“ეგრე არ დარჩეთ, ხალხნო!”

ქართული საბჭოთა ფილმი “სიყვარული ყველას უნდა”

როდესაც ფოტოკამერის წინაპარი, დაგეროტიპი პირველად ჩაუვარდა ხელში, ხოსე არკადიო ბუენდიამ გადაწყვიტა ღმერთისთვის გადაეღო ფოტო და საბოლოოდ დაემტკიცებინა მისი არსებობა ან არარსებობა. მარკესის პერსონაჟისგან განსხვავებით, საბჭოთა კავშირში არავის უცდია ღმერთის ფოტოქაღალდზე აღბეჭდვა, ყოველ შემთხვევაში, ასეთ ცნობას ჩვენამდე არ მოუღწევია.

საბჭოთა კავშირში ღმერთის ადგილის დაკავებას მუდმივად ცდილობდა სახელმწიფო და რაღაც დოზით ამას ახერხებდა კიდეც. ღმერთის იდეა, ისევე როგორც ტოტალიტარული სისტემა, თავის თავში აერთიანებს განუზომელ ძალაუფლებასა და შიშს, ძალაუფლებისა და შიშის წინაშე კი ადამიანები ყოველთვის არაბუნებრივები და ხელოვნურები არიან.

ეს არაბუნებრიობა თანაბრად შეიძლება დავინახოთ როგორც საკრალურ ადგილას შეკრებილ ადამიანთა სახეებზე, ასევე იმ ადამიანთა სახეებზე, რომლებიც ტოტალიტარული სისტემის წინაშე დგანან. ამ შემთხვევაში სისტემის წინაშე დგომა მაინცდამაინც უეჭველ რეპრესიას, გადასახლებას ან დახვრეტას არ ნიშნავს: ტოტალიტარულ სახელმწიფოში ადამიანი მუდმივად დგას ტერორისა და პროპაგანდის ძლიერი მანქანის წინაშე.

ალბათ იმის თქმაც შეიძლება, რომ საბჭოურ ტოტალიტარიზმში სახელმწიფო მუშებისგან ითხოვს კმაყოფილ და მოწადინებულ სახეებს. ამ სახეებს ფოტოგრაფი გეგმების შესრულების პროცესში დაასურათებს და საპატიო ადგილს მიუჩენს შესაბამის ალბომსა თუ საგამოფენო სივრცეში.

წარმოვიდგინოთ ნებისმიერი, მაგალითად, კოლმეურნეთა, მასწავლებელთა ან მეშახტეთა კოლექტივი, რომლებიც ხელმძღვანელთან ერთად, ან გნებავთ მის გარეშე იღებენ ჯგუფურ ფოტოს. ასეთი ფოტოები შეიძლება მრავლად შეგხვედრიათ მშობლებისა და ბებია-ბაბუების ძველ ალბომებში. როგორ ფიქრობთ, ტოტალიტარული სისტემის პირობებში ფოტოზე გამოსახულ ადამიანთა სახეები, გამომეტყველება და სხეულის მდგომარეობა ინდივიდუალურ ხასიათსა და განწყობებს გამოხატავს თუ პირიქით, რაღაც კოლექტიურს, რაღაც დიადს, უტოპიურსაც კი? - მოდი, ეს კითხვა დროებით უპასუხოდ დავტოვოთ და გადავხედოთ საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორიის მიერ გასული 10 წლის მანძილზე შეკრებილი ფოტოკოლექციებიდან შერჩეულ რამდენიმე ფოტოს, რომლებიც საზოგადოებრივი არქივის პლატფორმაზეა განთავსებული.

“ჩავაბაროთ სახელმწიფოს 800 ტონა ყურძენი”, უცნობი ალბომი ბოლნისიდან.

შესვენება მოსავლის აღების დროს,უზანდარა, ქიზიყი, 1965 წელი. სოფელ გამარჯვების კოლმეურნეობის ფოტოალბომი.

