რუსეთის მიერ უკრაინაზე თავდასხმიდან მალევე, სოციალურ ქსელებში გამოჩნდა ვიდეორგოლები თუ სტატიები, სადაც ხაზგასმულია მსგავსებები ჰიტლერსა და პუტინს შორის, გერმანულსა და რუსულ ფაშიზმს შორის. მართლაც, ჰიტლერი, ერთგვარ აგრესორის ხატად იქცა და ნებისმიერი პოლიტიკოსი, რომელიც აგრესიული რიტორიკით მოგვევლინება, აუცილებლად მასთან იქნება გაიგივებული. მიუხედავად ამისა, პუტინი არ არის ჰიტლერის ისტორიული მემკვიდრე. ომისა და პოლიტიკის ის ენა, რომელსაც დღეს რუსეთისგან ვისმენთ, უფრო საბჭოთა პოლიტიკურ ჩარხზეა გამოჭრილი. წინამდებარე სტატიაში სწორედ საბჭოთა რიტორიკა იქნება განხილული ქართულ საბჭოთა პერიოდიკაზე დაყრდნობით. გაზეთების, „კომუნისტი“ და „ლიტერატურული საქართველოს“ მიხედვით განვიხილავთ საბჭოთა პრიზმაში გაშუქებულ გეოპოლიტიკურ მოვლენებს. როგორ შეიძლებოდა დაენახა რიგით საბჭოთა ადამიანს გეოპოლიტიკური მოვლენები 1930-იანი წლების მეორე ნახევარში? ვინ იყვნენ მტრები და მეგობრები? როგორ იცვლება ეს რიტორიკა მაშინ, როცა საბჭოთა კავშირი მხარეს იცვლის და გერმანიასთან ალიანსს აფორმებს? როგორია საბჭოთა ომის რიტორიკა, როცა იგი თავად იპყრობს მეზობელ სახელმწიფოებს?

დევიდ ლოუ. მოლოტოვ-რიბენტროპის პაქტი, კარიკატურა. BRIDGEMAN IMAGES

საბჭოთა პრესა და გეოპოლიტიკა

საბჭოთა პერიოდიკაში თვალშისაცემია მოვლენების პროპაგანდისტული გაშუქება, მაგრამ მნიშვნელოვანია ისიც, რაც საერთოდ არ გაშუქდა, არ დაიწერა, არ გამოქვეყნდა. ეს არის ერთგვარი ინფორმაციული აბსენსი ანუ ინფორმაცია, რომელიც საბჭოთა მკითხველისთვის არ არსებობს. მოვლენები, რომელთა შესახებაც საბჭოთა მოქალაქეს საერთოდ წარმოდგენა არ აქვს, ან უკეთეს შემთხვევაში, ეს წარმოდგენა ბუნდოვანია. პროპაგანდის ერთ-ერთ ყველაზე მძლავრ მხარესაც სწორედ ეს ინფორმაციული ვაკუუმი წარმოადგენდა. მაგალითისთვის მოვიყვანოთ ერთი სტატია 1938 წლის 23 თებერვლის გაზეთ „კომუნისტის“ ნომრიდან. სტატიის სათაური: „ჰიტლერის სიტყვა რაიხსტაგში“, სტატიის ტექსტი: „გუშინ ჰიტლერმა რაიხსტაგში სიტყვა წარმოთქვა“. სიტყვით გამოსვლის ტექსტი ან შინაარსი უცნობია. ამას მოჰყვება მხოლოდ სხვა სტატიები უცხოეთის პრესიდან, სადაც ჰიტლერის გამოსვლას აკრიტიკებენ.

ინფორმაციული ვაკუუმი იგრძნობა ვიზუალური მხარეშიც. იგი მთლიანად კონცენტრირებულია საბჭოთა სივრცეზე. დიადი ბელადები, საბჭოთა გმირები, რევოლუციონერები, სტახანოველები. ესაა ყველაფერი, რასაც საბჭოთა პერიოდიკაში მკითხველი ნახავს. მაშინაც კი, როცა საუბარია გეოპოლიტიკურ ხდომილებებზე, ვიზუალიზაცია არ სცილდება საბჭოთა კავშირის საზღვრებს. გერმანია, რომელსაც საბჭოთა პრესა დღენიადაგ აძაგებდა, სრულიად უხილავია. საბჭოთა პროპაგანდა შესანიშნავად ახერხებდა, რომ მტრის ხატი ერთდროულად აშკარა და ბუნდოვანი ყოფილიყო. აშკარა, რადგან მტრის ხატები ყველგან ნათლად იყო წარმოჩენილი. ბუნდოვანი, რადგან ის მაინც რჩებოდა ხატად, ესე იგი, წარმოსახვად და არა სინამდვილედ. ეს მაშინაც, როცა საქმე ეხებოდა არა მითურ „ხალხის მტრებს“, არამედ უფრო ხელშესახებ, გეოპოლიტიკურ მოცემულობებს. მაგალითად ასე ხასიათდება ჰიტლერი სტატიაში „კაციჭამია“:

„დაბალი დაქანებული შუბლი, წვრილი თვალები, ულაზათო ცხვირი, განიერი ყვრიმალის ძვლები, სახის გამომეტყველება ისეთი, რაც ცხადყოფს ადამიანს, რომელმაც თავის დაჭერა არ იცის, ცხადყოფს სულიერად ავადმყოფ ადამიანს... ჰიტლერს აუტანელი ხმა აქვს - იგი გაგონებს ძაღლის ხრინწიან ყეფას, რომელიც თანდათან ყურის წამღებ წკავ წკავად იქცევა... იგი ხეპრეა, ბრიყვი... ჰიტლერს დედამიწის ყველა ხალხი სძულს: მის სულს ახარებს სხვათა წამება და მოსპობა“.[1]

ჰიტლერი. კუკრინიკსების კარიკატურა.

