დღეისათვის მეტეხის ეკლესიაში ქართული მართლმადიდებლური წესით წირვა-ლოცვა მიმდინარეობს, მიმდებარე პლატო და გორგასლის ძეგლი ახალდაქორწინებულთა საყვარელი მოსანახულებელი და ფოტოს გადასაღები ადგილია. თუმცა, მე-19 საუკუნის 20- იანი წლებიდან მე-20 საუკუნის 30-იან წლებამდე მეტეხის ხსენებაც კი ჩვეულებრივ მოქალაქეებში შიშს და ძრწოლვას იწვევდა. ერთი საუკუნის განმავლობაში მეტეხის საპატიმრო სამ პოლიტიკურ რეჟიმს პოლიტიკურ ოპონენტებთან ანგარიშსწორების ადგილად ჰქონდა გადაქცეული. ერთ დროს მეტეხის მრისხანე საპყრობილიდან დღეისათვის არაფერია შემორჩენილი, გარდა ეკლესიის ფასადზე ყოფილ ტუსაღთა მიერ სხვადასხვა წლებში ამოკაწრული სახელებისა და თარიღებისა. ამ სტატიაში მეტეხის საპყრობილის 110 წლოვანი მძიმე თავგადასავალზე მოგითხრობთ.

მეტეხის ციხე, 1910-იანი წლები. სერგეი პროკუდინ-გორსკის ფოტო. აშშ კონგრესის ბიბლიოთეკა.

მეტეხის ეკლესიის აღმოსავლეთ ფასადზე ლექსად არის ამოტვიფრული ერეკლე მეორის მიერ ყიზილბაშებისთვის სიმაგრის წართმევის ამბავი. ამ წარწერის ქვემოთ დაკვირვებული თვალი იოლად შეამჩნევს, ერთი შეხედვით მთელ საქართველოში გავრცელებულ ბარბაროსობას, ეკლესიის ფასადზე უილაჯოდ ამოკაწრულ სახელებსა და გვარებს. ქართულ- რუსულ-სომხური სახელები და გვარები სხვა უამრავ ეკლესია-მონასტრის ფასადზეც იკითხება,მაგრამ ოდნავ უჩვეულო, აქ თარიღებია. თუ კარგად დააკვირდებით, ამოიკითხავთ მე-19 საუკუნის მიწურულის, მე-20 საუკუნის დასაწყისის, 1918-1921 წლების და 1920-იანი წლების ბოლო პერიოდის თარიღებსაც. საყურადღებო აქ ისაა, რომ 1819 წლიდან 1933 წლამდე მეტეხის ეკლესიას ჩვეულებრივი მლოცველები, ან სახელის და გვარის ამოკაწვრის რიგითი მოსურნეები ვერ მიუახლოვდებოდნენ, ამისათვის ერთი აუცილებელი პირობა იყო საჭირო - პატიმარი უნდა ყოფილიყავი, მეტეხის საპყრობილის პატიმარი! მხოლოდ ამ შემთხვევაში შეგეძლო მიახლოვებოდი ციხის შიდა ეკლესიად გადაქცეულ მეტეხის ტაძარს, ზედამხედველის თვალის მოშორების შემთხვევაში კი შეგეძლო თბილისის ისტორიისთვის შენი ვინაობა ყველაზე ველური ფორმით დაგეტოვებინა.

როგორ გადაიქცა მეტეხი სატუსაღოს შიდა ეკლესიად, ამის თქმამდე მოკლედ გადავავლოთ თვალი მეტეხის ეკლესიის მიდამოს წარსულს. არაბთა მმართველობის (IX-XII საუკუნეები) დროიდან გვაქვს ცნობები მეტეხის გარშემო სასახლის და ციხე-სიმაგრის არსებობის შესახებ. მოგვიანებით, აქ სამეფო სასახლე იყო, რომელსაც დროდადრო დამპყრობლები წვავდნენ და არბევდნენ ხოლმე. 1748 წელს ერეკლე მეორემ თბილისის სხვა ციხეების მსგავსად მეტეხიც წაართვა სპარსელებს და როგორც ვთქვით, ამის აღმნიშვნელი წარწერაც არის ეკლესიის აღმოსავლეთ ფასადზე. 1795 წელს, აღა მაჰმად ხანმა თბილისის აღების დროს მეტეხის სიმაგრე დააზიანა და ეკლესია გაძარცვა. მომდევნო პერიოდში, რუსული იმპერიული მმართველობის პირველ წლებში სიმაგრე მნიშვნელოვნად დაზიანებული ყოფილა. 1819 წელს მთავარმართებელ ერმოლოვის დროს მეტეხის ძველი ციხე-სიმაგრე დაანგრიეს და მის ნაცვლად საპყრობილის კორპუსები ააგეს.

მეტეხის ციხის გეგმა. საქართველოს ეროვნული არქივი (ცენტრალური საისტორიო არქივი).

