ჰიგიენა საბჭოთა პროპაგანდის ნაწილად 1920-იანი წლებიდანვე იქცა. პროპაგანდის უდიდესი ნაწილი ვიზუალური იყო, იგი მოიცავდა პოსტერებს, ბროშურებს, პროკლამაციებს, ანიმაციურ ფილმებს, გაზეთებსა და სპექტაკლებსაც კი. 1920-იანი წლების ბოლოს სანიტარული კულტურის თეატრები არსებობდა მოსკოვში, ლენინგრადში, თბილისში, ოდესაში, ლუგანსკში და კიდევ სხვა ქალაქებში. როგორც სპექტაკლები, ისე ვიზუალური პროპაგანდა მოიცავდა ჯანსაღი ცხოვრების წესის, სექსუალურად გადამდები დაავადებების, ალკოჰოლიზმის, პროლეტარების ფიზიკური აღზრდის, დედებისა და შვილების დაცვის თემებს.

მთავარი ამოცანა, რაც საბჭოთა პროპაგანდისტებს ამ კუთხით ედგათ, ერთმანეთისგან ეთნიკური, რელიგიური თუ სხვა ნიშნით განსხვავებულ ადამიანებამდე კონკრეტული მოწოდებების მიტანა იყო, რასაც საბჭოთა იდეოლოგიის ინდოქტრინიზაციისთვის ხელი უნდა შეეწყო. კვლევის ერთ-ერთი მიზანი სწორედ ამასთან დაკავშირებული ტენდენციების აღწერა იქნება - როგორ ცდილობდნენ ახალი საბჭოთა ადამიანის ჩამოყალიბებას ჰიგიენის პრაქტიკის მეშვეობით.

საბჭოთა კავშირში პოსტერების ბეჭდვა პირველივე წლებში დაიწყო. ისინი გამორჩეული და სახასიათოა, როგორც ფერადოვნებით, საერთო სტილითა და დიზაინით, ენითა თუ თემატიკით. თუ საბჭოთა პროპაგანდისტული პოსტერებით დაინტერესდებით, ინტერნეტის საძიებო ველისა თუ სხვადასხვა ჯგუფის საშუალებით, არაერთ ნიმუშს წააწყდებით. ძალიან მარტივია მასობრივი კომუნიკაციის ამ საშუალებაში წამყვანი თემების ამოცნობა. თითოეული ნიმუშის შექმნის თარიღს თუ დააკვირდებით, იმის მიხვედრაც არ არის რთული, რომ მათ გამოკვეთილი თემატიკა ახასიათებთ, რომელიც საბჭოთა პერიოდის კონკრეტული მონაკვეთის ისტორიული კონტექსტით ან იმ პერიოდის მმართველისთვის მნიშვნელოვანი პოლიტიკური ასპექტებითაა გაჯერებული.

ბევრ ისეთ პოსტერს შორის, რომლებიც კოლმეურნეობას, მეორე მსოფლიო ომსა თუ ცივი ომის პერიოდთანაა დაკავშირებული, ისეთებსაც შეხვდებით, რომლებიც ჰიგიენას, სხეულს, ჯანმრთელობას, ვარჯიშსა თუ შვილების აღზრდას ეხება. ამ პოსტერების უდიდესი ნაწილი საბჭოთა პერიოდის პირველ ნახევარში, 1917 წლის რევოლუციიდან მეორე მსოფლიო ომის, განსაკუთრებით მისი პირველი მონაკვეთის, ჩათვლითაა შექმნილი თუ დაბეჭდილი.

საბჭოთა ჰიგიენის პროპაგანდით დაინტერესება სწორედ ამ პოსტერებისადმი ინტერესით დაიწყო. რატომ შეიძლებოდა გაჩენილიყო სურვილი, დაბეჭდილიყო ამდენი ნიმუში იმის შესახებ, თუ როგორ უნდა კვებავდეს დედა შვილს, მოქალაქე ხელებს როგორ უნდა იბანდეს, და, საერთოდაც, როგორი უნდა იყოს საბჭოთა ახალი ადამიანის სხეული.

ერთი კი თავიდანვე ცხადი იყო, ის, რაც საბჭოთა კავშირს (და არამხოლოდ მას) ტოტალიტარულ რეჟიმად აქცევდა, მოქალაქეების ცხოვრების ყველა ასპექტის კონტროლი და რეგულირება იყო. მათ შორის რომ პირადი ჰიგიენაც აღმოჩნდა, ამაში გასაკვირი არაფერია. ამასთანავე, არც იმას უნდა ავუაროთ გვერდი, რომ ადამიანის ჯანმრთელობაზე ზრუნვა, განსაკუთრებით ეპიდემიების ფონზე თუ რევოლუციებისა და ომების შემდეგ, თავისთავად უარყოფითი მოვლენა არ არის. ის, რაც ამ შემთხვევაში ყურადღებას იქცევდა, საბჭოთა მასობრივი კომუნიკაციების საშუალებით სხეულზე, ჯანმრთელობასა და ჰიგიენაზე წარმოებული დისკურსი იყო, რომელიც პროპაგანდის საშუალებით თავის თავში საბჭოთა იდეოლოგიით ინდოქტრინაციას გულისხმობს, რის უფრო მკაფიო მაგალითებს საბჭოთა პერიოდიკასა თუ პროპაგანდის სხვა ფორმებში ვხედავთ.