მევენახე ქალები, უზანდარა, ქიზიყი, 1965 წ. სოფელ გამარჯვების კოლმეურნეობის ფოტოარქივი.

ჩაიში. 1960-იანი წლები, ნინო მთვარელიშვილის კოლექცია.

კაცია და გუნება, ალბათ ყველა დამთვალიერებელი სხვადასხვა განწყობას დაინახავს ფოტოზე აღბეჭდილი კოლმეურნეების სახეებზე. ვიღაც იტყვის, იქნებ საერთოდაც არ ეღიმებოდათ ფოტოსესიის მომენტში, ან გეგმას გადაჭარბებით ვერ ასრულებდნენ და ეს დარდი აწვათ გულებზე. რა თქმა უნდა, ყველა ვარიანტსა და მოსაზრებას აქვს საფუძველიც და არსებობის უფლებაც, მაგრამ საქმე ის გახლავთ, რომ ზოგიერთი მოსაზრების მიღმა მეოცე საუკუნის საკმაოდ გავლენიანი მოაზროვნეები დგანან, მაგალითად, როლან ბარტი და მიშელ ფუკო.

ბარტის წიგნი “კამერა ლუციდა - რეფლექსია ფოტოგრაფიაზე” 1980 წელს გამოქვეყნდა, ხუთი წლით ადრე კი ფუკომ ფოტოგრაფია დისციპლინური ძალაუფლებასთან (Disciplinary Power) დააკავშირა.

ფოტოგრაფია ისტორიულად ჩამოყალიბდა როგორც ინდივიდებზე დაკვირვებისა და მათი კლასიფიკაციის საშუალება, რომელმაც შეითავსა თვალთვალის ფუნქციაც. დაკვირვებამ, კლასიფიკაციამ და თვალთვალმა, როგორც ფოტოს გამჟღავნების შემდგომ მოსალოდნელმა ქმედებებმა, განსაკუთრებული დატვირთა მიანიჭა ფოტოგრაფირების პროცესს.

ჩამოყალიბდა ნორმალიზებული სახისა თუ სხეულის მდგომარეობა, რომელიც ამა თუ იმ ტიპის ფოტოზე უნდა გამჟღავნებულიყო. სურათის გადამღებსა და დასასურათებელ ინდივიდებს შორის გაჩნდა განსაკუთრებული, ძალაუფლებრივი ურთიერთკავშირი.

ვინ ფლობდა ძალაუფლებას? ფოტოგრაფი? - საქმე ის არის, რომ ფოტოგრაფი ძალაუფლებას არ ფლობდა. ის გახლდათ მედიუმი, რომელიც ინდივიდებს კარნახობდა ნორმალიზებულ (მოთხოვნილ) სხეულისა თუ სახის მდგომარეობას, ქმნიდა შესაბამის კომპოზიციას და იღებდა ფოტოს.

ტოტალიტარულმა სისტემებმა, მათ შორის საბჭოთა კომუნიზმმა, ბუნებრივად შეითვისა და პრაქტიკაშიც გამოიყენა ფოტოგრაფიის ეს თვისება. ისეთ დაწესებულებაში, როგორიც იყო საბჭოთა სკოლა, გაჩნდა ნორმალიზებული სხეულისა და სახის მდგომარეობები, ისევე, როგორც სპეციფიკური ფოტოკომპოზიციები.

საზოგადოებრივი არქივიდან აღებულ და ზევით წარმოდგენილ რამდენიმე სურათზეც ჩანს ფოტოგრაფიის მსგავსი დატვირთვით გამოყენების მაგალითი. როგორც ჩანს, კოლმეურნეობებსა და კოლმეურნეებსაც უნდა დაეკმაყოფილებინათ საბჭოთა მუშის ნორმალიზებული სახისა და სხეულის მდგომარეობა: გამართული მხრები, საქმიანი იერი, ბედნიერი სახე (სასურველია) და, რაც მთავარია, უსასრულო სივრცეში გაჭრილი რამდენიმე მზერა. სადღაც იქ, უსასრულობაში ხომ კომუნიზმი იცდიდა, რომელიც ამქვეყნიურ სამოთხეს ჰპირდებოდა ქიზიყელ მევენახესა და გურულ მეჩაიეს.