ცხადია, მნიშვნელობა არ აქვს, თუ როგორ გამოიყურებოდა ჰიტლერი სინამდვილეში, არამედ, როგორც ეკო იტყოდა: „მტერი მახინჯი უნდა იყოს, რაკი მშვენიერება კეთილთან იგივდება“.[2]

საბჭოთა მოქალაქე ვერც მოკავშირეებს ხედავდა ნათლად. მისი მზერა მუდამ ქვეყნის შიგნით უნდა ყოფილიყო მიმართული. თანაც, საჭიროებისამებრ ყოფილი მოკავშირისგან მტრის ხატის შექმნა ალბათ უფრო იოლიც იქნებოდა.

მოკავშირეებისა და მტრების ურთიერთმონაცვლეობა კი საბჭოთა გეოპოლიტიკური რეალობისთვის უცხო ნამდვილად არ იყო, ბოლშევიკურ-სოციალისტური ქვეყნისთვის, რომელიც კაპიტალისტებითა და ფაშისტებით იყო გარშემორტყმული. 1939 წლამდე საბჭოთა კავშირი საკმაოდ თანმიმდევრულ საგარეო პოლიტიკას ატარებდა. ეს იყო მშვიდობისმყოფელის როლის პოლიტიკა. ეს ალბათ ზედგამოჭრილი დიპლომატიური სტრატეგია იყო ქვეყნისთვის, რომელიც იმანენტური გარდაქმნების პროცესში იყო და საერთაშორისო ავანტიურებისთვის ფუფუნება ნაკლებად გააჩნდა. საბჭოთა სამშვიდობო დიპლომატიის გატარებას შესანიშნავად ართმევდა თავს მაქსიმ ლიტვინოვი - საბჭოთა საგარეო საქმეთა სახალხო კომისარი. მისგან ალბათ კარგი დემოკრატი დიპლომატიც დადგებოდა, ტოტალიტარული რეჟიმის წარმომადგენელი რომ არ ყოფილიყო. ბოლშევიკებს შორის ყველაზე უფრო ვესტერნიზებული ფიგურა დაუღალავად გამოდიოდა სამშვიდობო ინიციატივებით ერთა ლიგასა თუ ნებისმიერ საერთაშორისო კონფერენციაზე. მისი სიტყვით გამოსვლების დიდი ნაწილი მიმართულია კოლექტიური უსაფრთხოების (ცნება, რომელიც დღესაც უაღრესად აქტუალურია) წახალისებისკენ და ფაშიზმის დაგმობისაკენ. მართლაც, ეს გამოსვლები და საბჭოთა პოზიცია ხშირად ყველაზე ადეკვატურიც კი იყო აგრესორებთან ბრძოლაში დაშოშმინების იმ პოლიტიკის ფონზე, რასაც ინგლისი და საფრანგეთი ეწეოდნენ. საბჭოთა კავშირი გმობდა იტალიის ომს ეთიოპიაში. რა თქმა უნდა, პრესა მუდმივად ილაშქრებდა მის უშუალო საზღვრებთან მყოფ ექსპანსიურ ძალაზეც - იაპონიაზე, რომელმაც ჩინეთს აუტეხა ომი. მუდმივად ვკითხულობთ სტატიებს ფრანკოს „ფაშისტური ხროვის“ სისასტიკეებზე და მათ სამხედრო წარუმატებლობებზეც. რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, საბჭოთა პრესა ეპითეტებს არ იშურებდა მომავალი მოკავშირის, გერმანიისათვის. მხოლოდ სტატიების სათაურების მოშველიებაც კი საკმარისია იმის დასანახად, თუ რამდენად დიდი იყო ანტიგერმანული განწყობები: „ფაშისტური ტერორის ტალღა გერმანიაში“, „კიდევ ერთი სისაძაგლე გერმანიის ფაშიზმის აქტივში“, „გაბოროტებული ანტისაბჭოთა კამპანია გერმანიაში“ და სხვა. მსგავსი სათაურებით სავსეა საბჭოთა პრესა 1939 წლამდე ვიდრე მოლოტოვი რიბენტროპთან პაქტს გააფორმებდა. თავად ამ უკანასკნელის შესახებ კი საბჭოთა პრესაში ჯერ კიდევ სამი წლით ადრე ვკითხულობთ:

“...ინგლისის თვალში საკუთარი ავტორიტეტის განმტკიცებისა და თავის ყაჩაღურ გეგმებში ინგლისის მმართველი წრეების ჩათრევის დაჩქარების მიზნით, ბ-ნ ჰიტლერი სდგამს მორიგ ნაბიჯს - გერმანიის ელჩად ლონდონში ნიშნავს მთელი მსოფლიოსათვის ცნობილ ავაზაკსა და ომის პირსისხლიან ორგანიზატორს, ფონ-რიბენტროპს, როგორც ისეთ პიროვნებას, რომელიც შეეცდება ინგლისის საზოგადოებას უფრო გაბედულად და უსირცხვილოდ ჩაუნერგოს აზრი გერმანიის „სამართლიანობასა“ და „ისტორიულ მისიაზე“.[3]

გიორგი ჩიჩერინი და მაქსიმ ლიტვინოვი, სსრკ საგარეო საქმეთა სახალხო კომისრები 1920-1930-იან წლებში.

საბოლოოდ ისე გამოვიდა, თითქოს რიბენტროპმა სწორედ საბჭოთა კავშირზე იმოქმედა ასე. თუმცა მანამდე ანტიგერმანული და ზოგადად ანტიფაშისტური განწყობები სულ უფრო იზრდებოდა ყველა მიმართულებით, როგორც ტოტალიტარული რეჟიმისთვისაა დამახასიათებელი. 1938 წელს საბჭოთა ეკრანებზე ეიზენშტეინის „ალექსანდრე ნეველი“ გამოჩნდა - ფილმი, რომელშიც რუსთა დიდი მთავარი ჰეროიკულად იცავს ნოვგოროდს ტევტონთა ურდოებისგან. ამ ფილმის ნახვისას შეუძლებელია საბჭოთა მოქალაქეს გერმანიასთან შესაძლო ომზე არ ეფიქრა. ორლანდო ფაიჯესის თქმით:

„...ფილმის სიუჟეტი ნაცისტურ საფრთხესთან ისეთ აშკარა მსგავსებას ამჟღავნებდა, რომ ეს შთაბეჭდილება 1939 წლის გერმანია-საბჭოთა კავშირის ხელშეკრულების შემდეგაც არ განელებულა“.[4]

სცენა ეიზენშტეინის ფილმიდან „ალექსანდრე ნეველი“.

ანტიფაშისტური კამპანია გაჩაღდა მწერლებს შორისაც. ქართველ მწერალთა კლუბში ტარდებოდა „იმპერიალისტური ომისა და ფაშიზმის საწინააღმდეგო“ საღამოები. 1938 წლის30 ნოემბრის გაზეთ „ლიტერატურული საქართველოს“ ნომერში მკითხველი ეცნობა სტატიას სათაურით: „საქართველოს ინტელიგენცია გამოსთქვამს თავის აღშფოთებას და გულისწყრომას ებრაელთა დევნის გამო ფაშისტურ გერმანიაში“. სტატიაში ქართველი მწერლები: შალვა დადიანი, კონსტანტინე გამსახურდია, სიმონ ჩიქოვანი და სხვები გმობენ გერმანიის ანტისემიტურ ქმედებებს და ამის საპირისპიროდ ხოტბას ასხამენ საბჭოთა “ხალხთა ძმობის იდეაზე დამყარებულ სახელმწიფოს და მის მესაჭეს“. ალბათ მწერლები ფაშიზმის დაგმობისას უფრო გულწრფელები იყვნენ ვიდრე საბჭოთა მეხოტბეობისას, მაგრამ ამ დროს ხომ, როგორც აკაკი ბაქრაძე იტყოდა, მწერლობა იყო „არა ნიჭი, არა აზროვნება, არამედ პროპაგანდა“.[5] ტოტალიტარული მანქანა კი ამ პროპაგანდას უშურველად მიმართავდა საშინაო თუ საგარეო მტრების წინააღმდეგ. ხშირად ეს ორი სწორედ ერთმანეთთან იყო დაკავშირებული. რეპრესირებულ ადამიანებს ერთ-ერთ ბრალად სწორედ ფაშისტური ქვეყნების აგენტობა და არარსებული დივერსიების მოწყობა ედებოდათ. ამგვარად, ერთი გასროლით ნადგურდებოდნენ დივერსანტები შინ და იმავდროულად ხდებოდა საგარეო საფრთხის აქტუალიზაციაც. ევროპიდან თუ აზიიდან წამოსული ომის საფრთხე ხომ სულ უფრო რეალური ხდებოდა. ამის ფონზე კი, სულ უფრო ხშირია ჰეროიზმით განმსჭვალული სტატიები წითელ არმიაზე. თავდაცვითი კამპანია იშლება ყველა მიმართულებით. ამ მხრივ, კვლავაც ძალიან საინტერესოა მწერლობა. „ლიტერატურულ საქართველოში“ ჩნდება და სულ უფრო აქტუალური ხდება მოწოდება „თავდაცვითი ლიტერატურის“ შექმნისკენ. რას ნიშნავს „თავდაცვითი ლიტერატურა“? სტატიაში „თავდაცვითი მხატვრული ლიტერატურის ამოცანები“ ვკითხულობთ:

„...საკუთრად თავდაცვითს მხატვრულ ლიტერატურას ჩვენ ვუწოდებთ იმ ნაწარმოებებს, რომლებიც უშუალოდ ეხებიან სოციალისტურ სამშობლოს თავდაცვის პრობლემებს და გვიხატავენ წითელი არმიის როლს, მის ადამიანებს სამოქალაქო ომებში, კაპიტალისტურ არმიებთან შეჯახებაში და სოციალიზმის მშენებლობის ვითარებაში“.[6]

დითირამბები რომლებიც მწერლებს წითელი არმიისთვის უნდა მიეძღვნათ, მოგვიანებით ალბათ კარგ სამსახურს გაუწევდა მას. მანამდე კი, საბჭოთა კავშირი ჯერ „ომის გამჩაღებლებთან“ უნდა გარიგებულიყო და დანაშაულში მისი თანამონაწილე გამხდარიყო.

საბჭოთა კავშირს არ ჰყავდა ბუნებრივი მოკავშირე, მაგრამ მისი ინტერესები თანხვდებოდა ინგლის-საფრანგეთის ინტერესებს. კერძოდ, არც ერთს არ სურდა ახალი მსოფლიო ომი. მართალია, ინგლის-საფრანგეთი კაპიტალისტური "იმპერიალისტური სამყაროს" ავანგარდში იდგა, რაც საბჭოთა იდეოლოგიასთან წინააღმდეგობაში მოდიოდა, მაგრამ სტალინმა იმთავითვე აღიარა გეოპოლიტიკური რეალობა და პრაგმატული დიპლომატიის გატარებასაც მიჰყო ხელი. საბჭოთა პერიოდიკის მკითხველს ისეთი შთაბეჭდილება ექმნება, თითქოს ბნელი, ფაშისტური ქვეყნების ბლოკის საპირწონედ არსებობს ცივილიზებული სამყარო ინგლისის, საფრანგეთის და, უპირველესად, სსრკ-ს თაოსნობით. ფაშიზმის საპირისპიროდ ინგლისი და საფრანგეთი დემოკრატიები იყვნენ, ოღონდ ბურჟუაზიული დემოკრატიები. არის სტატიები, რომლებშიც მიმოხილულია ეკონომიკური კრიზისები და მუშათა ექსპლუატაცია კაპიტალისტურ ქვეყნებში, მაგრამ შეიძლება ითქვას, რომ 1936-1938 წლების პერიოდიკაში არ მოიძებნება სტატია, რომელიც ინგლის-საფრანგეთის იმპერიული პოლიტიკის კრიტიკას ეწევა. პირიქით, საბჭოთა გაზეთები ხშირად ეყრდნობა ამ ორი ქვეყნის პრესას და ის, რაც იწერება ლონდონსა და პარიზში, საკმაოდ ავტორიტეტულია მოსკოვშიც. მაგალითად სტატიაში: „ტაიმსი“ გერმანიის ფაშიზმის შესახებ“ აღნიშნულია, თუ როგორ „ერთსულოვნად ილაშქრებენ გერმანელ ფაშისტთა პრეტენზიების წინააღმდეგ“ ინგლისურ პრესაში.[7] ფაშიზმთან ბრძოლის ავანგარდში მყოფი საბჭოთა კავშირი მარტო არ იყო.

ამ პერიოდში სტალინი მართლაც ცდილობდა დასავლეთთან დაახლოებას. ჯერ კიდევ 1935 წელს საფრანგეთთან გაფორმდა ურთიერთდახმარების პაქტი, რომელიც 1936 წელს იქნა რატიფიცირებული, რადგან ფრანგები მაინცდამაინც დიდ ენთუზიაზმს არ იჩენდნენ. პაქტი გერმანიის შეკავებას ისახავდა მიზნად, მაგრამ დასავლეთში, განსაკუთრებით კი, ინგლისში კომუნიზმის შეკავებაზეც არანაკლებ ფიქრობდნენ. სწორედ გერმანია ესახებოდათ კომუნიზმის შემაკავებლად ინგლისში. თავის მხრივ, ჰიტლერი ამ მდგომარეობას ოსტატურად იყენებდა და როგორც დიპლომატიურ კარტს, შესანიშნავად ათამაშებდა კიდეც საჯარო გამოსვლებში, როცა ინგლისელების გულის მოლბობა იყო საჭირო. ამ კომპლექსურ გეოპოლიტიკურ ვითარებას ინდოქტრინაციით გატაცებული საბჭოთა პრესა ცხადია შავ-თეთრად ხატავდა. მოვლენათა ოფიციალურ თხრობას ვერავინ დაუპირისპირდებოდა. თუმცა მაინც იყო ერთი კაცი, რომელსაც თავისუფლად ფიქრი და საუბარი შეეძლო. სწორედ მისმა ერთმა საჯარო გამოსვლამ საბჭოთა კავშირის საგარეო პოლიტიკას ახალი გეზი მისცა.