აქედან გამომდინარე, ჩემი კვლევის კითხვა, რაზეც ამ სტატიაშიც იქნება საუბარი, შემდეგია: როგორ აყალიბებს ადრეული საბჭოთა პერიოდის ჰიგიენის პროპაგანდა დისკურსს სხეულის შესახებ? თავის მხრივ, როგორ ვლინდება ამ დისკურსში საბჭოთა იდეოლოგია და როგორ მიმართებაშია ძალაუფლებასთან? ასევე, როგორი იყო ამ პოლიტიკის გამოვლინება საბჭოთა საქართველოში და რამდენად იზიარებდა ის ცენტრში წარმოებულ დისკურსში გამოვლენილ ენასა და სიმბოლიზმს?

კვლევის ფარგლებში და ზემოთ დასმული კითხვის საპასუხოდ, საქართველოს ეროვნულ ბიბლიოთეკაში დაცული შესაბამისი მონაცემები დავამუშავე: უშუალოდ ჰიგიენის თემატიკაზე გამოცემული საბჭოთა ჟურნალი „საუნჯე“ (1924-1927 წწ.), შესაბამისი სტატიები პერიოდიკიდან (მაგ. გაზეთ „კომუნისტიდან“), ჰიგიენის სასწავლო სახელმძღვანელოები, როგორც სასკოლო, ისე უმაღლესი სასწავლებლებისთვის განკუთვნილი. ასევე, ჰიგიენის და სანიტარიის საბჭოთა პროგრამები და შედარებით მცირე ზომის, ბროშურის ფორმატის მოკლე პროგრამები, რომელიც მოსწავლეებისა თუ სხვა სამიზნე ჯგუფებისთვის, ან ზოგადად საბჭოთა მოქალაქეებისთვის, იყო განკუთვნილი.

ასევე, საბჭოთა ჰიგიენასთან დაკავშირებით საქართველოს ეროვნულ არქივში ინახება შემდეგი ფონდები: საქართველოს სსრ ჯანდაცვის სამინისტროს შრომის ჰიგიენისა და პროფდაავადებათა რესპუბლიკური სამეცნიერო ინსტიტუტის ფონდები; თბილისის საქალაქო საბჭოს აღმასრულებელი კომიტეტის ჯანმრთელობის დაცვის განყოფილების სანიტარული კულტურის თეატრის ფონდი; საქართველოს სსრ ჯანდაცვის სამინისტროს სანიტარიისა და ჰიგიენის სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტის ფონდი; საქართველოს სსრ შრომის სახალხო კომისარიატთან არსებული შრომის, ჰიგიენის დაცვის საკავშირო-სამეცნიერო ინსტიტუტის ფონდი.

ცხადია, ანალიზისას მნიშვნელოვანი იყო მიღებული მონაცემების ვიზუალური პროპაგანდის ნიმუშებთან შედარება.

რატომ პროპაგანდა?

საბჭოთა ჰიგიენასთან დაკავშირებული პროპაგანდის ერთ-ერთი მიზანი „მოქალაქეების ცნობიერების ამაღლებაა“. ჰიგიენის საკითხებში გაცნობიერებული მოქალაქე განვითარებულად მიიჩნეოდა. ამ საკითხებს ჟურნალ „საუნჯეში“ ერთ-ერთი რუბრიკა ეხებოდა – „განვათავისუფლოთ ხალხი ცრუმორწმუნეობისაგან“. ტექსტებიდან კარგად ჩანს როგორ ვლინდება კომუნისტური იდეოლოგია ჰიგიენის მიღმა. დიქოტომია განვითარებულობა-განუვითარებლობა გაიგივებულია სისუფთავე-სიბინძურესთან. ამასთანავე ცრურწმენებში მოიაზრება ადგილობრივი კულტურული მახასიათებლები, წარმოდგენები, რომლებიც ცარისტულ რეჟიმს უკავშირდებოდა და სხვა. მაგალითად, გადამდები დაავადებები, რომლებიც „ბატონების“ სახელითაა ცნობილი და მისი მკურნალობის ხალხური ტრადიციები ამ რუბრიკის ერთ-ერთი თემაა. ეს დამოკიდებულება საბჭოთა ადამიანისთვის მისაღები არ უნდა ყოფილიყო, რადგან ბატონისადმი მოპყრობა გადმოყოლილია ცარისტული რეჟიმიდან - მკურნალობის მეთოდებიც შესაბამისია. ჩამორჩენილობაზე საუბრისას ჟურნალში ხშირად მოყვანილია საქართველოს მაღალმთიანეთის მოსახლეობა, მაგალითად, ორსულობასა და მშობიარობასთან დაკავშირებული ტრადიცია „ბოსლობა“, ტრადიციული ხევსურული სახლი კი იმის ნიმუშადაა მოყვანილი, თუ როგორ პირობებში ცხოვრებაა ადამიანისთვის ზიანის შემცველი.

დედებისა და შვილების დაცვის თემა საბჭოთა პროპაგანდისთვის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი საკითხი იყო. გარდა იმისა, რომ ამ ნაშრომებში დეტალურადაა აღწერილი, თუ როგორ უნდა უვლიდეს დედა თავს ორსულობის პერიოდში, შემდეგ კი − შვილს, ამ საკითხებზე დაწერილ სტატიებში შეგვიძლია დავინახოთ ის მთავარი პროექტი, რასაც საბჭოთა პროპაგანდა ამ საკითხს უკავშირებდა. არაერთი სტატია იწყება შემდეგი მოსაზრებით - საუკუნეთა მანძილზე ადამიანებს სჯეროდათ, რომ სამყაროსთვის საფრთხის შემცველი იყო ადამიანების დიდი რიცხვი, განვითარებამ და პოლიტიკურმა კატაკლიზმებმა (გულისხმობენ პირველ მსოფლიო ომსა და რევოლუციას) აჩვენა, რომ მთავარი პრობლემა დემოგრაფიული კლებაა, ამიტომაც თუ სახელმწიფოს განვითარება, წარმატება და სიძლიერე სურთ, ამისათვის აუცილებელია მოსახლეობის რაოდენობის ზრდა. პრობლემა კი შემდეგია - უცოდინარობის გამო, ბევრი ორსულობის დროს იღუპება და ახალდაბადებულთა შორის სიკვდილიანობაც მაღალია. ამიტომაც ერთ-ერთი მთავარი „მისია“, რაც ჰიგიენის პროპაგანდას აკისრია მოსახლეობის გამრავლებაა, რისთვისაც ჯანსაღი, ძლიერი სხეული აუცილებელია.

