იშვიათია, გერმანიის ქალაქებში პირველად მოხვედრილი სტუმარი Stolperstein-ებს რომ არ წასწყდომოდეს. სახლების წინ, ქვაფენილში ჩამაგრებულ თითბერის პატარა კუბებზე ნაციზმის მსხვერპლთა სახელები, მათი ამ სახლებიდან გაყვანის თარიღი და მკვლელობის თარიღია (თუკი ცნობილია) მითითებული. ხშირად სახლების წინ Stolperstein-ების მთელი რიგია.

ტოტალიტარიზმის გააზრებისა და მისი მემკვიდრეობის დაძლევის გერმანული მაგალითი დღემდე მისაბაძია მსგავსი წარსულის მქონე ქვეყნებისა და საზოგადოებებისათვის - განსაკუთრებით, ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპაში, რომლებმაც მეოცე საუკუნის განმავლობაში ორი ტოტალიტარული რეჟიმის ქვეშ იცხოვრეს.

ტოტალიტარიზმის დანაშაულებების - მასობრივი ტერორის მსხვერპლთა მემორიალიზაციის, მსხვერპლის მასშტაბისა და კომპლექსურობის გააზრების პროცესში, რომელიც არასოდეს არაა მხოლოდ სამეცნიერო ტიტულებით აღჭურვილ მეცნიერთა პრივილეგია, ტრაგიკული წარსულის ყოველდღიური შეხსენების ამ გერმანულ მოდელს, რა თქმა უნდა, შესაბამისი გამოხმაურება მოჰყვა პოსტსაბჭოთა სივრცეში.

2013 წლიდან რუსეთში მსგავსი - “უკანასკნელი მისამართის” პროცესის წამოწყების ინიციატივა გაჩნდა. შემუშავდა ალტერნატიული ფორმა - საფოსტო ბარათის ზომის ლითონის ფირფიტა, ცარიელი კვადრატით - ჩარჩოთი, როგორც უკვალოდ გამქრალი და განადგურებული ადამიანების სიმბოლო (რეპრესირებულებისა - რომლებიც დახვრიტეს, ძიებისას მოკლეს, ან ციხეებსა და “გულაგში” დაიღუპნენ).

2014 წლიდან მოყოლებული “უკანასკნელი მისამართის” ეროვნული ორგანიზაციები ფუძნდებიან და ვითარდებიან უკრაინაში, მოლდოვაში, ჩეხეთში, რუმინეთში, პოლონეთში, ლატვიასა და გერმანიაშიც.

2018 წელს ჩვენთანაც დაფუძნდა “უკანასკნელი მისამართი - საქართველო”, რომლის თანადამფუძნებლები “საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორიის” წარმომადგენლები არიან.

“სოვლაბი” დაარსების მომენტიდან ტოტალიტარიზმის მემკვიდრეობის გააზრებისა და მსხვერპლთა გახსენების, მეხსიერების კულტურის ამ მოდელის განვითარების პორცესში თავის წვლილის შეტანას ცდილობს. თავად ორგანიზაციის დაფუძნებაც თბილისში საერთაშორისო კონფერენციას მოჰყვა და მისი პირველი ნაბიჯიც თბილისში “წითელი ტერორის ტოპოგრაფიის” რუკისა და საგანმანათლებლო მარშრუტის შექმნა გახდა.

ამ 9 წლის განმავლობაში ასეულობით ჯგუფმა გაიარა ჩვენთან ერთად თბილისის ქუჩებში სხვადასხვა მარშრუტი, რომელიც სტალინური ტერორის არსის რეკონსტრუქციას კონკრეტული ადამიანების ისტორიებზე დაყრდნობით ცდილობს; აჩვენებს ტოტალური ტერორის კომპლექსურობას, მყიფე საზღვარს “მსხვერპლსა და ჯალათს” შორის, ტერორის ციკლურობასა და ყოვლისმომცველობას.