ახალი კურსი

1939 წლის 10 მარტს სსრკ-ს კომპარტიის მე-18 ყრილობაზე სტალინი სიტყვით გამოსვლისას შეეხო აგრესორებსა და „ომის წამქეზებლებს“. ფაშისტური იტალია-გერმანია-იაპონია კვლავაც აგრესორებად რჩებოდა, მაგრამ ამჯერად, ბელადის რისხვას ვერც აშშ, ინგლისი და საფრანგეთი გადაურჩნენ. კერძოდ, ბელადი მათ ჩაურევლობის და ომის წაქეზების პოლიტიკას საყვედურობდა.

"მათ ინტერესებშია, თუკი იაპონია ჩინეთს აუტეხავს ომს, გერმანია - საბჭოთა კავშირს და ასე შემდეგ, რათა სულ უფრო დასუსტდნენ ერთმანეთთან ბრძოლით. შემდეგ კი, „წამქეზებლები“ სამშვიდობო ინიციატივით გამოვლენ სცენაზე, რათა „თავიანთი პირობები უკარნახონ ომის დასუსტებულ მონაწილეებს. იაფიცაა და კარგიც!“[8].

შემდეგ სტალინი საგარეო პოლიტიკის მთავარ ამოცანად სიფრთხილეს დასახავს, რათა უფლება არ მისცეს „ომის პროვოკატორებს, რომლებიც მიჩვეულნი არიან სხვისი ხელით ნარის გლეჯვას, ჩაითრიონ კონფლიქტში... ქვეყანა“[9]. მაშ ასე, დასავლეთი საბჭოთა კავშირის ომში ჩათრევას ლამობდა, მაგრამ სტალინმა ერთობ ნიშანდობლივად აღნიშნა, რომ ის სახიფათო პოლიტიკური თამაში, რაც „ჩაურევლობის პოლიტიკით“ წამოიწყეს, შეიძლებოდა სერიოზული მარცხით დასრულებულიყო. მოგვიანებით აღმოჩნდა, რომ ეს განცხადება ბერლინში სწორად გაიგეს.

საბჭოური კარიკატურა. ჩეხოსლოვაკიის საზღვარზე: რატომაა თავმოყრილი ამოდენა ჯარი? პროვოკაციის შემთხვევისათვის. და თუკი პროვოკაცია არ მოხდება? როგორ თუ არ მოხდება, მაშ რისთვისა აქ ამოდენა ჯარი?!

სტალინს ახალი მიმართულებით მიჰყავდა საბჭოთა დიპლომატია. ცხადია, საბჭოთა პრესაც მყისიერად გადაეწყო ახალ რელსებზე. იწერებოდა ცვლილებებზე საგარეო პოლიტიკაში, სადაც დაუღალავად ციტირებენ ბელადს და მადლობას უხდიდნენ „ბრძნული პოლიტიკისთვის“. თავს იჩენს ინგლის-საფრანგეთის კრიტიკაც. უმნიშვნელო იყო მათი რეაგირება „ანშლუსზე“. სუდეტის ოლქი თავისი უმნიშვნელოვანესი სიმაგრეებითა და წიაღისეულით ჰიტლერს ლანგრით მიართვეს. დაუღალავი შეხსენება ლიტვინოვის, რომ აგრესორთან დათმობით ვერას გახდებოდნენ, იქცა "ხმად მღაღადებლისა უდაბნოსა შინა". უფრო მეტიც, მათ დემოკრატიული ჩეხოსლოვაკია პირისპირ დატოვეს აგრესორთან, შემდეგ კი, ბევრად უფრო ძლიერ გერმანიას დაუპირისპირდნენ პოლონეთის გამო, რომელიც უფრო სამხედრო დიქტატურას ჰგავდა. თუმცა ჰიტლერი სადმე აუცილებლად უნდა გაჩერებულიყო და როცა დასავლეთში ამას მიხვდნენ აღმოჩნდა, რომ ბერლინ-მოსკოვის დიპლომატიური ფლირტი, რომელიც მათ, ეს ეს იყო, გაებათ, მეტისმეტად შორს წასულიყო. 1939 წლის 23 აგვისტოს მათ თავდაუსხმელობის პაქტი გააფორმეს.

მოლოტოვ-რიბენტროპის პაქტის გაფორმება მოსკოვში, 1939 წლის 23 აგვისტო.

მოლაპარაკებებს საბჭოთა მხრიდან ახალი საგარეო საქმეთა სახალხო კომისარი, გერმანოფილი მოლოტოვი აწარმოებდა. ებრაული წარმოშობის ლიტვინოვი კი გადააყენეს. ერთ დღეში შეიცვალა საბჭოთა რიტორიკა ნაცისტური და მშვიდობიანობის დაუძინებელი მტრის, გერმანიის მიმართ. ხელშეკრულების ყველა მუხლი პრესაში 26 აგვისტოს გამოქვეყნდა. გაზეთები ამას საბჭოთა სამშვიდობო პოლიტიკის თანმიმდევრულ გაგრძელებად რაცხდნენ. ცხადია, არ გამოქვეყნებულა ხელშეკრულების საიდუმლო მხარე „გავლენის სფეროებზე“, რომელიც ყველაზე უკეთ წარმოაჩენს ამ „სამშვიდობო პოლიტიკის“ ხასიათს. 2 სექტემბერს პრესაში მოლოტოვის სიტყვა იბეჭდება.

