თბილისის ქუჩებს ის დროც ახსოვთ, როდესაც პარლამენტის დეპუტატები ტრამვაით მგზავრობდნენ; გვიან ღამით მთავრობის თავმჯდომარე ფეხით მისეირნობდა სახლისკენ და წყლისა და მჭადის რიგში მდგომი მინისტრები წინ არ მიძვრებოდნენ.

თითქმის საუკუნის განმავლობაში საქართველოს პირველი რესპუბლიკის ყოფას თანამედროვეები საჯაროდ ძუნწად და მუქ ფერებში იხსენებდნენ - სიცივე, შიმშილი, ქაოსი, შიში... ბოლშევიკური პროპაგანდა კი ძალას არ იშურებდა, რომ ახალი თაობის საბჭოთა მოქალაქეებს თავისუფლების ოთხწლიანი კუნძულის შესახებ მხოლოდ დამცინავი, დამთრგუნველი სურათები, მოგონებები დარჩენოდათ და ალტერნატიული ცოდნის წყაროები ჩაეკეტათ. კინოქრონიკებში მუდამ ატრიალებდნენ მთავრობის წევრების სახელდახელო საზეიმო სადილის მოშიმშილე გლეხობის სურათებით შეზავებულ კადრებს.

ძალისხმევამ ნაყოფი გამოიღო და დღეს ჩვენს საზოგადოებას თითქმის გაწყვეტილი აქვს ცნობიერი და ემოციური კავშირი საქართველოს რესპუბლიკის დამფუძნებლებთან. მათი სახელების აბსოლუტური უმრავლესობა არაფერს გვეუბნება. სახეზე არ ვიცნობთ მაშინდელი მოქალაქეების ნდობის მანდატით აღჭურვილ პოლიტიკოსებს და დედაქალაქში, საჯარო სივრცეში, თითქმის არაფერი მიგვანიშნებს პირველი რესპუბლიკის არსებობის შესახებ. „პიონერთა სასახლის“ კიბეზე ყველას „ქეთო და კოტე“ ახსენდება და არა 1918 წლის 26 მაისი, 1919 წლის 12 მარტი და 1921 წლის 21 თებერვალი.

კითხვაზე - რაში შეიძლება სჭირდებოდეს დღევანდელ მოქალაქეს საქართველოს დამფუძნებელი მამების კვალის წაკითხვა თბილისის ქუჩებში, ერთი მარტივი პასუხი, სწორედ ყოფით დეტალებში მაშინდელი საზოგადოების პოლიტიკური კულტურის და საზოგადო ეთიკის დანახვაა, როდესაც დიდი ცვლილებების და გარდატეხების დროს, პოლიტიკური კლასი 2-3 დღის განმავლობაში მეტეხის ციხის კარცერიდან მეფისნაცვლის ყოფილ სასახლეში გადაბარგდა და მომაკვდავი საზოგადოებრივი ინსტიტუციები გადაიბარა.

პირველი რესპუბლიკის პოლიტიკური ელიტის 1917 წლამდე და 1917 წლის შემდეგი საცხოვრებლების ტოპოგრაფიული რუკის შედარება, რევოლუციის შემდგომ საქართველოში დაწყებული სოციალური ცვლილებების საინტერესო ილუსტრაციაა. წინასწარი განწყობის მიუხედავად, აშკარაა, რომ მმართველი კლასის დიდი გადასახლება „ქართული დემოკრატიის აკვნიდან“ - „ნახალოვკიდან“ - ქალაქის ცენტრისკენ არ მომხდარა. ქვეყნის მმართველობის სადავეების მქონეთა შორის, ცოტას თუ გააჩნდა თბილისში საცხოვრებელი სახლი და თუკი მეფის რეჟიმის დროს მათ კვალს კონსპირაციული ბინიდან ბინაზე მოგზაურობასა და საბოლოოდ ჟანდარმთა სამმართველოსა და მეტეხში ვხედავთ, დემოკრატიული რესპუბლიკის დროს ეროვნული საბჭოს, პარლამენტის და დამფუძნებელი კრების ქვესტორს დეპუტატები ხშირად უბრუნებდნენ საანკეტო ბარათებს მისამართის გასწვრივ მინიშნებით - „დროებითი“, ან „ბინა არ მაქვს“. დროებით მცხოვრები დეპუტატების უმრავლესობა კი ან სამინისტროების შენობებში იყო შეფარებული, ან თავად მთავრობის სასახლეში, ან მის სიახლოვეს ქირაობდნენ ბინებს.