“უკანასკნელი მისამართი - საქართველოს” დაფუძნებით იწყება ამ ვირტუალური ცოდნის ნელ-ნელა დამაგრებაც საჯარო სივრცეში; უსაფლავოდ (ჯერჯერობით, საბჭოთა ტერორის მსხვერპლთა საძმო სამარხების ადგილმდებარეობა უცნობია) გამქრალი ადამიანების სახელების დაბრუნებით მათ უკანასკნელ საცხოვრებელ ადგილასდა საბჭოთა ხანგრძლივი მასობრივი ტერორის (1921 წლიდან სტალინური ეპოქის დასრულებამდე, 1953-55 წლებამდე) დიდი მოზაიკის აღდგენით.

პირველ ეტაპზე, სანამ მსხვერპლთა შთამომავლების მხრიდან გამოხმაურება და პროცესში ჩართვა უფრო გააქტიურდებოდა, ორგანიზაციის წარმომადგენლებმა ჩვენი მხრივ შევარჩიეთ ადგილები - სახლები, სადაც რეპრესირებულთა სახელების ჩვენება (მოცემული მომენტისათვის) ყველაზე უკეთ აჩვენებდა ზემოხსენებულ სურათს - საბჭოთა ტერორის შეულამაზებელ და სრულ სახეს.

თავისთავად, პროცესის სამიზნე მხოლოდ ქალაქები და დიდი ქალაქები არაა - მეტიც, ვთვლით, რომ ტერორის შესახებ ინფორმაცია და მეხსიერება სწორედ რომ მის მთავარ სივრცეში - სოფლებში უნდა დაბრუნდეს - იქ, სადაც მსხვერპლთა უმრავლესობა ცხოვრობდა.

ნიშნების განთავსების პროცესი არ იყო ადვილი და სწრაფი - განსაკუთრებით თბილისში, როგორც დედაქალაქში, თავის შესაბამისი რეგულაციებითა და პროცედურებით. პირველ რიგში ინიციატორთა ჯგუფს უწევს ამ სახლებში მცხოვრებთა თანხმობის მოპოვება ნიშნის განთავსებაზე, საბინაო ამხანაგობის კრების ოქმის ნოტარიულად გაფორმება და სხვა ტექნიკურ დოკუმენტაციასთან ერთად მერიის შესაბამისი სამსახურისათვის წარდგენა გადაწყვეტილების მისაღებად. პროცესი დამატებით გრძელდება, თუკი სახლი კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლს წარმოადგენს - აქ უკვე არქიტექტურის სამსახური მსჯელობს შესაბამისი სრულფასოვანი დოკუმენტაციის წარდგენის (ანაზომები, პროექტი, ფოტომონტაჟი და ა.შ.) შემდეგ და თუკი ნიშნის მიმაგრება ძეგლის იერსახეს არ აზიანებს, ნებართვას გასცემს. ეს პროცესი საშუალოდ რამდენიმე თვეზე იწელება და ნიშნების განთავსების მასშტაბს და სიხშირეს საკმაოდ ანელებს.

პროცესი საკმაოდ მარტივი გამოდგა მცირე ქალაქებში- 2018 წელს სურამში 2 რეპრესირებულის - ივანე დიდებულიძის და იპოლიტე ქურდაძის ნიშნები განთავსდა.

2018-2019 წლის განმავლობაში კი მთელი ამ პროცედურების გავლის შემდეგ, ამ წუთისათვის თბილისში მხოლოდ 5 ნიშნის განთავსება მოხერხდა:

რუსთაველის N37-ზე - კომსტანტინე ყანდარელის

ნიკოლაძის #7-ზე - გიორგი ყურულაშვილის, ხათუნა ჭიჭინაძის, გიორგი ქუთათელაძის და მიხეილ ლევანდოვსკის.

ამ მომენტისათვის ველით გადაწყვეტილებას წინამძღვრიშვილის N1-ზე ორი რეპრესირებულის ნიშნის განთავსების შესახებ.

სურამში და თბილისში, რუსთაველის N37-ზე ნიშნები შთამომავლების ინიციატივის შედეგად გამოჩნდა, ხოლო ნიკოლაძის N7 ორგანიზაციამ შეარჩია, როგორც ტერორის მსხვერპლთა ფართო სპექტრის მკაფიო ნიმუში.