ჰიგიენასთან დაკავშირებული პოსტერები თუ მასობრივი კომუნიკაციის სხვა საბჭოთა საშუალებებში ამ თემის წამოწევა კონკრეტულ პრობლემებს რომ ეხმიანებოდა და საბჭოთა „წინასწარი მედიცინის“ ნაწილი იყო, რომელიც ამ პრობლემების გადაჭრის გარკვეულ ხედვას გულისხმობდა (რომლის ეფექტიანობაც დიდი კითხვის ნიშნის ქვეშ დგას), ამ სტატიის მიზანი ამის უარყოფა არ არის. არც ამგვარი პოლიტიკის პროპაგანდად მოხსენიება არ არის მხოლოდ შეფასება, რომელიც მხოლოდ პირად აღქმებს ეფუძნება.

გარდა იმ მკვლევრებისა, რომლებიც ამ საკითხზე აქამდეც მუშაობდნენ, თავად საბჭოთა ავტორებიც ტერმინ „პროპაგანდას“ იყენებენ, კვლევის ფარგლებში დამუშავებული პირველადი ნიმუშები ადასტურებს, რომ ჰიგიენის საკითხი საბჭოთა ადრეული პერიოდის პროპაგანდის ნაწილი იყო. მაგალითად, საქართველოში გამოცემული ჟურნალი „საუნჯე“, რომელიც 1924-1927 წლებში ყოველთვიურად გამოდიოდა, თავის მნიშვნელობას როგორც სასანიტარო-პოპულარულ, ხან კი სანიტარულ-პროპაგანდისტულად განსაზღვრავს - „საჭიროა მუდმივი ჟურნალი, რომელიც გარდაიქმნება ნამდვილ კულტურულ წყაროდ და ულევ „საუნჯედ“ სანიტარული განათლებისა“[1], ვკითხულობთ პირველივე ნომერში.

იმისთვის, რომ ჰიგიენის მაგალითზე მოქალაქეებში ამ იდეების ინდოქტრინაცია სხეულის შესახებ დისკურსის წარმოებაზე ვილაპარაკოთ, აუცილებელია თავად საბჭოთა კავშირში პროპაგანდის მიზნებისა თუ არსის განხილვაც. განსაკუთრებული ადგილი ამაში მის ვიზუალურ ნაწილს ეკავა, რასაც, ცხადია, თავისი მიზეზები ჰქონდა - მოსახლეობის დიდმა ნაწილმა კითხვა არ იცოდა, თავად საბჭოთა კავშირი დიდ ტერიტორიას მოიცავდა, რომელიც ერთმანეთისგან განსხვავებული ეთნიკური თუ რელიგიური ჯგუფებით, ასევე, სხვა არაერთი ფაქტორით განსხვავებული ადამიანებით იყო დასახლებული. ამიტომაც, მნიშვნელოვანი იყო პროპაგანდის მთავარი გზავნილები ყველასთან მისულიყო, რათა მასში საკუთარი თავის ამოცნობა და გაიგივება ყველას შესძლებოდა.

საბჭოთა პროპაგანდის მკვლევრები, მისი არსის ასახსნელად რამდენიმე მნიშვნელოვან ასპექტს გამოყოფენ. ეს შეიძლება ყოფილიყო: მტრის წინააღმდეგ სიძულვილის გაღვივება, მოკავშირეებთან კავშირის გამყარება, „ნეიტრალურ ერთეულებთან“ კოოპერაცია და მტრის დემორალიზება. ამ პროცესში კი ახალი სიმბოლოები, რიტუალები და ვიზუალური წარმოდგენები იწარმოებოდა, რაც არამხოლოდ ძალაუფლების მთლიანად აკუმულირებას, არამედ შინაარსების ცვლილებასაც ემსახურებოდა.[2]

ავტორები პროპაგანდის მიზნებსა და შედეგებზე საუბრისას, რეალური თუ ხელოვნური სოციალური ჯგუფების გამოგონებას და მათი ერთობის სიმბოლიზებას, ასევე არსებული ინსტიტუციების, სტატუსისა თუ ურთიერთობების დამყარებასა და ლეგიტიმაციას ასახელებენ. ასევე, ახალი რწმენების, ღირებულებათა სისტემებისა თუ ქცევების დანერგვის მცდელობას.