ამ ციხეში ათავსებდნენ როგორც სამოქალაქო უწყების პატიმრებს, ასევე გარკვეული პერიოდი, სამხედრო პატიმრებსაც. მე-19 საუკუნის ფოტოების მიხედვით ჩანს, რომ მეტეხის საპყრობილეს კორპუსები თანდათან ემატებოდა[1]

მე-19 საუკუნეში მეტეხის ციხის ერთ-ერთი პირველი ტუსაღი იყო დეკაბრისტი ბესტუჟევ- მერლინსკი. მწერალი მაქსიმ გორკი, ბოლშევიკები სტალინი, კალინინი, კურნატოვსკი, კამო. 1950-იან წლებში ციხეზე იყო დაფა, რომელიც გვამცნობდა, რომ 1903 წლის 17 აგვისტოს (ძველი სტილით) 27 წლის ასაკში მოკლეს რევოლუციონერი ლადო კეცხოველი.[2]

განსაკუთრებით გადატვირთული იყო მეტეხის საპატიმრო1905-1907 წლების პირველი რევოლუციური გამოსვლების დროს. მეტეხის ციხე განკუთვნილი იყო როგორც პოლიტიკური, ასევე სისხლის სამართლის დამნაშავეებისათვის.

მეტეხის ციხის ეზო. "ტფილისის ჰამქრის" არქივი.

საბჭოთა ხელისუფლების დამყარებამდე, თბილისში სულ ორი საპატიმრო მოქმედებდა: მეტეხი და საგუბერნიო ციხე, ანუ „გუბერნსკის“ საპატიმრო (სულ ახლახან დანგრეული ორთაჭალის ციხე). მე-19 საუკუნის პირველ ხანებში სასიკვდილო განაჩენის აღსრულებისათვის რუსულ ხელისუფლებას ქალაქგარეთ, ავლაბრის მაღლა მდებარე ე.წ. თხემის გორა ჰქონდა შერჩეული, სადაც ქალაქის სახრჩობელა იყო გამართული, თუმცა მოგვიანებით (მე-19 საუკუნის მიწურულს და მე-20 საუკუნის დასაწყისში) რევოლუციური მოძრაობის აღმავლობის პერიოდში, ტერორისტთა თავდასხმების შიშით, სასიკვდილო განაჩენის დიდ ნაწილს კარგად დაცულ მეტეხის საპყრობილის შიდა ეზოში აღასრულებდნენ. მაგალითად, მეტეხის შიდა ეზოში ჩამოახრჩვეს 1906 წელს გენერალ გრიაზნოვის მკვლელობაში ბრალდებული მუშა, არსენა ჯორჯიაშვილი.[3]

პატიმარი მარო კაპანაძე მეტეხის ციხეში,1907 წ. წიგნიდან ”კატორღა და ციმბირი”, თბილისი1935 წ. საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკა.

1918-1921 წლებში მეტეხის ციხეს აქტიურად იყენებდნენ საქართველოს ხელისუფლებაში მოსული საპატიმროს ყოფილი ხშირი ბინადრები-ქართველი მენშევიკები. დამოუკიდებელი საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტრომ მეტეხის საპატიმროს პროფილი უცვლელად დატოვა და შენობაში ათავსებდნენ როგორც სისხლის სამართლის დამნაშავეებს, ასევე პოლიტიკურ მოწინააღმდეგეებსაც, განსაკუთრებით კი ბოლშევიკებს. ამ პერიოდში მეტეხის ციხეში ფილიპე მახარაძე, ლავრენტი ბერია და სხვებიც ისხდნენ. საქართველოს გასაბჭოების შემდეგ, ათ წელზე მეტ ხანს, მეტეხი ამჯერად უკვე ბოლშევიკური „ჩეკას“ განკარგულებაში იყო. ბოლოს კი მეტეხის საპყრობილის ბედი მისმა ერთ-ერთმა ყოფილმა ტუსაღმა - ლავრენტი ბერიამ გადაწყვიტა:

„1933 წლის 4 ნოემბერს გამოქვეყნდა საქართველოს ც.ა.კ.-ის (ცენტრალური აღმასრულებელი კომიტეტი) და სახკომსაბჭოს 3 ნოემბრის დადგენილება, რომლის თანახმადაც: „მეტეხის ციხე, რომელიც თვითმპყრობელობის დროს გადაქცეული იყო საპატიმროდ და საქართველოში საბჭოთა ხელისუფლების დამყარებამდე წარმოადგენდა საქართველოს მშრომელი ხალხის და კავკასიის სხვა ერების ჩაგვრისა და დამონავების სიმბოლოს“, გაუქმდა, ხოლო შენობები გადაეცა განათლების კომისარიატს.“[4] მალევე შენობა საქართველოს ხელოვნების მუზეუმად გამოცხადდა. 1933 წლის ნოემბერში, საქართველოში გამომავალი გაზეთების თითქმის ყოველ ნომერში ქვეყნდებოდა სტატიები მეტეხის ციხის მუზეუმად გადაკეთების შესახებ. გაზეთ„კომუნისტის“ 18ნოემბრისნომერშიამთემაზესაგანგებო ლექსიაცაა გამოქვეყნებული.