საბჭოეთის დროს დიდ ქალაქებში, მათ შორის თბილისშიც ტიპური მოვლენა იყო ახალი, საჩვენებელი, სპეციალური სახლების არსებობა. ახალ საბჭოთა არქიტექტურულ სტილში გადაწყვეტილი სახლები ხშირად პარტიული ელიტისთვის, სამხედროებისათვის, ჩეკისტებისათვის, სამთავრობო ბიუროკრატიისა თუ რომელიმე დარგის სპეციალისტებისათვის იყო განკუთვნილი. სწორედ ასეთი სახლების მაგალითზე ყველაზე მკაფიოდ ჩანს 1937-1938 წლების დიდი საბჭოთა ტერორის დაუნდობელი კვალი - “შავი ყვავების” ღამეული სტუმრობა და მობინადრეების გაყვანა, მათ ბინაში ახლების შესახლება, შესახლებულების გაყვანა, გამყვანების შესახლება, მათი გაყვანა და კიდევ ახლების შესვლა…

ნიკოლაძის N7-იც მსგავსი სახლი იყო - ახალი და “პრესტიჟული”; მაღალი რანგის სახელმწიფო მოხელეების, პარტიულებისა და სამხედრო მეთაურების საცხოვრებელი. თუმცა არა დიდხანს - ბევრი მათგანი 1937-1938 წლების შემდეგ უკვალოდ გაქრა.

სწორედ ნიკოლაძის N7-ის ფასადზე3 სხვა რეპრესირებულთან ერთად მიხეილ ლევანდოვსკის სახელის გამოჩენას უკმაყოფილების საკმაოდ ცხადი და აქტიური ამოფრქვევა მოჰყვა საზოგადოებაში, რაც, ვერ ვიტყვით, რომ ჩვენთვის მოულოდნელი იყო, ან მიუღებელი. თუმცა, ეს ძალიან კარგი ნიმუში აღმოჩნდა ჩვენთვის - როგორც უახლესი წარსულის კვლევასა და გააზრებაზე მომუშავე ორგანიზაციისათვის, რომ გარკვეული ილუზიები გაგვფანტოდა და ცხადად დაგვენახა, რა გამოწვევები და პრობლემები გვაქვს კოლექტიურ მეხსიერებაში, უახლესი ისტორიის კვლევის “ფრონტზე” და ღირებულებებშიც - როგორც საზოგადოებას.

კონკრეტული ადამიანებისა თუ საზოგადოების ჯგუფების უკმაყოფილება მიმართულია მიხეილ ლევანდოვსკის ტერორის მსხვერპლად შერაცხვის, ამ ფორმით მისი სახელის სხვა რეპრესირებულების გვერდით საჯარო სივრცეში გამოჩენის წინააღმდეგ შემდეგ არგუმენტებსა და შეფასებებზე დაყრდნობით (აქ ძირითადებს აღვნიშნავთ):

მიხეილ ლევანდოვსკი იყო საბჭოთა რუსეთის წითელი არმიის ოფიცერი და მაღალი რანგის სამხედრო მეთაური. იგი მონაწილეობდა სამოქალაქო ომში, ანტისაბჭოთა აჯანყებების ჩახშობაში, აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკისა და საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ოკუპაციაში.

ეს ყველა ზემოხსენებული ცნობა, არის ურყევი ფაქტები, რომელსაც არავინ უარყოფს (იხ. მისი ბიოგრაფია ლინკზე) და, შეაბამისად, აქედან გამომდინარეობს უკმაყოფილო, აღშფოთებული და განაწყენებული მოქალაქეების შემდეგი მსჯელობა:

რადგან მიხეილ ლევანდოვსკი იყო საბჭოთა რეჟიმის ჩამოყალიბების, მისი სამხედრო და სადამსჯელო ოპერაციებისა და, მათ შორის, საქართველოს ოკუპაციის მონაწილე, მისი სახელის გამოჩენა საჯარო სივრცეში, როგორც საბჭოთა ტერორის მსხვერპლის - დაუშვებელია. რიგ კრიტიკოსთა შეფასებით, მეტიც - იგი არ შეიძლება განვიხილოთ, როგორც ტოტალიტარიზმისა და მასობრივი რეპრესიების მსხვერპლი და მისი სახელის გათანაბრება “სხვა” მსხვერპლთან არაეთიკურია.