ჯანმრთელობაზე ზრუნვა რევოლუციის წლებთან იშვიათად ასოცირდება, თუმცა, ვლადიმირ ლენინი ამაზე ყურადღებას ომის დროსაც ხშირად ამახვილებდა. 1919-1923 წლებში რუსეთის მოსახლეობის სამი მეოთხედი შიმშილობდა, შედეგად ტიფის, ესპანური გრიპის, ჩუტყვავილას და შავი ჭირის ტალღები კიდევ უფრო მძლავრი იყო. 1914-21 წლებში მოსახლეობის დიდი ნაწილი დაიღუპა ან დაავადდა. ბოლშევიკებს მსგავსი მემკვიდრეობა ერგოთ. რუსული ძლიერების აღდგენას და სანიმუშო სახელმწიფოს შექმნას ლენინი მოსახლეობის გარდაქმნაში ხედავდა - „სოციალიზმისთვის ბრძოლა არის ბრძოლა ჯანმრთელობისთვის“.[3]

ამასთან ერთად, ბოლშევიკებს ძალაუფლების ლეგიტიმაციის მნიშვნელოვანი პრობლემა ჰქონდათ, რისთვისაც ერთ-ერთი მთავარი იარაღი პროპაგანდა იყო. ზოგადად პროპაგანდა მეოცე საუკუნის ტოტალიტარული რეჟიმებისთვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო. საბჭოთა კავშირის ლიდერების ამოცანა და დამოკიდებულება პროპაგანდისადმი სრულიად უნიკალურია - ბოლშევიკური რეჟიმი პირველი იყო, რომელმაც თავისი პროპაგანდის მიზნად პოლიტიკური განათლების საშუალებით სრულიად ახალი, მათი უტოპიისთვის მისაღები, საზოგადოებისა და მათი ერთეულების გამოყვანა იტვირთა. მათი თვითდაჯერებულობა იმაში, რომ პროპაგანდის აუდიტორია სრულიად უცოდინარი ან არასწორი იდეოლოგიისგან დაბინძურებული სხეულებისგან შედგებოდა, ლეგიტიმაციის წყაროდ აქციეს.[4], ეს ნიშნავდა, რომ ძალაუფლების ცენტრში მყოფებს საბჭოთა მოქალაქის ცხოვრების აბსოლუტურად ყველა, ყველაზე პირადი სივრცის რეგულირებაც კი შეეძლოთ, მეორეს მხრივ კი პროპაგანდის რეპროდუქციულობის შედეგად, საკუთარი ძალაუფლების ლეგიტიმაცია უკვე ამგვარად მომზადებულ საფუძველზე დაეფუძნებინათ. ამაში ძალაუფლების ყველა ინსტიტუცია იყო ჩართული.

ადრეული საბჭოთა პერიოდი პროპაგანდის ნამდვილი აფეთქებით ხასიათდება. არაერთი ჟურნალისტი თუ მეცნიერი, რომელმაც იმ პერიოდის საბჭოთა კავშირში იმოგზაურა, წერს პოსტერების საოცრად დიდ რაოდენობაზე, რომლებიც ურბანულ სივრცეებს მთლიანად ფარავდა. ამ ტენდენციის მიმართ შეფასებები, თავად ამ ავტორებთანაც განსხვავებულია, თუმცა, მათი ჩანაწერებიდან შეგვიძლია გავიგოთ ის მასშტაბი, რომელიც საბჭოთა პროპაგანდას გააჩნდა. ასევე, ფორმები და ენა, რომელსაც ამისთვის იყენებდნენ. თავად ვიზუალურ პროპაგანდაზე ამხელა აქცენტს, გარდა იმისა, რომ იგი მოსახლეობის უდიდეს ნაწილთან უფრო ადვილი მისატანი იყო, ვიდრე მისი ბეჭდური ვერსია, რუსულ კულტურასა და ისტორიაში გამომსახველობის დიდ მნიშვნელობას უკავშირებენ. ამასთანავე, რელიგიური განწყობებიდან გამომდინარე, მოსახლეობის დიდი ნაწილისთვის ხატები ძალიან ახლობელი იყო. ნაცნობი ფორმებისთვის ახალი შინაარსისა და იდეოლოგიის მინიჭებით, პროპაგანდის მთავარი მიზნის მიღწევა, მოსახლეობის მიერ საკუთარი თავის პროპაგანდისტულ მესიჯებსა და სახეებში არეკვლა და ახალი, საბჭოთა ღირებულებების ფორმირება უნდა გამოეწვია. სიმბოლოები და ფორმები, რომლებიც თავისთავად დადებითი კონოტაციის მატარებელი იყო, იმ ახალი შინაარსებისკენ უბიძგებდა საბჭოთა მოქალაქეს, რასაც მას პროპაგანდა ანიჭებდა.

წყარო: History of Knowlidge

კარგისა თუ ცუდის, მისაღებისა და მიუღებლის, სუფთასა და დაბინძურებულის საბჭოური გაგება ამგვარად ყალიბდებოდა. ყველაფერი კი შესაბამისად საბჭოთა გმირისა და მტრის მკაცრ დიქოტომიაში ითარგმნებოდა.

როგორ ცდილობდა საბჭოთა ხელისუფლება ამ ყველაფრის განხორციელებას, რა ფორმებს, ენასა და სიმბოლიკას ირჩევდა, როგორც ცენტრში, ისე საქართველოში ჰიგიენის მაგალითზე, ამის ჩვენება სტატიის ერთ-ერთი მიზანია.

რა თემებს ეხებოდა საბჭოთა ჰიგიენა?

საბჭოთა პროპაგანდის ფორმები ნამდვილად მრავალფეროვანი იყო. არაერთხელ ნახსენები პოსტერებისა და ბეჭდური მედიასაშუალებების გარდა, პროპაგანდის იარაღად კინო, თეატრი, მსხვილტანიანი სასწავლო სახელმძღვანელოები თუ მოსახლეობისთვის დასარიგებელი პატარა ბროშურები გამოიყენებოდა.

