საქართველოს ეროვნული არქივი, რომელიც იუსტიციის სამინისტროს იურისდიქციაში შედის, გამოირჩევა არალოგიკურად მაღალი ტარიფებით. დღეს არსებული სატარიფო პოლიტიკა, რომელიც ასლების ან ფოტოების გადაღებას ეხება, სრულიად არის ამოვარდნილი დასავლურ სამყაროში არსებული საარქივო რეალობისგან. ამის ილუსტრირებას, საკუთარი გამოცდილების მაგალითზე შევეცდები.

2015 წლიდან ვმუშაობ დისერტაციაზე, რომელიც კავკასიაში გერმანიის იმპერიის პოლიტიკას ეძღვნება, პირველი მსოფლიო ომის ბოლო წელს. შესაბამისად, ამ მასალის მოძიება აუცილებელია, როგორც გერმანიაში, ასევე საქართველოში. ბოლო წლების განმავლობაში პირადად ვიმყოფებოდი გერმანიის საგარეო საქმეთა სამინისტროს პოლიტიკურ და გერმანიის ფედერალურ არქივებში ბერლინში, ასევე გერმანიის სამხედრო არქივში ფრაიბურგში, ბრიტანეთის არქივში ლონდონში, ავსტრიის ცენტრალურ არქივში ვენაში და კიდევ რამდენიმე უფრო პატარა ზომის არქივში.

მდგომარეობა კი შემდეგია: ბრიტანეთში, საფრანგეთსა და გერმანიაში, სადღეისოდ, არქივები არის მთლიანად უფასო. აქ იგულისხმება ის, რომ მკვლევარს შეუძლია შევიდეს არქივში და საკუთარი კამერით ან ტელეფონით ფოტოები გადაუღოს მასალას, რომელიც მას აინტერესებს და ამაში არ იხდის არცერთ თეთრს. ამ პრინციპით, მე პირადად, მხოლოდ გერმანიის საგარეო საქმეთა სამინისტროს არქივში, დაახლოებით, 11 000 გვერდი მაქვს გადაღებული. რომ არ მქონოდა ფოტოგადაღების საშუალება, მომიწევდა ბერლინში საცხოვრებლად გადასვლა ამ მასალის დასამუშავებლად, მაგრამ ევროპაში, სახელმწიფო ცდილობს კომფორტული პირობები შეუქმნას მკვლევრებს და არა პირიქით, როგორც ეს საქართველოში ხდება.

ახლა რა მდგომარეობაა საქართველოში? მკვლევარს საერთოდ არ აქვს უფლება ფოტოგადაღება განახორციელოს. იგი იძულებულია შეიტანოს განაცხადი და დაუკვეთოს გადაღება თავად არქივს, რომელიც იმავე დღეს მისი განხორციელების შემთხვევაში ერთ გვერდში 1 ლარს ითხოვს, მეორე დღეს კი - 60 თეთრს. ახლა ბერლინში ჩემს მიერ გადაღებული გვერდების რაოდენობა გადავიყვანოთ ლარებში და გამოდის, რომ საქართველოს საზომებით, ცუდ ვარიანტში - 11 000 ლარი უნდა გადამეხადა, კარგში კი, დაახლოებით - 6 000. ამას დავუმატოთ ის სოციალ-ეკონომიკური გარემო, რომელშიც გერმანელი და ქართველი მეცნიერები საქმიანობენ და დავინახავთ, რომ საარქივო სფეროში არა ევროპაში, არამედ მისგან წარმოუდგენლად შორს ვიმყოფებით.

იუსტიციის სამინისტრო მის აკრძალვას შემდეგნაირად ხსნის:

„იუსტიციის სამინისტრო ვერ გაიზიარებს ინიციატივას იმის შესახებ, რომ დასაშვები გახდეს დოკუმენტის ასლის საკუთარი ტექნიკური საშუალებების (ფოტო-ვიდეო კამერა, სკანერი) გამოყენებით დამზადება, ვინაიდან ყველა დოკუმენტის ასლი ეროვნული არქივის მიერ გაიცემა დამცავი წყლის ნიშნებით. საკუთარი ტექნიკური საშუალებებით დოკუმენტის გადაღების შემთხვევაში კი, დოკუმენტს ასეთი ნიშანი აღარ ექნება. გასათვალისწინებელია, რომ, მაგალითად, ავსტრიის არქივში სწორედ ამავე მიზეზებითაა აკრძალული მკვლევარების მიერ საკუთარი ტექნიკური საშუალებების გამოყენება.“

(ციტატა მოყვანილია საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს წერილიდან, რომელიც მან წარადგინა, საქართველოს პარლამენტში 2018 წელს, საარქივო კანონის შესაბამისი მუხლების შეცვლის ინიციატივის წინააღმდეგ, რომელიც გადაღების ფასების გაუქმებას და 1991 წლამდე არსებულ დოკუმენტებზე სრულფასოვან წვდომას მოითხოვდა)