ასევე გამოითქმის თანმდევი კრიტიკა, რომ ეს ნიშნები არაინფორმატიულია და მნახველს/მკითხველს არ ექმნება წარმოდგენა “ვინ იყო” ეს ადამიანი და ლევანდოვსკი შეიძლება “კარგ ადამიანად ჩათვალოს”, თუკი ნიშანზე არ იქნება ზემოხსენებული განმარტება.

ამ მწვავე შეკითხვებზე პასუხი კომპლექსური, რა თქმა უნდა, არა აბსოლუტურად ცალსახა და არასასიამოვნოა; ის, ერთი მხრივ საბჭოთა პერიოდის პროცესების შეულამაზებელ ცოდნაზე, ზოგადად ისტორიის არსის გაგებაზე და მეორე მხრივ ჰუმანური ღირებულებების აღიარებაზე გადის.

ტოტალიტარული რეჟიმის არსის გაგებისა და გააზრების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ელემენტი - მუდმივი “მსხერპლშეწირვაა”; რეჟიმს სჭირდება მტერი, გამოწვევა, რომელიც უნდა გაანადგუროს და, რა თქმა უნდა, ხშირ შემთხვევაში ეს მტერი თავად რეჟიმის მიერ არის გამოგონილი.

ამავდროულად, კონკრეტული საზოგადოების/ქვეყნისათვის ტოტალიტარული რეჟიმი შეიძლება იყო შიგნიდან წარმოქმნილი და გაბატონებული და ასევე, გარედან, საოკუპაციო განზომილებით შემოტანილი.

საქართველოში ტოტალიტარული რეჟიმი მეორე სახით დამყარდა და გაბატონდა, თუმცა ტოტალიტარიზმის საოკუპაციო განზომილება რეჟიმის ხანგრძლივობის გამო ტრანსფორმირდა და დროთა განმავლობაში გამოვიდა კლასიკური სამხედრო ოკუპაციის ფორმატიდან; ეს არ არის მხოლოდ საქართველოს უნიკალური მაგალითი (მსგავსს მოდელად შეგვიძლია განვიხილოთ აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნები და ბალტიისპირეთი, რომლებიც მეორე მსოფლიო ომის დასასრულიდან ათწლეულზე მეტი საბჭოთა საოკუპაციო რეჟიმის ქვეშ იმყოფებოდნენ, დროთა განმავლობაში კი იგი სატელიტმა კომუნისტურმა ტოტალიტარულმა რეჟიმებმა ჩაანაცვლეს) - საბჭოთა რეჟიმის არსებობის ხანგრძლივობის გამო, ჩვენმა საზოგადოებამ გაიარა სხვადასხვა ფაზები - აქტიური წინააღმდეგობისა და შეიარაღებული აჯანყების - 1921-1924 წლებში, სტაბილური იატაკქვეშა მობილიზებისა და სტრატეგიული ლოდინის -1924 წლიდან, სტიქიური მასობრივი წინააღმდეგობის - კოლექტივიზაციის დროს, 1929-1930 წლებში. თუმცა, შემდგომ პერიოდში და პარალელურადაც საოკუპაციო-ტოტალიტარული რეჟიმი არ კმაყოფილდებოდა მხოლოდ რეალური მოწინააღმდეგის დევნით და ასევე დაუნდობლად უსწორდებოდა სხვა ნამდვილ თუ გამოგონილ მტრებს - “ნაციონალ უკლონისტებს” კომპარტიის შიგნით, “ტროცკისტულ ოპოზიციასა” და სხვა, პარტიის ხაზიდან გადახვეულ ჯგუფებს, პერიოდულად აწიოკებდა “სპეცებს” - უპარტიო სახელმწიფო მოხეელებსა და სპეციალისტებს, ეძებდა და პოულობდა მტრებს მეურნეობასა და ინდუსტრიულ სექტორში (მაგალითად, ე.წ. “პრომპარტიას”), ილაშქრებდა სამეცნიერო წრეებში “შეფარული მოწინააღმდეგეებზე” - მაგ. “კონდრატიევშჩინა” და ა.შ.