„დიაღ, ჯერ კიდევ გუშინ საგარეო ურთიერთობის დარგში ჩვენ მტრები ვიყავით. მაგრამ დღეს ვითარება შეიცვალა და ჩვენ მტრები აღარა ვართ“.[10]

შემდეგ ის ამბობს, რომ გერმანია-საბჭოთა კავშირს შორის მშვიდობა, მხოლოდ „ომის პროვოკატორებს“ თუ გააღიზიანებს, რომ „ესენი მშვიდობიანობის ისეთივე მტრები არიან, როგორც ევროპაში ომის ყველა სხვა გამჩაღებელი“.

შეცვლილი პროპაგანდის ელფერი კვლავაც ყველა სფეროს მოედო. ეკრანებიდან გაქრა სტალინის საყვარელი „ალექსანდრე ნეველი“. ახალ სიუჟეტში საბჭოთა გმირებს უკვე ბრიტანელ ჯაშუშებთან უწევდათ პაექრობა. საგულისხმოა, რომ 1940 წელს ანტინაცისტური ალეგორიის ფილმების ნაცვლად ნახევრად ებრაელ ეიზენშტეინს მოუწია მოსკოვის დიდ თეატრში ჰიტლერის საყვარელი ვაგნერის „ვალკირია“ დაედგა.[11] ანტიფაშისტური რიტორიკის გაქრობასთან ერთად სულ უფრო მნიშვნელოვანი ხდება გერმანული პრესა. უცხოური პრესის მოშველიებისას პირველი ყოველთვის ლონდონი იყო. ახლა კი მისი ადგილი ბერლინმა დაიკავა. პოლონეთთან ომიც სწორედ ამ ფონზე შუქდება. თუკი მანამდე საბჭოთა პრესა დაუღალავად ჰყვებოდა ფაშისტების სამხედრო წარუმატებლობებზე, ახლა ხაზგასმულია, თუ რა სწრაფად მიიწევს წინ გერმანია და ნადგურდება პოლონეთი. საქმე იქამდე მივიდა, რომ პოლონეთის გაყოფისას ახალი შეთანხმება გაფორმდა „სსრკ კავშირსა და გერმანიას შორის მეგობრობისა და საზღვრის შესახებ“. საინტერესოა, რომ მანამდე, პაქტის დადებისას, რიბენტროპს თავად სურდა, ხელშეკრულებაში საბჭოთა-გერმანულ მეგობრობაზე რამე ჩაეწერა, რაზეც სტალინმა უარი განაცხადა „იმის გათვალისწინებით, რაც მანამდე ბერლინსა და მოსკოვს ერთმანეთი ელანძღათ“.[12] მაგრამ პოლონეთის გაყოფისას ისინი უკვე იყვნენ დანაშაულში თანამონაწილენი, აქედან კი მეგობრობას ბევრი აღარაფერი აკლდა. ბერლინთან პირფერობის პარალელურად იზრდებოდა ბურჟუაზიული დემოკრატიების დისკრედიტაციაც. 1939 წლის 31 ოქტომბერს უმაღლესი საბჭოს სხდომაზე სიტყვით გამოვიდა საგარეო საქმეთა სახალხო კომისარი. ჩვეულებისამებრ, მოლოტოვის სიტყვით გამოსვლა მეორე დღესვე გამოჩნდა გაზეთებში. აქ უკვე დეკლარირებული იერიში იქნა მიტანილი ბურჟუაზიულ იმპერიებზე და გერმანია ლამის მათ მსხვერპლად წარმოაჩინა:

„...ცნობილია, რომ ამ უკანასკნელი რამდენიმე თვის განმავლობაში ისეთმა ცნებებმა, როგორიც „აგრესია“ და „აგრესორია“, ახალი კონკრეტული შინაარსი მიიღეს, ახალი აზრი შეიძინეს. ძნელი არ არის იმის მიხვედრა, რომ ახლა ჩვენ არ შეგვიძლია გამოვიყენოთ ეს ცნებები იმავე აზრით, როგორც ვთქვათ, 3-4 თვის წინათ ვიყენებდით. ახლა, თუ ევროპის დიდ სახელმწიფოებზე ვილაპარაკებთ, გერმანია ისეთ სახელმწიფოს მდგომარეობაში იმყოფება, რომელიც ესწრაფვის ომის, რაც შეიძლება, ჩქარა დამთავრებას და ზავს, ხოლო ინგლისი და საფრანგეთი, რომელთაც ჯერ კიდევ გუშინ აგრესიის წინააღმდეგ მებრძოლებად მოჰქონდათ თავი, ომის განგრძობის მომხრენი და ზავის დადების წინააღმდეგნი არიან. როგორც ხედავთ, როლები იცვლება“.[13]