ერთხელ უკვე ვახსენეთ საბჭოთა სკოლა, თუმცა არ გვიჩვენებია ფოტომაგალითები, სადაც მოსწავლეთა ჯგუფისა და მასწავლებლის ნორმალიზებული სახისა და სხეულის მდგომარეობაა აღბეჭდილი. მოდი, კვლავ მივმართოთ საზოგადოებრივ არქივს.

სკოლის სამკითხველოში. 1960 წელი, ნინო მთვარელიშვილის კოლექცია,

ფოტოზე ვხედავთ მუშაობაში გართულ ოთხ გოგონას, რომლებიც სკოლის ბიბლიოთეკაში იმყოფებიან. ოთახის კედელზე გვერდიგვერდ არის განთავსებული ილიასა და აკაკის პორტრეტები, მეორე კედელზე გაკრული პლაკატი კი მოსწავლეებს, მასწავლებლებს, მშობლებსა და ამ ფოტოს ყველა დამთვალიერებელს აუწყებს, რომ საქართველოს კომპარტიის დაარსებიდან 40 წელია გასული. ამ კონკრეტულ ფოტოზეც ბევრი ნორმაა საგულდაგულოდ დაცული, მაგალითად, მხრებში გამართული ბავშვები სერიოზული სახეებით რაღაცას ხატავენ, ზურგს კი უკვე ორმოცწლიანი ისტორიის მქონე საქართველოს კომუნისტური პარტია, აკაკი წერთელი და ილია ჭავჭავაძე უმაგრებთ.

1960-იანი წლები, ედემ კვირტიას კოლექცია.

ეს ფოტოც დაახლოებით მსგავს სტანდარტებს იცავს. განსხვავება ის არის, რომ ამ შემთხვევაში მოსწავლეთა (პიონერთა) ყურადღება არა მუშაობის პროცესზე, არამედ საბჭოთა პროპაგანდისტულ პოსტერზეა ფოკუსირებული.

წარმოიდგინეთ ნებისმიერი კომერციული თუ არაკომერციული რეკლამა, რომელიც ძალიან ბევრჯერ გაქვთ ნანახი, თითქმის ყველგან ეს რეკლამაა, ტელევიზორში, სოციალურ ქსელებში, ბილბორდებზე და თქვენ კი ყოველ მომდევნო ჯერზე დიდი დაკვირვებითა და აღტაცებით უყურებთ მას. ოდნავ არაბუნებრივი სიტუაციაა, არა? - დაახლოებით ისეთივე არაბუნებრივი, როგორც ფოტოზე აღბეჭდილი მოზარდების ინტერესიანი მზერა, რომელიც საბჭოთა ბელადის პოსტერზეა მიმართული.

ცალკე შეიძლება გამოვყოთ 1960-70-იანი წლებში გამართულ საზეიმო დემონსტრაციები, რომლებიც კონკრეტულ თარიღებს, მაგალითად, მშრომელთა დღეს (1 მაისი), ან საქართველოს გასაბჭოების 50 წლისთავს ეძღვნებოდა. მსგავს დემონსტრაციებზე გარკვეული ნორმები თავისთავად უნდა ყოფილიყო დაცული, ფოტოგრაფის ერთადერთი მოვალეობა კი სწორი კუთხის შერჩევა და დემონსტრანტთა დასურათება გახლდათ.

გასაბჭოების 50 წლისთავისადმი მიძღვნილი საზეიმო დემონსტრაცია, ჩხოროწყუს ისტორიული მუზეუმის კოლექცია.