1936 წლიდან კი აქამდე არნახული მასშტაბის წმენდა დაიწყო - ყველა “არასაიმედო” და სტალინის კურსისადმი “არალოიალური” ფენებისა და მასების პრობლემის “გენერალური გადაწყვეტა”, თუკი მონათესავე ნაცისტური რეჟიმის ტერმინოლოგიას გამოვიყენებთ; შესაბამისად, 1937-1938 წლების დიდი საბჭოთა ტერორის მსხვერპლთა სპექტრი ძალიან ფართოა, პროცესი კი ტალღური - ტერორის მანქანის მსხვერპლი ხდებიან სახელმწიფო და პარტიული მოხელეები, რომლებიც გუშინ ზემოაღწერილ კამპანიებს ხელმძღვანელობდნენ, მათი შემცვლელები, რომლებიც დიდი ტერორის პირველ ხანებში სხედან პოსტებზე, ჩეკისტები, რომლებიც გუშინ სხვებს აპატიმრებდნენ, ოჯახის წევრები “ხალხის მტრის ოჯახის წევრობის” საბაბით, ეთნიკური ჯგუფები, ფაქტობრივად მხოლოდ ეთნიკური საბაბით (მაგ. “პოლონელთა წმენდის ოპერაცია”, “კორეელების” და ა.შ.), სრულიად აპოლიტიკური პირები და ყველაზე მასობრივად - გლეხები - კოლექტივიზაციით უკმაყოფილო მასა. დიდი ტერორის დროს მასობრივი განადგურება ასევე კრიმინალური წარსულისა და პრაქტიკის მქონე ადამიანებსაც შეეხო ანალოგიური წესით და დაუნდობლობით, ისევე, როგორც “პოლიტიკურებს”.

საქართველოს შემთხვევაში ციფრები დღემდე დაუზუსტებელია; მხოლოდ 1937-1938 წლების დიდი ტერორის განმავლობაში დახვრეტილთა ციფრი 12 000-ზე მეტია, “გულაგში” გაგზავნილები 10 000-ზე მეტი. 1921 წლიდან 1991 წლამდე ჩეკა-გეპეუ-შინსახკომ-კაგებეს ხელში 80 000-მდე მოქალაქემ გაიარა სხვადასხვა საბაბით.

შესაბამისად, გამოწვევაა, თუ როგორ უნდა შევხედოთ ამ მოცემულობას, ამ სურათს - შეუძლებელია, თუ, ერთი მხრივ, არ მივიღებთ მას, როგორც შეულამაზებელ რეალობას და, მეორე მხრივ, (რა თქმა უნდა, ჩვენი აზრით) არ გავიზიარებთ შემდეგ ეთიკურ ნორმებს:

1) ეს ნიშნები არაა ჩვეული "მემორიალური" დაფები, რომლებიც ვინმეს დამსახურებებს განადიდებს - ესაა საინფორმაციო ნიშნები, რომელიც ასახავს მასობრივი ტერორის მასშტაბს და აღნიშნავს უკვალოდ გამქრალ მსხვერპლთა სახელებს.

2) განსაკუთრებით 1937-1938 წლების დიდი საბჭოთა ტერორი აღარ წარმოადგენს საოკუპაციო ხანის განზომილებას, სადაც რეჟიმი ებრძვის მოწინააღმდეგეებს (იატაკქვეშეთს და მათ თანამგრძნობებს), ეს არის ტოტალიტარული რეჟიმის მიერ განხორციელებული მასობრივი წმენდა, რომლის სამიზნე ჯგუფები იყვნენ, როგორც წინააღმდეგობის მოძრაობის ნაშთები (სრული უმცირესობა), ასევე პარტიული კადრები, შიდაპარტიული ოპოზიცია (ე.წ. "ტროცკისტები" და სხვა), ბიუროკრატია, არმიის მეთაურთა შემადგენლობა, თავად ტერორის (უშიშროების) აპარატის ნაწლიც და უმთავრესი მასა - გლეხობა, რომელთა დიდი უმრავლესობა სრულადაც აპოლიტიკური იყო და კოლექტივიზაციისადმი წინააღმდეგობის გარდა, სხვა მხრივ დიდად აქტიურები არც ყოფილან. შესაბამისად, თუკი თვალს ვუსწორებთ ამ მოცემულობას, სურათი სრულად უნდა აღვიქვათ - წინააღმდეგ შემთხვევაში, ეს შერჩევითი მეხსიერება გამოდის, რაც არაჯანსაღ მიდგომად მიგვაჩნია.