ნუთუ ეს იმ ქვეყნის ხმაა, რომელიც იმავე ინგლის-საფრანგეთს ფაშიზმთან უკომპრომისო ბრძოლისკენ მოუწოდებდა? მაგრამ საბჭოთა ბელადისთვის ეს გადასხვაფერება არაფერს ნიშნავდა. მთავარი ის იყო, რომ ამ ეტაპზე სტალინს თავი ყველაზე მომგებიან პოზიციაში ეგონა. იგი ფიქრობდა, რომ სანამ ინგლის-საფრანგეთი და გერმანია ერთმანეთთან ხანგრძლივ და გამომფიტავ ომში იქნებოდნენ ჩაბმულნი, თავად აღმოსავლეთში პოზიციებს გაიმყარებდა. სტალინი შეცდა. პარიზის ელვისებური დაცემით გამოწვეული შეშფოთება ირიბად, მაგრამ მაინც გამოსჭვივის პრესაში. შემდეგ კი, მალევე, გერმანია კიდევ ერთხელ და უფრო მეტად ვიდრე ოდესმე საბჭოთა წარმოდგენებში, ურჩხულად უნდა წარმოჩენილიყო, რომელსაც „კაციჭამია“ მართავს. მანამდე კი, აღმოსავლეთ ევროპაში პოზიციების გამყარების დრო იყო.

ომის პროპაგანდა საბჭოურად

საბჭოთა პრესა მეზობელ სახელმწიფოებს დიდად არ სწყალობდა. ბალტიისპირეთი, ფინეთი და, განსაკუთრებით, პოლონეთი იმთავითვე გაკიცხვის საგანი იყო. გერმანული ხაზის საგარეო პოლიტიკა, „ფაშისტური ტერორი დასავლეთ უკრაინაში“, „პოლონეთის (ან ფინეთის) სამხედრო ხროვის პროვოკაციული გამოსვლა“. ასეთია საბჭოთა გაზეთების საჩივრები მათ მიმართ. საერთოდაც, საბჭოთა პრესისთვის პოლონეთი ფაშისტური სახელმწიფო იყო, რომელიც გერმანიისა და იტალიის კლუბს მიეკუთვნებოდა. კაპიტალისტური და ფაშისტური ქვეყნების საშინელ ეკონომიკურ ყოფაზე საუბრისას პერიოდიკა იუწყება:

„ჰიტლერსა და მუსოლინის ცდილობენ არ ჩამორჩნენ მათი მოკავშირენი და და ლაქიებიც, მათ შორის პოლონელი პანებიც. ფაშისტურ პოლონეთს კაპიტალისტურ სახელმწიფოებს შორის სამართლიანად უჭირავს ერთ-ერთი პირველი ადგილი ხალხის სიღატაკის ოდენობითა და სიღრმით“.[14]

მომდევნო, 1939 წელს, „პოლონელი პანები“ სწორედ გერმანული საფრთხის წინაშე დადგნენ. საბჭოთა პრესას ამჯერად პოლონეთი ფაშიზმის მსხვერპლად გამოჰყავდა და გაჰყვიროდა „გერმანელ ფაშისტთა უწესობებზე დანცინგში“[15] და „ფაშისტური პრესის ანტი-პოლონურ გამოსვლებზე“[16]. თუმცა, როგორც ცნობილია, ეს ჯერ კიდევ არ იყო საბოლოო პოზიცია.

პოლონეთზე თავდასხმა 1 სექტემბერს დაიწყო. საბჭოთა კავშირი კი მასში მხოლოდ 17 სექტემბერს ჩაერთო. ამის გამო გერმანელები მათ საყვედურობდნენ, თუმცა ეს დაყოვნება საჭირო იყო, რათა შეექმნათ მითი, რომელიც ამხანაგმა მოლოტოვმა სწორედ 17 სექტემბერს გააჟღერა რადიოთი და გაზეთებშიც უმალ დაიბეჭდა. მოლოტოვი ალაპარაკდა „პოლონელი პანების უილაჯობაზე“, მათ „შინაგან უმწეობაზე“.

„პოლონეთის სახელმწიფო და მისი მთავრობა ფაქტობრივად აღარ არსებობენ... პოლონეთი ხელსაყრელ ასპარეზად გადაიქცა ყოველგვარი შემთხვევითობისა და მოულოდნელობისათვის, რომლებმაც შეიძლება საფრთხე შეუქმნან სსრ კავშირს... საბჭოთა მთავრობას არ შეიძლება აგრეთვე მოეთხოვოს, რომ გულგრილად მოეკიდოს თვისტომი უკრაინელებისა და ბელორუსების ბედ-იღბალს, რომლებიც პოლონეთში ცხოვრობენ და წინათაც უუფლებო ერთა მდგომარეობაში იმყოფებოდნენ, ხოლო ახლა მთლად შემთხვევის ანაბარა არიან მიტოვებულნი“.[17]

ეროვნული უსაფრთხოება და თვისტომთა დახმარება - ესაა საბჭოთა მითური მოტივი, რომლითაც იგი პოლონეთს იპყრობდა. მოლოტოვის სიტყვასთან ერთად გაზეთები იუწყებიან მიტინგების შესახებ. ოღონდ, ეს არ იყო ომის საწინააღმდეგო მიტინგები. ეს იყო მიტინგები, რომლებზეც „მთელი საბჭოთა ხალხი მხურვალედ მიესალმება ბრძნულ სტალინურ პოლიტიკას“. სიტყვით გამოსვლისას ერთ-ერთი სტახანოველი მგზნებარე პათოსით გაჰყვირის:

„სიტყვები არ მყოფნის გამოვხატო მოზღვავებული სიხარული, რომელიც ჩვენში დღეს მიღებულმა ამბავმა გამოიწვია. ჩვენი მძლავრი წითელი არმიის ნაწილებს ებრძანა, გადავიდნენ დასავლეთ უკრაინისა და დასავლეთ ბელორუსიის ტერიტორიაზე და დაეხმარონ ადგილობრივ მოძმე მშრომელ მოსახლეობას...“[18].