გამომდინარე იქიდან, რომ მთლიანად საბჭოთა, განსაკუთრებით რუსულ კონტექსტში, ჰიგიენისა და სხეულის მოვლის გარშემო არსებულ დისკურსზე სხვადასხვა ისტორიკოსსა თუ მკვლევარს უმუშავია, მე ყურადღებას ქართულ რეალობაზე გავამახვილებ. თუმცა, ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ჰიგიენის მნიშვნელობაზე ამ ავტორთა უდიდესი ნაწილი მხოლოდ 20-იანი წლებისა და რევოლუციის შემდგომი პერიოდის კონტექსტში ამახვილებს ყურადღებას. ჩემ მიერ დამუშავებული მასალა კი 30-იან წლებსა და მეორე მსოფლიო ომის პერიოდსაც მოიცავს. ეს მასალა დროის ამ მონაკვეთებში არსებულ დისკურსებზე იძლევა ინფორმაციას, იძლევა იმ ცვლილებებისა და ტენდენციების შედარების საშუალებას, რაც ისტორიული კონტექსტის ცვლილებას თან ახლდა, ასევე, მათ ასახვას ჰიგიენის პრაქტიკების შესახებ არსებულ ნარატივებში.

20-იანი წლების საქართველოს ერთ-ერთი განსაკუთრებით საინტერესო ნიმუში ჟურნალი „საუნჯეა“, რომელიც, როგორც უკვე აღვნიშნე, 1924-1927 წლებში გამოდიოდა. ჟურნალის რედაქტორი და ავტორები პროფესიით ექიმები იყვნენ. ყოველთვიური ჟურნალი პირდაპირ აირეკლავს იმ მთავარ თემებს, რაც მთლიანად საბჭოთა კავშირისთვის ამ კუთხით იყო მნიშვნელოვანი.

პირველ ნომერში ჟურნალის რედაქტორი განმარტავს რა არის გამოცემის მიზანი: „როგორც მშობელი დედის ძუძუ და მისი რძე პატარა ბავშვის გამოსაზრდელად არის საუკეთესო და პირველი წყარო სიცოცხლისა, ისე სამშობლო ენა არის ერთადერთი სწორი გზა და საშუალება მშრომელი ხალხის გასანათლებლად. [...] საჭიროა მუდმივი ჟურნალი, რომელიც გარდაიქცევა ნამდვილ კულტურულ წყაროდ დაულევ „საუნჯედ“ სანიტარული განათლებისა! [...] სარედაქციო კოლეგია მოუწოდებს ყველა საექიმო-სასანიტარო დარგის მომუშავეთ პროფესიონალურ კავშირისაკენ და მოითხოვს მათგან დაუღალავ კულტურულ მოღვაწეობას მშრომელი ხალხის გასაჯანსაღებლად და მათ საკეთილდღეოდ.“[5]

სტატიების ავტორები ყურადღებას თავად სასანიტარო ორგანიზაციათა მუშაობაზე ამახვილებენ, ასევე ცალკე რუბრიკაა „პროფესიის მსხვერპლების“ შესახებ, რომელიც ყველა ნომერში ლენინის სიტყვებით იწყება იმის შესახებ, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია სახელმწიფოსთვის ექიმის პროფესია (ჯარისკაცის შემდეგ).

მთავარი გზავნილები ეხებოდა მკურნალობის, ჰიგიენის დაცვის, ჯანსაღი ცხოვრების წესის, ბინის მოვლისა თუ დაავადებებთან ბრძოლას. ისინი აჩვენებდა, საბჭოთა ხელისუფლების დამოკიდებულებას მათთვის მიუღებელი სხეულებისადმი, მეორეს მხრივ კი აჩვენებდა რა შეიძლება ყოფილიყო მისაღები. ყველაფერი ის კი, რაც იდეოლოგიზებულ ჰიგიენის თეორიებში არ ჯდებოდა საზოგადოებას როგორც საფრთხედ ისე მიეწოდებოდა. ისინი კი ვინც ამ წესებს არ იცავდნენ შესაბამისად დამნაშავეები იყვნენ, რომლებიც არამხოლოდ საკუთარ თავს, არამედ გარშემომყოფებსა და მთლიანად საბჭოთა სახელმწიფოს არსებობას საფრთხეს უქმნიდნენ. ამგვარი შეიძლება ყოფილიყო როგორც დედა, რომელიც საბჭოთა ღირებულებებით არ ზრდიდა ბავშვს, ისე ალკოჰოლისა თუ თამბაქოს მომხმარებლები, ან ისინი, ვინც სახლს სათანადო წესებით არ ასუფთავებდნენ.

ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი და საინტერესო თემა „სოციალური სენებია“, მასზე დაწერილი სტატიები მოწმობს იმას, თუ რამდენად სცილდება ჰიგიენის პროპაგანდა უბრალოდ მოსახლეობის „გაჯანსაღებაზე ზრუნვას“ და ძალაუფლება როგორ ქმნის დისკურსს იმის შესახებ, თუ რა არის მისაღები თუ მიუღებელი,- „მრავალ ავადმყოფობათა გარდა, რომელნიც ეტანებიან ადამიანის სხეულს და აზიანებენ მის ჯანმრთელობას, მეტად გავრცელებულია კიდევ სხვადასხვაგვარი ზნეობრივი ნაკლოვანებები, რომელნიც შეუმჩნევლად იპყრობენ ადამიანს და ამახინჯებენ მის ბუნებას [...] საზოგადოებრივი, ანუ სოციალური სენები, ანადგურებს ოჯახს, ხრწნის საზოგადოებასა და ძირს უთხრის ხალხის კეთილდღეობას.“[6]

ასევე, ვხვდებით სტატიებს იმის შესახებაც, თუ რამდენად საფრთხის შემცველია საბჭოთა მოქალაქისთვის პოეზია თუ ზედმეტი გონიერება ან როგორია საბჭოურ წარმოდგენაში „გადაგვარებული ადამიანი“. თითოეული მათგანი კი ისტორიულ კონტექსტსა თუ ბურჟუაზიული იდეოლოგიის შედეგად მიიჩნევა - „იმ ბავშვებს, რომლებიც ჩასახული იყვნენ მძიმე ისტორიული ეპოქების და არეულობების დროს, დაბადების შემდეგ აშკარად ეტყობათ სხვადასხვა ავადმყოფობა და ნერვიული სისტემის მოშლა.“[7]