ცოტა რთულია სერიოზულად შეხედო პირველ არგუმენტს, რომ თურმე დამცავი წყლის ნიშნების არარსებობა ყოფილა ამ საკითხის ფოტოგადაღების აკრძალვის მიზეზი. ეს ასე არ არის, ცხადია. მკვლევრებისგან დოკუმენტების დაცვა არაა მთლად ჯანსაღი მიდგომის მაგალითი. მთელს ევროპაში, არქივები ცდილობენ, რაც შეიძლება მეტი მკვლევარი მიიზიდონ და რაც უფრო მეტი იმუშავებს მათ დოკუმენტებზე, მით უფრო პრესტიჟულად ითვლება ესა თუ ის არქივი. ამ დასავლური მიდგომისგან განსხვავებით, საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს და არქივის დირექციას, როგორც ჩანს მესაკუთრის დამოკიდებულება აქვს არქივში დაცული მასალისადმი და მისგან მოგების ნახვას ცდილობს - ესაა აქ პრობლემის სათავე. არადა, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ცივილურ საზოგადოებებში, არსად არ არის არქივი ბიზნესის და შემოსავლის მიღების დიდი წყარო და დიდი არქივები ყველგან არის უფასო. არქივი არის საზოგადო საკუთრება, მთელი ერის სიკეთე და ყველას უნდა ჰქონდეს მასზე უფასოდ წვდომის საშუალება ფოტოების გადაღების ჩათვლით. ხოლო არქივის მენეჯმენტი და სამინისტრო არის მომსახურე პერსონალი, სერვისი მომხმარებელსა და მოხმარების ობიექტს შორის პირველ რიგში და არა მისი მესაკუთრე, როგორც ეს საქართველოში წარმოუდგენიათ.

აღსანიშნავია, რომ დღეის მდგომარეობით, წერილში მაგალითად მოყვანილი არგუმენტი - ავსტრიის არქივებში ფოტოგადაღების დაუშვებლობასთან დაკავშირებით, უკვე უვარგისია. იყო დრო, როდესაც ავსტრიაში მართლაც მკაცრი მიდგომები არსებობდა ზოგადევროპულ საარქივო სისტემასთან შედარებით, მაგრამ ეს დრო იქაც წარსულს ჩაბარდა. იუსტიციის სამინისტროს ეს წერილი, რომლიდანაც ციტატა მოვიყვანე და რომელიც 2018 წლის 30 მარტით თარიღდება, არაზუსტ ინფორმაციას ავრცელებს. კერძოდ, 2017 წლის შემოდგომიდან მოყოლებული, ავსტრიის სახელმწიფო არქივმაც დაუშვა ფოტოგადაღება მის დარბაზებში. მე თავად ვიყავი 2019 წლის აპრილში ვენაში და რამდენიმე ასეული გვერდი გადავიღე საკუთარი ტელეფონით რაიმე შეზღუდვის გარეშე. ეს ასეც რომ არ იყოს, რატომ იყო საქართველოსთვის სამაგალითო მაინცდამაინც ის ერთი არქივი პირობითად ასიდან, სადაც ასეთი შეზღუდვა არსებობდა (და იქაც აღარ არსებობს უკვე), სრულიად გაუგებარია.

სატარიფო პოლიტიკა არის მხოლოდ ერთი პრობლემატური საკითხი ქართულ არქივებთან დაკავშირებით. არსებობს ასევე, საბჭოთა პერიოდის მასალებთან დაკავშირებით, სრულიად არაჯანსაღი მიდგომა დოკუმენტების არგაცემის, ან დაშტრიხული სახით გაცემის მაგალითზე. საბჭოთა კომუნისტური სახელმწიფო იყო ტოტალიტარული, დანაშაულებრივი რეჟიმი და მისი შემოქმედების მიმართ ისევე არ უნდა გამოიყენებოდეს პერსონალურ მონაცემთა დაცვის შესახებ არსებული კანონი, როგორც არ გამოიყენება მაგალითად, ნაცისტების მიმართ გერმანიაში. პირიქით, ყველაფერი უნდა იყოს მაქსიმალურად ღია, საჯარო და უფასო, რომ კარგად შევისწავლოთ ჩვენი უახლესი წარსული. რაც შეიძლება დროულად, ბევრ მკვლევარს უნდა მიეცეს საშუალება ამ მასალების უფასოდ და სრული სახით გაცნობისა, რათა გავაანალიზოთ ის რეჟიმი, რომელმაც 1991 წლამდე უამრავი ადამიანის სიცოცხლე და კარიერა გაანადგურა. დამოუკიდებელი საქართველოს იუსტიციის სამინისტრო და არქივები, არ შეიძლება იყოს რომელიმე თაობის კომუნისტი დამნაშავეების და ნომენკლატურის წევრების ხელის დამფარებელი არქივებში, როგორადაც ის, სამწუხაროდ, დღევანდელ დღემდე გვევლინება.

გიორგი ასტამაძე

კარლსრუეს უნივერსიტეტის დოქტორანტი