ერთი ასეთი სახლი, სასახლესთან ახლოს, მაშინდელი პეტრე-დიდის ქუჩა N18 იყო (ამჟამად, ინგოროყვას ქუჩა), სადაც საქართველოს დამფუძნებელი კრების ათ დეპუტატს ჰქონდა ოთახი ნაქირავები. დღეისათვის შეიძლება ეს სახლი ერთგვარ მემორიალად წარმოვიდგინოთ, რომელიც დიდი ცვლილებების ცოცხალი მოწმეა. მდიდარი ტფილისელი მოქალაქის სახლი, რომელსაც ხშირად „ოხრანკა“ კონსპირაციული მიზნებისათვის იყენებდა, დემოკრატიული რესპუბლიკის დეპუტატთა საერთო საცხოვრებელი გახდა. საქართველოს საბჭოთა რუსეთის მიერ ოკუპაციის შემდგომ კი თითოეული ამ ადამიანის ბედი მე-20 საუკუნის საქართველოს ტრაგიკული ისტორიისა და დაკარგული და უსამართლოდ მივიწყებული თაობის ბედის შთამბეჭდავ ილუსტრაციად იქცა:

დამოუკიდებლობის ხანაში, 1919 წელსვე, გარდაცვლილი დეპუტატის - სიმონ სურგულაძის ვინაობისა და ცხოვრების გზის გასარკვევად ჟანდარმერიის და „ოხრანკის“ დოკუმენტების ჯერაც გადაუშლელი სქელი ტომები თუ გვაძლევენ იმედს. დიდი ძალისხმევის მიუხედავად იგი კვლავაც ჩვენი საზოგადოების გაწყვეტილი მეხსიერების მაგალითად რჩება.

ძველი მუშა-რევოლუციონერი, გამოცდილი ორგანიზატორი და კონსპირატორი გიორგი ერაძე დეპუტატობის პარალელურად შრომისა და მომარაგების მინისტრიც იყო. დამოუკიდებლობის პერიოდში მის სახელს ერთი კურიოზი უკავშირდება, რომელიც სიმართლესთან დიდად ახლოს არ უნდა იყოს, მაგრამ კარგად ასახავს მაშინდელ რეალობას: ერთ-ერთი ომისას, გვიან ღამით მეგობრებთან - ნახალოვკელ და ავლაბრელ მუშებთან ერთად მოსეირნე მინისტრი მილიციის პატრულმა ვერ იცნო და „უჩასტკაში“ წაყვანა დაუპირა. პროტესტისას - დეპუტატი და მინისტრი ვარო, ლაზღანდარობისთვის მსუბუქადაც წაუთაქეს. გიორგი ერაძე საბჭოთა ოკუპაციისას ემიგრაციაში წავიდა და ლევილში ცხოვრობდა. იგი 1971 წელს 89 წლის ასაკში გარდაიცვალა. ამ დროისათვის ის ემიგრანტული მთავრობის ბოლო მოქმედი წევრი იყო.

ვასილ წულაძე საქართველოს სოციალ-დემოკრატიული პარტიის მეორე - ახალგაზრდა თაობის ფრიად მოქმედი და ავტორიტეტული წარმომადგენელი იყო. პოლიციასა და ჟანდარმერიასთან წლობით „თამაშის“ და 1917 წლის რევოლუციის შემდეგ „ოხრანკის“ ყოფილი აგენტების გამოვლენაში მიღებული გამოცდილება საქართველოს დამოუკიდებლობის დაკარგვის შემდეგაც არ გაუფლანგავს ფუჭად - დიდი ხნის განმავლობაში სტამბოლიდან პარიზსა და თბილისს შორის საიდუმლო საინფორმაციო არხების ორგანიზატორი იყო. სიბერეში გამოქვეყნებული მოგონებების მცირე ფრაგმენტებითაც შეიძლება ვივარაუდოთ, რამდენად მნიშვნელოვან ინფორმაციას შეიძლება ინახავდეს მისი ჩანაწერები.