ასევე, ჩამორჩენილობის, განუვითარებლობისა და ცრურწმენების მაგალითად ხშირად ვხვდებით საქართველოს მაღალმთიანეთის მოსახლეობას წეს-ჩვეულებების აღწერას, მათი საცხოვრებელი პირობები და ტრადიციული შენობები მიუღებელია, რადგან მაგალითად მზის სხივების ნაკლებობა მათ ჩამორჩენილობასა და განუვითარებლობას იწვევს. ასეთი ადამიანები კი თავისთავად ღირებული არ არიან საბჭოთა კავშირისთვის და ვერ თავსდებიან იმ უტოპიურ მოდელში, რაც საბჭოთა კავშირს გააჩნდა.

ერთ-ერთი პროპაგანდისტული საშუალება, როგორც უკვე ვახსენე, კინოჩვენებები და თეატრები იყო. მათ მნიშვნელობასა და საჭიროებაზე გამოთქმულ მოსაზრებებს ჰიგიენის შესახებ გამოცემულ ბროშურებშიც არაერთხელ ვხვდებით. უშუალოდ ჰიგიენასთან დაკავშირებით კი საბჭოთა კავშირში შემავალ რესპუბლიკებში არსებობდა „სანიტარული კულტურის თეატრები“, მათ შორის თბილისშიც. იმ სპექტაკლებისა და თავად ამ თეატრის მიზნების შესახებ გაზეთ „კომუნისტის“ სტატიებიდან შეგვიძლია გავიგოთ. ის მოკლე სტატიები, რაც უშუალოდ ამ სპექტაკლებზე გაზეთ „კომუნისტში“ იწერებოდა, მთავარი წყაროა იმის ანალიზისთვის თუ რა მიზანს ემსახურებოდა ეს სპექტაკლები. ერთის მხრივ აქ ვხვდებით თავად სისტემის ლეგიტიმაციის მოწოდებას, მანამდე არსებულის დემონიზებით. მეორეს მხრივ კი როგორ შეიძლება ფორმირდებოდეს წარმოდგენა „წმინდა და დაბინძურებულ სხეულებზე“, ასევე, პროპაგანდის საშუალებით საბჭოთა მოქალაქის არამხოლოდ სხეულის, არამედ მორალის რეგულირების მცდელობასაც ვხედავთ. ინფორმაციას საბჭოთა კავშირის სხვა ქალაქებში მსგავსი თეატრების საქმიანობაზე, სამეცნიერო ლიტერატურაში ვხვდებით. სპექტაკლები უმეტესად იმიტირებული სასამართლოები იყო, რომელიც ჰიგიენური ნორმების დამრღვევი ადამიანებისთვის მსჯავრის გამოსატანად იდგმებოდა. პროცესი იმდენად იყო რეალურთან მიახლოებული, რომ ხშირად მაყურებლები მასში ჩარევას საკმაოდ ძალადობრივადაც ცდილობდნენ. „დამნაშავის“ როლის შესრულება საბოლოოდ დიდ საფრთხესთან იყო დაკავშირებული, ამიტომაც მსახიობები ამას თავს ხშირად არიდებდნენ.[8]

1930-იანი წლებიდან მთავარი ფორმები და ტენდენციები იცვლება. სტალინიზმის გამყარებასა და ფაშისტურ გერმანიასთან პაექრობაში ყოფნა ჰიგიენის მაგალითზეც თავს იჩენს. ენა და ფორმები იცვლება და უფრო მეტად მილიტარისტულ სახეს იძენს. თუ მანამდე დასავლური სისტემები მთავარ მაგალითებს წარმოადგენდა საბჭოთა ავტორებისთვის, ახლა დასავლეთთან პაექრობა ჰიგიენის მეთოდებსა და თეორიებშიც კი იგრძნობა.

ერთი შეხედვით უცნაურია, რომ მემარჯვენე ტოტალიტარულ სისტემებთან დაკავშირებული ბიოლოგიური მოძღვრება „ევგენიკა“[9], რომელიც ნაცისტურ გერმანიაში მნიშვნელოვნად მიიჩნეოდა, საბჭოთა კავშირის სოციალური ჰიგიენის ნაწილიც იყო. თუმცა, თავად „ევგენიკისადმი“ საბჭოთა ჰიგიენის თეორეტიკოსების დამოკიდებულება განსხვავებული და არაერთგვაროვანი იყო. ეს ხედვა უფრო დიდი პოპულარობით 1920-იან წლებში სარგებლობდა, თუმცა ის მისი დასავლური, სტანდარტული მოდელისგან მაინც განსხვავდებოდა. მათ შემოიტანეს „ნეგატიური ევგენიკისა“ და „პოზიტიური ევგენიკის“ ცნებები, საბჭოთა იდეოლოგიისთვის კი მეორე მათგანი იყო მისაღები, რადგან, განსხვავებით დასავლური ევგენიკისა, აქ მთავარი ამოცანა და სასურველი სახეობის მთავარი სიძლიერე, არამხოლოდ სხვასთან შედარებით გადარჩენის უკეთესი უნარი, არამედ გამრავლების მასშტაბების ზრდა იყო. ეს თეორია კი სტალინური ხუთწლიანი გეგმების ნაწილად იქცა. თუმცა, 1930-იანი წლების დასაწყისში „ევგენიკა“ ნებისმიერი სახითმიუღებელი გახდა, ერთის მხრივ მისი ნაცისტურ გერმანიასა და დასავლურ ქვეყნებთან კავშირისა და ასოციაციის გამო, მეორეს მხრივ კი საბჭოთა „ევგენიკის“ თეორეტიკოსების რეჟიმისთვის მიუღებლობის გამო, რაც მათი მხრიდან სტალინის ხუთწლიანი გეგმების კრიტიკამ განაპირობა.[10]