3) მსხვერპლის სტატუსი - მსხვერპლია ყველა, ვინც ტოტალიტარულმა რეჟიმმა გაანადგურა, ყოველგვარი სამართლებრივი ჩარჩოების (მათ შორის მის მიერ ფორმალურად აღიარებულის) დარღვევით და "დანაშაულის" ფაქტობრივი საფუძვლების არარსებობის უგულვებელყოფით.

შესაბამისად, მიგვაჩნია, რომ შერჩევითობა ამ პროცესში არაეთიკურია და არაპროდუქტიულია - მაგალითად, თუკი დავიწყებთ იმის განცალკევებას, ვინ იყო კრისტალურად სუფთა (რეჟიმის მოწინააღმდეგე) და ვინ - მასთან რაიმე სახით დაკავშირებული, ჩვენ გავიმეორებთ უკვე დამკვიდრებულ მავნე მიდგომას საბჭოთა რეჟიმის და ტერორის გააზრების მიმართ - "ჩვენ და ისინი", სადაც ჩვენ - კარგები და პატრიოტები ვართ, ისინი - უცხოები და ბოროტები. რეალობა კი გაცილებით რთული და კომპლექსური იყო. მეტიც, მსხვერპლთა ამ კატეგორიის იგნორირებით, საერთოდ მახინჯდება ტოტალიტარული რეჟიმის არსის აღქმა, რომელმაც მისი არქიტექტორებიც და მისადმი ლოიალურად განწყობილი ფენებიც დაუნდობლად გაანადგურა.

ამავე განზომილებაში უნდა განვიხილოთ მიხეილ ლევანდოვსკის ადგილიც; იგი პირველი მაგალითია და სხვა მისნაირი დილემები ყველა “რეპრესირებულ სახლთან” შეგვახსენებენ თავს. იგი რეჟიმის შექმნაზე და მის სტაბილურობაზე პასუხისმგებლობის მქონე პირია (ისტორიული პერსონა), ამაზე ყოველთვის უნდა იყოს საუბარი, უნდა შეფასდეს მისი ზოგადი და კონკრეტული წილი ტოტალიტარული რეჟიმის დანაშაულებებშიც - ეს ფაქტები, ინფორმაცია საზოგადოებას უნდა ახსოვდეს და ხელმისაწვდომი უნდა იყოს.

მაგრამ, ლევანდოვსკი ასევე არის თავისივე სახელმწიფოს/რეჟიმის მასობრივი ტერორის მსხვერპლი - იგი არ გაუსამართლებია სამართლიან სასამართლოს, შეზღუდული ჰქონდა ყველა ფუნდამენტური უფლება თავდაცვისათვის და, რა თქმა უნდა, მისი ბრალდება არანაირ ფაქტებს არ ეფუძნებოდა. საბჭოთა ტოტალიტარულ რეჟიმს იგი არ დაუსჯია იგი მოქალაქეების წინააღმდეგ ჩადენილი მოქმედებების გამო, როგორც სამხედრო მეთაურისა თუ პიროვნების. მისი ფიზიკური განადგურების საბაბი პოლიტიკური იყო, რომელიც ტოტალიტარული რეჟიმის მიერ იყო ფორმულირებული.