წესრიგი, მარშირებული ნაბიჯები, სერიოზული სახეები, სპეციფიკური უნიფორმა, სამედიცინო ჯვრები სამკლაურებზე და მარქსის პორტრეტი - ყველაფერი ნათელია, საბჭოთა ჯანდაცვა მწყობრშია და ფოტოგრაფმაც ძალიან კარგად მოახერხა ამ გზავნილის ფოტოფირზე აღბეჭდვა.

გასაბჭოების 50 წლისთავისადმი მიძღვნილი საზეიმო დემონსტრაცია, ჩხოროწყუს ისტორიული მუზეუმის კოლექცია.

ეს ფოტოც ბევრი დეტალის მიხედვით წინა ფოტოს იდენტურია. თეთრი პერანგი, პიონერული წითელი ყელსახვევი,ახალგაზრდა ლენინის პორტრეტები, მეტ-ნაკლებად მწყობრი მწკრივი და ნაბიჯები. ყველაფერი ისეა მოწყობილი, რომ ორივე სურათი იმსახურებს ერთსა და იმავე საიუბილეო ალბომში მოხვედრას, რომელსაც აკინძვიდან 50 წლის შემდეგ, შემთხვევით შეიძლება გადააწყდე მუნიციპალური მუზეუმის ფონდში.

დასკვნისთვის

თანამედროვე ყოველდღიურობა გამოსახულებებით გადატვირთულია. ტრანსპორტი, ქუჩა, მაღაზია, სახლი, სოციალური ქსელები, რეალური თუ კიბერ-სივრცეები მუდმივად გვთავაზობენ გამოსახულებათა დაუსრულებელ ჯაჭვებს, რომლებიც პირდაპირ თუ ირიბ გავლენას ახდენს ჩვენს აღქმებსა და გადაწყვეტილებებზე.

გამოსახულებები და ფოტოგრაფია არც საბჭოთა კავშირისთვის იყო უცხო. უფრო მეტიც, როგორც ტოტალიტარული სისტემა, საბჭოთა სახელმწიფო მუდმივად ქმნიდა სიმულაციების ჯაჭვებს, რომელიც კონკრეტულ ფოტოს, გამოსახულებასა თუ ფრაზას საყოველთაო ინდოქტრინაციის საშუალებად აქცევდა. ორი სიტყვით ამას საბჭოთა პროპაგანდა ერქვა.

თანამედროვეობისაგან განსხვავებით, საბჭოთა კავშირში გამოსახულებათა წარმოებისა და გავრცელების პროცესი ვერტიკალური იყო. პარტია და იდეოლოგია განსაზღვრავდა, რა უნდა აღბეჭდილიყო ფოტოქაღალდზე და რა უნდა დარჩენილიყო ფოტოფირზე.

ფოტოების წარმოებისა და გავრცელების პროცესზე სახელმწიფოს მონოპოლია ფოტოგრაფიას ტოტალიტარული ძალაუფლებისა და დისციპლინის დამხმარე ინსტრუმენტად აქცევდა. დროთა განმავლობაში ფოტოგრაფირება, როგორც პროცესი, ინდივიდების სახისა და სხეულის ნორმალიზების საშუალებად იქცა. გასული საუკუნის 60-70-იანი წლების საბჭოთა ფოტოგრაფიაში მსგავსი ტიპის ნორმალიზების მრავალი მაგალითი შეიძლება ვიპოვოთ.

შესავალში დასმულ კითხვაზე, თუ რას გამოხატავდა საბჭოთა ტოტალიტარიზმის პირობებში გადაღებული კოლმეურნეების, მოსწავლეებისა თუ სხვათა ჯგუფური ფოტოები, ასეთი პასუხის გაცემა შეიძლება:

ყველა ჯგუფურ ფოტოზე სინამდვილეში ერთი, ზეპიროვნული, ნორმალიზებული ადამიანია აღბეჭდილი. აქ ის შეძლებისდაგვარად დაცლილია პიროვნული ნიშნებისაგან, სახითა და სხეულით კი კომუნისტური პარტიის მოთხოვნებს მანიფესტირებს.