ამ თეორიებისა და ჰიგიენის საბჭოთა თეორეტიკოსების დაპირისპირებას საქართველოშიც ჰქონდა ადგილი. ამის შესახებ შეგვიძლია გავიგოთ ერთ-ერთი სახელმძღვანელოდან: „სოციალური ჰიგიენის ძირითადი საკითხები“.[11] თავად ნაშრომი 1930-იანი წლების შუა პერიოდისაა და გარდა „კლასთა შორის გააფთრებული ბრძოლის“ მნიშვნელობისა, ფაშიზმთან დაპირისპირების მნიშვნელობაზეცაა ყურადღება გამახვილებული. თავად წიგნის ავტორი აკრიტიკებს ჰიგიენაში „ევგენიკის“ პრინციპების გამოყენებას და მოჰყავს იმ ქართველი მეცნიერების სიტყვები, რომლებიც წინა დეკადაში მას მხარს უჭერდნენ. თავად ავტორისთვის მთავარი პრობლემა დაავადების, სხეულისა და მკურნალობის მთლიანად ბიოლოგიის სფეროსთვის დაქვემდებარება იყო. მისი აზრით, მარქსისტული იდეოლოგიიდან გამომდინარე, გაცილებით მნიშვნელოვანია სოციალური ასპექტი. ეს ერთის მხრივ, ისევ გერმანიაში არსებული ტენდენციებისადმი პასუხია, მეორე მხრივ კი, დაავადების სოციალური ასპექტის მნიშვნელობაზე ხაზგასმა, იდეოლოგიის შესაბამისად, მასზე „მკურნალობის“ გზით ძალაუფლების გავრცელების საშუალება იყო.

1941 წელს გამოცემული პატარა ბროშურის, „დაიცავით პირადი ჰიგიენა“ წინასიტყვაობაში ვკითხულობთ: „ამ ჟამად, როდესაც საერთაშორისო სისხლიანი ფაშიზმი ცეცხლითა და მახვილით ემუქრება ყველა ჩვენს მონაპოვარს, საბჭოთა ადამიანის კუნთების გამაგრების საკითხს უდიდესი მნიშვნელობა ეძლევა. რამდენად ფიზიკური და სულიერი სიმაგრის საკითხი ერთნაირად დგას საბჭოთა ყოველ მოქალაქის წინაშე, იმდენად ეს წიგნაკი უსათუოდ სასარგებლოდ უნდა იქნას მიჩნეული ჩვენი გმირული წითელი არმიისათვისაც, რადგან მხოლოდ სანიტარული კულტურით აღჭურვილი ადამიანი შეიძლება იქნებ ტანმრთელი და სრულღირებულებიანი მებრძოლი.“[12]

ეს ერთ-ერთი ნათელი მაგალითია 1930-იან წლებში სხეულისა და მისი საბჭოთა გაგებისთვის მილიტარისტული მნიშვნელობის მინიჭებისა, ასევე აჩვენებს სახელმწიფოს, სოციუმსა და ინდივიდის სხეულს, შორის მიმართებასაც.

დასკვნა: ჰიგიენური სხეული საბჭოთა უტოპიაში

საბჭოთა სხეულების რეგულირება ერთგვარი გადაჭრა იყო იმ პრობლემების, რაც საბჭოთა ტოტალიტარულ რეჟიმს რევოლუციის შემდეგ ედგა. ჰიგიენასთან, სპორტთან თუ ფიზიკურ აღზრდასთან დაკავშირებული პოლიტიკა და პროპაგანდა საბჭოთა ადამიანების სხეულს მთლიანად პოლიტიკური შინაარსის მქონედ აქცევდა, რომელიც იმგვარი იდეოლოგიური ცოდნით უნდა ყოფილიყო დატვირთული, რომელიც საბჭოთა ახალი ადამიანისთვის მისაღები იყო. სხვა ყველა, ვინც საკუთარი დაავადებით, ცხოვრების წესითა თუ სხეულით ვერ ჯდებოდა ამგვარ იდეოლოგიურ მოდელში, აპრიორულად სხვა პოლიტიკური წესრიგის გამოხატულება იყო, რომელთაგან „წმენდაც“, თავად რეჟიმის ლოგიკიდან გამომდინარე, ლეგიტიმური და მისაღები იქნებოდა.

ჟურნალი „საუნჯე“, 1925, N4, გვ.16

არამხოლოდ საბჭოთა, არამედ მეოცე საუკუნის სხვა ტოტალიტარული რეჟიმებისსპორტისა თუ ჰიგიენის პოლიტიკაში მთავარი ერთეული სწორედ სხეულის მეტაფორა იყო, რომლის მიზანიც მისი საერთო, სოციალურ ორგანოდ გარდაქმნა იყო. აქ ამოსავალი არა ინდივიდის ჯანმრთელობა, არამედ მისი, როგორც საერთო საბჭოთა სხეულის ნაწილის მნიშვნელობა იყო. საკუთარ სხეულზე ზრუნვა არა უფლებად, არამედ საბჭოთა მოქალაქის პოლიტიკურ ვალდებულებად გვესახება თავად საბჭოთა ჰიგიენის თეორეტიკოსებთანაც. მათი წარმოდგენით, ადამიანის ჯანმრთელობა და სხეული მნიშვნელოვანია იმდენად, რამდენადაც ის დაკავშირებულია მისი ოჯახის ჯანმრთელობასთან, ეს კი საზოგადოების ჯანმრთელობასთან, რაც მთელი ხალხის ჯანმრთელობასთან, საბოლოოდ კი სახელმწიფოსა და კაცობრიობის ჯანმრთელობასთანაა დაკავშირებული.[13] საკითხის ამგვარად დაყენებასისტემისა და ინდივიდის მიმართებას აჩვენებს, სადაც ინდივიდის თავისთავადი როლის, უფლებისა და მნიშვნელობის საკითხი გამქრალია.