თუკი ჩვენ გვერდზე გადავდებთ იმ ფუნდამენტურ დაშვებას, რომ კაცობრიობის წინააღმდეგ ჩადენილი მასობრივი დანაშაულებების მსხვერპლთაგან ყველა იმსახურებს, ვიცოდეთ მათი სახელები, გვახსოვდეს და არ წავშალოთ, მაშინ ჩვენ, ინდივიდუალურად და როგორც საზოგადოება, გადავკვეთთ იმ ზღვარს, რომლის მიღმა, მხატვრულად თუ ვიტყვით, იწყება ძალიან ნისლიანი არე, რომელში შესვლითაც შეიძლება საკუთარი სახე დავკარგოთ ან ახალი ვიპოვოთ.

კერძოდ, მიდგომას/დაშვებას - ტოტალიტარული რეჟიმების მიერ განადგურებული ადამიანების ცხოვრებისეული გზის გამო მსხვერპლის სტატუსზე კითხვის ნიშნის დასმას მოჰყვება შემდეგი კითხვები:

თუკი მასობრივი მკვლელობის ერთსა და იმავე მსხვერპლიდან ვიღაცას მოგონება დასაშვებია და ვიღაცის - არა, რა ლოგიკას ეფუძნება ეს არჩევანი - ვიღაც უსამართლოდ მოკლეს და სხვები სამართლიანად?

თუკი ასევ ვთვლით, მაშინ პასუხისმგებლობას ვუხსნით ტოტალიტარულ რეჟიმს და მის მმართველებს ადამიანების იმ ნაწილის განადგურებაზე ვინც “არ მოგვწონს”?

როგორ ვხედავთ საბჭოთა პერიოდში განადგურებულ ადამიანებს - როგორც გმირებს, თუ როგორც მსხვერპლს?

რა უფრო მიზანშეწონილია - ტოტალიტარული რეჟიმის მსხვერპლთა შორის მხოლოდ “გმირების” გამოცალკევებით შემოვიფარგლოთ, თუ სრული სურათი ვაჩვენოთ - როგორ ჭამს რეჟიმი საკუთარ ორგანიზმსაც?

მაშინ გამოვრიცხოთ რეპრესიების მსხვერპლთა კატეგორიიდან - კომპარტიის წევრები, სახელმწიფო მოხელეები, ჯარისკაცები და ოფიცრები, “ტროცკისტები”, “უკლონისტები”, “სირცოვ-ლომინაძის ჯგუფის წევრები” და აშ. რას ვუპირებთ ეთნიკური დეპორტაციის მსხვერპლთ? მათგანაც ხომ არ გამოვხშიროთ არასასურველი ელემენტები?

საქართველოს ოკუპაციის განზომილება უნდა მივუსადაგოთ ყველაფერს 1991 წლამდე? თუკი ოკუპაციის ჩარჩო განმსაზღვრელია და ურყევია, რას ვუშვებით ძეგლებს, ქუჩების, ქალაქის რაიონების, უნივერსიტეტების და აშ. სახელებს, რომლებიც კლასიკური გაგებით ქართველი კოლაბორაციონისტების “ღვაწლს განადიდებენ”? რა ვუყოთ 1956 წლის 9 მარტის მსხვერპლთა მემორიალს?

კითხვების რიგი შეიძლება კიდევ გაგრძელდეს, პასუხებიც არ იქნება ერთმნიშვნელოვანი და სასიამოვნო ყველასათვის.

რა თქმა უნდა, ტოტალიტარიზმის შედეგების გააზრება აზრთა მრაფალფეროვნებისა და თავისუფალი დისკუსიის გარეშე ვერასოდეს მოხდება. ჩვენი ნაბიჯი, ამ კონკრეტული ნიშნის განთავსებით ჩვენი ღირებულებებიდან და პროფესიული ეთიკიდან გამომდინარეობდა, რაც არ ნიშნავს იმას, რომ ეს პოზიცია ყველასთვის სავალდებულო და ურყევი ჭეშმარიტება უნდა იყოს. მოხარული ვიქნებით, თუკი ოპონენტები ზემოჩამოთვლილ კითხვებს ჩაუღრმავდებიან, არ იჩქარებენ, მეტ დოკუმენტს გაეცნობიან უახლოესი წარსულის შესახებ, რეპრესიების მსხვერპლთაც დაელაპარკებიან (თუკიღა იპოვიან გარშემო) და საკუთარ პოზიციასადა ხედვას გამოიმუშავებენ.