„დავადგინეთ:

„ეს მეტეხი ხელოვნების იქნეს

და ყოფილი

ტანჯვის სახლი მუზეუმად იქცეს.“[5]

ესაა მცირე ამონარიდი ლექსიდან.

იმავე წლის 20 ნოემბრის „კომუნისტიდან“ ვიგებთ, რომ 18 ნოემბერს მეტეხის ყოფილი საპატიმროს ეზოში სახალხო კრებაც ჩატარებულა. ძველი მეტეხი მოკვდა - ამ სათაურის მქონე სტატიაში ვკითხულობთ:

„მეფის დროინდელი ბნელი, ნესტიანი, ცივი საკნები და და სარდაფები ახლა ცარიელია. შიგ ყველა თავისუფლად შედის და გამოდის, მაგრამ აქ ახლაც იგრძნობთ შავბნელი წარსულის იმ სიმწარეს და სისასტიკეს, რომლითაც უსწორდებოდნენ მუშათა კლასის საუკეთესო შვილებს, საუკეთესო რევოლუციონერთ.“

„ამხანაგ ლავრენტი ბერიას ინიციატივით, გადაწყდა ამ ციხის გადაკეთება ხელოვნების მუზეუმად, გადაწყდა და შესრულდა კიდეც. შესრულდა, რადგან ინიციატივა ისეთ მტკიცე ბოლშევიკს ეკუთნოდა, როგორიც ამხანაგი ბერიაა, მისი განხორციელებისთვის ისეთი გამობრძმედილი მუშაკები იბრძოდნენ, როგორიც ამხ. ტიტე ლორთქიფანიძეა (ტიტე ლორთქიფანიძე - საქართველოს ჩეკას მაღალჩინოსანი, 1920-იან წლებში რამდენიმე წლით პარიზში მივლინებული იყო ქართულ ემიგრაციაში საბჭოთა აგენტურის ჩანერგვის საგანგებო დავალებით, დახვრიტეს 1937 წელს) და არაა გასაკვირი, რომ ასე მოკლე დროში განხორციელდა ეს დიდი ინიციატივა.“

„ძველი მეტეხი მოკვდა, მეტეხი - მშრომელთა საუკეთესო წარმომადგენლების საპყრობილე.

დღეიდან ჩვენ ვიცით მეტეხი, ხელოვნების - კულტურის კერა.“[6]

1952 წლიდან მეტეხის ხელოვნების მუზეუმი გადავიდა ყოფილი სასულიერო სემინარიის შენობაში (იხილეთ სტატია - ყოფილი სასულიერო სემინარია თბილისში), ხოლო 1958 წელს, თბილისის 1500 წლის საიუბილეო ზეიმთან დაკავშირებით, დაანგრიეს ის ორი კორპუსიც,რომლებიც ერთ ხანს მუზეუმისთვის იყო გამოყენებული. კლდის ქიმზე, ტაძრის წინ, საფუძველი ჩაეყარა ვახტანგ გორგასლის ძეგლს. ძეგლი საზეიმოდ გაიხსნა 1967 წლის აპრილში.

1967 წლიდან მეტეხის პლატო დღევანდელ იერს ატარებს; ერთადერთი ცვლილება ისაა, რომ ოციოდე წლის წინ მეტეხის ეკლესიაში დაიხურა თეატრი და განახლდა მართლმადიდებლური წესით ღვთისმსახურება. საპატიმროს მძიმე წარსულზე კი, როგორც უკვე რამდენჯერმე ვთქვით, ეკლესიის ფასადებზე შემორჩენილი ყოფილი პატიმრების ამოკაწრული სახელებიღა მეტყველებენ. ბევრის აზრით, ეს ტუსაღური ბარბაროსობაც თბილისის ისტორიის ნაწილია.

სტატია მომზადებულია პროექტის "საბჭოთა თბილისის" ფარგლებში.

პროექტი ხორციელდება გერმანიის სახალხო უნივერსიტეტთა ასოციაციის საერთაშორისო თანამშრომლობის ინსტიტუტის (dvv international) დაფინანსებით.

[1] თბილისის მეტეხის ტაძარი - ვ. ბერიძე, რ. მეფისაშვილი, ლ. რჩეულიშვილი, რ. შმერლინგი) - გამომცემლობა„მეცნიერება“ თბილისი, 1969

[2] „ახალგაზრდა კომუნისტი“ – 1957 წლის 23 ივლისი, 88 (6348).

[3] დვალი, ევგენი არსენა ჯორჯიაშვილი: სიმღერა ლექსი სურათით.... - ტფ. : სსრ. შრომის და ომის ინვ. საწარ. კოპ. ნადის ინვალიდთა დამკვრ. გა-მა, 1933

[4] თბილისის მეტეხის ტაძარი- ვ. ბერიძე, რ. მეფისაშვილი, ლ. რჩეულიშვილი, რ. შმერლინგი) - გამომცემლობა„მეცნიერება“, თბილისი 1969

[5] გაზ. „კომუნისტი“ – 1933 18 ნოემბერი, 265 (382)

[6] გაზ. კომუნისტი - 1933 20 ნოემბერი, 266 (3822)