ვლადიმერ (ლადო) ჯიბლაძეც ამ თაობის ლიდერი, გამოცდილი მებრძოლი, პროპაგანდისტი, საერთაშორისო სოციალისტური ყრილობების დელეგატი; 1917 წლის დეკემბერში საქართველოს სახალხო გვარდიის ერთ-ერთი ორგანიზატორი და მთავარი შტაბის წევრი, თითქმის ყველა ბრძოლის მონაწილე იყო. ლადო ჯიბლაძე, საქართველოს ოკუპაციის შემდეგ, მასობრივი რეპრესიების პირველივე ტალღის დროს, 1921 წლის მაისში, მშობლიურ სოფელში დააპატიმრეს. მეზობელმა და ძველმა თანამებრძოლმა ბოლშევიკებმა დახვრეტის რეკომენდაციით გაგზავნეს თბილისში, საიდანაც 1922 წლის დეკემბერში პოლიტპატიმრების დიდ ჯგუფთან ერთად ციმბირის საკონცენტრაციო ბანაკებში გადაასახლეს, სადაც 1936 წლამდე მუდმივად უგრძელებდნენ პატიმრობის ვადას. საბოლოდ კი, 1938 წელს სტალინის სანქციით დახვრიტეს.

ლიზა ბოლქვაძე, გურიის ქალთა სოციალ-დემოკრატიული ორგანიზაციების ლიდერი, დიდი ავტორიტეტით სარგებლობდა ოკუპაციის შემდეგ დაწყებული წინააღმდეგობის მოძრაობაში. იგი მომდევნო ტალღისას, 1923 წლის მაისში, შუა აზიაში გადაასახლეს, საიდანაც 1925 წელს დაბრუნდა და კვლავ იატაკქვეშეთს ჩაუდგა სათავეში. 1926 წელს საქართველოს სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტიის არალეგალური ცეკას მდივნის მოვალეობას ასრულებდა. ამავე წელს დააპატიმრეს და 1937 წლამდე ციმბირში პატიმრობა-გადასახლებაში იყო, სანამ 1937 წელს კრასნოიარსკში არ დახვრიტეს.

კოტე ანდრონიკაშვილი, წარჩინებული კახელი თავადის ოჯახში აღზრდილი ახალგაზრდა, სტუდენტობიდანვე „მეფის ტახტის მოსისხლე მტერი“ იყო. ბევრჯერ დაპატიმრებული და გაციმბირებული. ციმბირიდან გაიქცა და 1917 წლამდე ჟენევაში მყოფი სოციალ-დემოკრატების ინტერნაციონალური ჯგუფის მდივანი იყო. სამშობლოში დაბრუნების შემდეგ თელავის ქალაქის თავი - 1921 წლის ომისას კახეთში მთავრობის რწმუნებული. ოკუპაციის შემდეგ რამდენჯერმე „პროფილაქტიკური“ დაპატიმრების მიუხედავად წინააღმდეგობის მოძრაობის ლიდერი - საქართველოს დამოუკიდებლობის კომიტეტის მეორე და ბოლო თავმჯდომარე გახდა, რომელიც 1924 წლის აგვისტოს აჯანყებას მეთაურობდა. დაპატიმრების და გასამართლების შემდეგ, 1925 წლიდან, „სასტიკი იზოლაციის“ წესით მოთავსებული იყო სუზდალის ციხეში. გათავისუფლების შემდეგ კოტეს კვალი იკარგება. სავარაუდოდ ისიც 1937 წლის დიდი ტერორის მსხვერპლი გახდა. გასამართლების შემდეგ ხშირად ირონიულად შენიშნავდა, როგორ დაჟინებით მოიხსენებდა მას ბოლშევიკური რეჟიმი „თავად ანდრონიკაშვილად“, როდესაც თავადის წოდება მეფის ხელისუფლებამ პირველი დაპატიმრებისას აჰყარა.

ილიკო ბადრიძე - ასევე ძველი მუშა და რევოლუციონერი, მებრძოლი რაზმების ორგანიზატორი. მეფის დროს კატორღაში ნამყოფი. საქართველოს ოკუპაციის შემდეგ მალევე დააპატიმრეს. მეტეხის ციხეში ჯერ კიდევ მეფის დროს შერყეული მისი ჯანმრთელობა კრიტიკულ ზღვარს მიუახლოვდა და სიკვდილისგან მეგობარმა და თანამებრძოლმა, დამფუძნებელი კრების დეპუტატმა ვასო ცაბაძემ დაიხსნა - თავდებობით გამოაშვებინა, რადგან მას ბოლშევიკებს შორისაც დიდი ავტორიტეტი ჰქონდა წარსული დამსახურებების გამო. ვასო ცაბაძე ტფილისის სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პირველი წრეების ერთ-ერთი დამაარსებელი იყო. ილიკო ბადრიძე მეორედაც გადაურჩა სიკვდილს 1924 წლის აგვისტოს აჯანყებისას. მასობრივი დახვრეტის შეჩერების ბრძანებისას მისი რიგი ჯერ კიდევ არ იყო მოსული, განსხვავებით ვასო ცაბაძისგან, რომელიც ერთ-ერთი პირველი დახვრიტეს. სტაბილური ფსიქოლოგიური დევნა-შევიწროების ფონზე ილიკო ბადრიძე 1937 წლამდე პატრონობდა ოჯახს. 1937 წლის მასობრივი ტერორისას კი ისიც ათასობით უკვალოდ გამქრალ ადამიანთა რიგს შეუერთდა.

