილობდა რეაბილიტაციის მიღებას და არაერთხელ მიმართა სსრკ უმაღლესი საბჭოს თავმჯდომარეს და საკავშირო პროკურორს. 1956 წელს მისი საქმე საქართველოს სსრ პროკურატურამ გადასინჯა და სამეულის გადაწყვეტილების გაპროტესტებაზე უარყოფითი დასკვნა გასცა, მისი 1920-იანი წლების ანტი-საბჭოთა მოძრაობასთან კავშირზე მითითებით. მორიგი მცდელობის შემდეგ, 1957 წელს საქართველოს სსრ უმაღლესის სასამართლოს სისხლის სამართლის საქმეთა კოლეგიამ განიხილა საქართველოს სსრ პროკურატურის მორიგი პროტესტი გოგუაძის საქმეზე და ამჯერად, 1937 წლის ბრალდების საქმეში ფაქტობრივი მტკიცებულებების არარსებობის გამო, სამეულის გადაწყვეტილება უკანონობის გამო გააუქმა და საქმე შეწყვიტა. (სუიცსა, ფონდი #498, ანაწერი #4, საქმე #2052)

საინტერესოა აგრეთვე ქეთევან დუმბაძის საქმე - იგი ძველი ბოლშევიკის, სოციალისტური მოძრაობის მონაწილის და საბჭოთა პარტიული მოღვაწის ვლადიმერ (ლადო) დუმბაძის მეუღლე იყო. ლადო დუმბაძე თბილისის ტროცკისტული ოპოზიციის ლიდერთა ჯგუფის სხვა წევრებთან ერთად 1927 წელს გადაასახლეს შუა აზიაში, სადაც 1930-იანი წლების დასაწყისში ბანაკში ყოფნისას გარდაიცვალა, მეუღლე დააპატიმრეს 1929 წელს და გაერთიანებული სახელმწიფო პოლიტიკური სამმართველოსთან არსებულმა განსაკუთრებულმა სათათბირომ 1930 წელს 3 წლით გადაასახლა შრომა-გასწორების ბანაკში კონტრრევოლუციური ტროცკისტული ორგანიზაციის წევრობის ბრალდებით, საბოლოოდ კი 1937 წელს „დალსტორის“ საგანგებო სამეულმა დახვრიტა. 1937 წელს მათი ქალიშვილი ვერა დუმბაძე კონტრრევოლუციური დანაშაულის ბრალდებით 10 წლით გადაასახლეს შრომა-გასწორების ბანაკში. დაბრუნების შემდეგ ქალიშვილმა სცადა დედის რეაბილიტაციის მიღება (მას ინფორმაცია ჰქონდა, თითქოს დედა 1935 წელს გარდაიცვალა ყარაგანდის ბანაკში); 1957 წელს, საქართველოს სსრ პროკურატურამ უარყოფითი დასკვნა გასცა, 1929 წელს, დაკითხვისას ქეთევან დუმბაძის აღიარებაზე, რომ იგი ტროცკისტული იდეებს იზიარებდა და არალეგალური ლიტერატურის გავრცელებაში იღებდა მონაწილეობას. მეორე ცდისას - 1961 წელს კი - ამჯერად საკავშირო პროკურატურის მომზადებული პროტესტის შედეგად, საქართველოს სსრ უმაღლესის სასამართლოს სისხლის სამართლის კოლეგიამ ბრალდება უსაფუძვლოდ სცნო და საქმე შეწყვიტა. (სუიცსა, ფონდი #498, ანაწერი #4, საქმე #6312)

[17] საქართველოს შსს აკადემიის არქივი (მე-2 განყოფილება), ფონდი #14, 1950-იანი წლების საქართველოს კომპარტიის ცენტრალური კომიტეტის ბიუროს სხდომის მასალები საკადრო საკითხებზე. ამავე კონტექსტში საინტერესოა კომპარტიის იმ წევრების ბედი, რომლებიც მასობრივი დეპორტაციის ფარგლებში გაასახლეს შუა აზიასა და ციმბირში 1941-1951 წლებში (დაახლოებით - 2000-მდე პარტიის წევრი და კანდიდატი). მათი პარტ-დოკუმენტები პარტიის ადგილობრივი ორგანიზაციებში დარჩა და იმის მიუხედავად, რომ ავტომატურად უნდა გარიცხულიყვნენ პარტიის რიგებიდან, ამ მიმართულებით კონკრეტული ღონისძიებები არ გაუტარებიათ. გადასახლებული კომუნისტების ნაწილმა, გადასახლების ადგილიდან სცადა პარტიული მდგომარეობის გარკვევა და დოკუმენტების გამოთხოვა -თუმცა საქართველოს კპცკ-ს განკარგულებით მათ ამის უფლება არ მისცეს და ადგილობრივ ორგანოებს დირექტივა მიეცათ მსგავსი კონტინგენტი გაერიცხათ პარტიიდან. 1953 წლიდან, ამნისტიების პარალელურად, უკვე მიღებულ იქნა გადაწყვეტილება ინდივიდუალურად შესწავლილიყო თითოეული განმცხადებლის საქმე და მაკომპრომეტირებელი მასალების არარსებობის შემთხვევაში, ისინი აღედგინათ პარტიაში.

[18] მიმოწერის ოფიციალურ ნაწილში კი ეს პუნქტი უფრო ნეიტრალური სახითა ფორმულირებული, რომ - თითოეული პიროვნების საქმე ინდივიდუალურად განეხილათ და შეეფასებინათ სახელმწიფო უსაფრთხოებასთან დაკავშირებული მახარის გათვალისწინებით.

[19] სუიცსა, ფონდი #498, ანაწერი #2, საქმე # 591. გვ. 19-20.

[20] საქართველოს შსს აკადემიის არქივი (მე-2 განყოფილება), ფონდი #14, ანაწერი #28, საქმე #390.

[21] როდესაც, 1944 წელს დეპორტირებულთა რიცხვი დაახლოებით 80 000-მდე იყო