როგორც საბჭოთა, ისე ნაცისტური რეჟიმების თეორეტიკოსთათვის სხეული თავად იყო პოლიტიკური სივრცე, მათთან დაკავშირებული პრაქტიკა და ამის პროპაგანდა ინდოქტრინაციის ერთგვარი ფორმა იყო, რომელსაც სხეულთან დაკავშირებული საბჭოთა წარმოდგენების აბსოლუტურ სისწორეში დარწმუნებისა და ამასთან დაკავშირებული სტრატეგიებით ახერხებდნენ. მსგავსი ტოტალიტარული რეჟიმები, ამ შემთხვევაში საბჭოთა კავშირი, ჰიგიენის მაგალითზე,მიზანში იღებს სხეულს, როგორც მოქალაქეთა გონებასთან მისასვლელ გზას. ფიზიკური და ჰიგიენასთან დაკავშირებული სწავლებები კი აძლიერებდა აზროვნების ისეთ პატერნებს და იმგვარ მახასიათებლებს ნერგავდა, რაც რეჟიმს საკუთარი უტოპიის განსახორციელებლად და ძალაუფლების გასამყარებლად სჭირდებოდა.

ბიბლიოგრაფია:

ყორჩიბაში გ., საუნჯე, 1924-1927, სან-განათლებათა გაერთიანებული საბჭო, თბილისი

შეროზია კ., კომუნისტი, 1937, საქართველოს კომუნისტური პარტიის ცენტრალური და ტფილისის კომიტეტის და საქართველოს რევ. - კომიტეტის ორგანო, თბილისი

ჯიჯაძე ა., 1935, ტფილისის სახელმწიფო გამომცემლობა, სამეცნიერო სექტორი, ნაწილი პირველი

უცნობი ავტორი, დაიცავი პირადი ჰიგიენა, 1941, საქმედგამი, თბილისი

Starks T., The Body Soviet: Propaganda, Hygiene, and the Revolutionary State, the University of Wisconsin Press, 2008

Hoffman D., Bodies of Knowledge: Physical Culture and the New Soviet Person, Ohio State University, 2000.

Solomon S. G. Hutchinson J. F., Health and Society in Revolutionary Russia, Indiana University Press, 1990.

Kenez P., The Birth of the Propaganda State: Soviet Methods of Mass Mobilization 1917-1929, Cambridge University Press, 1985.

Bonnel V. E., Iconography of Power: Soviet Political Posters under Lenin and Stalin, University of California Press, 1997.

Leuhrmann S., The Modernity of Manual Reproduction: Soviet propaganda and the Creative Life of Ideology, Cultural Anthropology, Vol. 26, Issue 3, pp. 363-388, 2011.

[1] ს.კ., მოწინავე წერილები, „საუნჯე“, N1, 31 მაისი, 1924წ., გვ.1

[2] Bonnel V. E., Iconography of Power: Soviet Political Posters under Lenin and Stalin, University of California Press, 1997.

[3] Starks T., The Body Soviet: Propaganda, Hygiene, and the Revolutionary State, the University of Wisconsin Press, 2008

[4] Kenez P., The Birth of the Propaganda State: Soviet Methods of Mass Mobilization 1917-1929, Cambridge University Press, 1985.

[5] ს.კ., მოწინავე წერილები, „საუნჯე“, N1, 31 მაისი, 1924წ., გვ.2

[6] ს.კ., სოციალური სენები „საუნჯე“, N1, 31 მაისი, 1924წ., გვ.5

[7] ვ. გაჩეჩილაძე., დედა და მისი მოვალეობა, „საუნჯე“, N3, 30 ივლისი, 1924წ., გვ.18

[8] Starks T., The Body Soviet: Propaganda, Hygiene, and the Revolutionary State, the University of Wisconsin Press, 2008

[9] მოძღვრება ადამიანის მემკვიდრული ნიშან-თვისებების გაუმჯობესებაზე. ევგენიკის მიზანს წარმოადგენს გარკვეული ინდივიდების შერჩევითი შეჯვარების შედეგად ადამიანის მოდგმის სრულყოფა. ტერმინი შემოთავაზებულია ინგლისელი ფ.გალტონის მიერ 1865-1869 წლებში. მანვე ჩამოაყალიბა ევგენიკის პრინციპები.

[10] Solomon S. G. Hutchinson J. F., Health and Society in Revolutionary Russia, Indiana University Press, 1990.

[11] ა. ჯიჯაძე, 1935, ტფილისის სახელმწიფო გამომცემლობა, სამეცნიერო სექტორი, ნაწილი პირველი

[12] ა.ჯიჯაძე, 1935, ტფილისის სახელმწიფო გამომცემლობა, სამეცნიერო სექტორი, ნაწილი პირველი

[13] კახი, სახალხო ჯანმრთელობა, როგორც მთავარი ამოცანა სახელმწიფო აღმშენებლობისა, „საუნჯე“, N1, 31 მაისი, 1924წ., გვ.2