სანდრო ფარინევი - საქართველოს სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ასევე ძველი და თვალსაჩინო მებრძოლი. საკუთარ ხელნაწერ ბიოგრაფიაში პრინციპულად არ დაგვიტოვა რევოლუციური დამსახურებების ჩამონათვალი. თუმცა, როგორც მოგვიანებით წერდნენ, მისი კვალის წაკითხვა სანდროს სახეზე, კაზაკების ხმლების ნაკვალევითაც შეიძლებოდა. მას ორმაგი ოსურ-ქართული იდენტობის (ეროვნებად აღნიშნული აქვს გაოსებული ქართველი) გამო კავკასიელი ერების რევოლუციური თანამეგობრობის ნიმუშადაც მიიჩნევდნენ. საქართველოს ოკუპაციის შემდეგ წინააღმდეგობის მოძრაობაში ჩაერთო და 1922 წლის 26 მაისს, საქართველოს რესპუბლიკის დროშით ხელში დემონსტრაციის მეთაურობისას დეზერტირკაში დააპატიმრეს. ჩეკისტებმა ერთწლიანი პატიმრობის და შანტაჟის შემდეგ გატეხეს და 1923 წელს საქართველოს სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტიის თვითლიკვიდაციის სპექტაკლს ჩაუყენეს სათავეში. 1920-იანი წლების ბოლომდე ტრამვაის სამმართველოს უფროსად მუშაობდა. შემდგომი ბედი კი ჯერჯერობით გაურკვეველია.

ანანია სალუქვაძის ფანტასტიკური თავგადასავლის წარმოდგენას კარგი რომანისტი ან რეჟისორი სჭირდება. სუსტი ჯანმრთელობის 19 წლის ყმაწვილი 1907 წელს რევოლუციის აკვნის - გურიის - სოციალ-დემოკრატიული ორგანიზაციების ლიდერი გახდა. საქართველოს ოკუპაციის შემდეგ, პარტიის უხუცესი ორგანიზატორის, სილიბისტო ჯიბლაძის, გარდაცვალების შემდეგ მის მხრებზე გადაიარა ბოლშევიკურ საოკუპაციო რეჟიმთან საბრძოლველად წინააღმდეგობის მოძრაობის ორგანიზებამ. 1922 წელს დაპატიმრებული 1935 წლამდე მუდმივად გადასახლებაში და ციხეებში იმყოფებოდა, სადაც ჯანმრთელობა საბოლოოდ გაუტყდა და 1935 წელს ალმა-ათაში გარდაიცვალა. 1960-იან წლებში შვილმა - შოთა სალუქვაძემ - მალულად გადმოასვენა სამშობლოში და საბურთალოს სასაფლაოზე დაკრძალა.

ინგოროყვას N18-ის ბოლო ბინადრის - ლეონტი ჟღენტის ბიოგრაფიაც ამ საერთო სურათის ნაწილია. 1921 წელს ემიგრაციაში წასული დეპუტატი მოგვიანებით, 1949 წელს, წერდა:

„...საქართველოს თავისუფლება ჩაქსოვილია საერთაშორისო თავისუფლებაში. არ იქნება რა საქართველო თავისუფალი, მაშინ ყველას თავისუფლება კითხვითი ნიშნის ქვეშ ისმება და სწორედ აქ არის ჩვენი მტკიცე იმედიც“.

ძნელი სათქმელია, ყველა მათგანის გულის სიღრმეში არსებული და უთქმელი მალული იმედი, სხვადასხვაგვარად რომ გადმოსცემენ ხოლმე - „ხელნაწერები არ იწვიან“, „სანთელ-საკმეველი“ და ა.შ. - უფრო უნიადაგო ხომ არ გამოდგა?!

ფოტოები:

საზოგადოებრივი არქივი - “საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორიის” კოლექციებიდან.

საქართველოს ეროვნული არქივი.

თსუ ქართული ემიგრაციის მუზეუმი.

გურამ შარაძის კერძო კოლექცია.

საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორიისა და ჟურნალ “ლიბერალის” ერთობლივი პროექტი.