ვერმახტისა და მუშურ-გლეხური საბჭოთა წითელი არმიის ერთობლივი აღლუმი ქალაქ ბრესტში, 1939 წლის 22 სექტემბერი.

ცხადია, ეს არ იყო ერთი ინდივიდის გულწრფელი პოზიცია. ეს უნდა ყოფილიყო თითოეული საბჭოთა მოქალაქის ხმა. ასეთი უნდა ყოფილიყო კოლექტიური აზრი. მსგავსადვე, 1940 წელს, ბალტიისპირეთში წითელ არმიას თითქოს ტაშით, „ვაშას“ შეძახილებით და ყვავილებით ხვდებოდნენ "გათავისუფლებული მასები", ხოლო გაბატონებულ კლეპტოკრატთა ხროვა თავქუდმოგლეჯილი გარბოდა ქვეყნიდან. ასე ხვდებოდნენ წითელ არმიას ყველგან, სადაც ის ტრიუმფით შედიოდა. წარუმატებელ ომს კი სხვაგვარი პროპაგანდა სჭირდებოდა.

"დასავლეთ უკრაინის გათავისუფლებისადმი" მიძღვნილი საბჭოური პლაკატი.

პოლონეთის დაპყრობისთანავე ჯერი ფინეთზე მიდგა. მოლოტოვმა ჯერ კიდევ 31 ოქტომბერს წარმოთქმულ სიტყვაში აღნიშნა, რომ ურთიერთობა ფინეთთან „განსაკუთრებულ მდგომარეობაში“ იყო „მესამე სახელმწიფოთა“ მზარდი გავლენის გამო“. მოსკოვის შემდეგ უმთავრეს ქალაქ ლენინგრადს სულ რაღაც 32 კილომეტრი აშორებს ფინეთის საზღვრიდან. ევროპაში ომი მძვინვარებს, ამიტომ უშიშროების ზომები სასწრაფოდ მისაღებია. შემდეგ, მოლოტოვი ფინეთს დამოუკიდებლობას აყვედრის და თან საბჭოთა ტოლერანტული პოლიტიკის ბუნებაზე ქადაგებს.

„უნდა ითქვას, რომ არც ერთ მთავრობას რუსეთში, გარდა საბჭოთა მთავრობისა, არ შეუძლია შეურიგდეს დამოუკიდებელი ფინეთის არსებობას ზედ ლენინგრადის კარზე“.[19]

ფინეთის დიდი მეზობელი მის დამოუკიდებლობას არ ხელყოფდა. საკმარისი იყო საზღვრის მნიშვნელოვანი ცვლილება. მაგრამ ფინელები უკომპრომისონი აღმოჩნდნენ. შედეგად, ერთ თვეში ომი დაიწყო. 30 ნოემბერს დაწყებული “ზამთრის ომი“ 13 მარტს დასრულდა. წითელმა არმიამ უზარმაზარი დანაკარგები განიცადა. მიუხედავად ამისა, 14 მარტს საბჭოთა პრესა საზავო ხელშეკრულებასა და ამოცანის წარმატებით გადაჭრაზე იუწყებოდა. წერდნენ იმასაც, რომ:

„ინგლის-საფრანგეთის იმპერიალისტური წრეები აგულიანებდნენ ფინეთს, ისე როგორც პოლონეთსა და სხვა სახელმწიფოებს, საბჭოთა კავშირთან საომრად, ჰპირდებოდნენ „გარანტიებსა“ და დახმარებებს ამ ომში...“[20]

თავად მოლოტოვმა „მანერჰაიმის ხაზის“ აღწერის შემდეგ განაცხადა: „...ფინეთში წარმოებულმა საომარმა მოქმედებამ გვიჩვენა, რომ ფინეთი... უკვე 1939 წლისათვის გადაქცეული იყო მესამე სახელმწიფოთა მზა სამხედრო პლაცდარმად საბჭოთა კავშირზე თავდასხმისათვის...“[21] .

ფინიური სახუმარო სიმღერა - "არა მოლოტოვ".

ომიც ამიტომ გართულდა. წითელი არმია ფინეთთან ერთად შეეტაკა „იმპერიალისტთა შეერთებულ ძალებს, ინგლისის, საფრანგეთისა და სხვების ჩათვლით“. სწორედ ამიტომ დანაკარგებიც დიდი იყო: 49 ათასზე ნაკლები - საბჭოთა მხარეს და 60 ათასზე მეტი ფინეთის მხარეს. სინამდვილეში საბჭოთა დანაკარგები 126 ათასს აჭარბებდა და ეს ფინეთის დანაკარგებზე ექვსჯერ უფრო მეტი იყო.[22] წითელ არმიას ძვირად დაუჯდა "დასავლური ინტერვენციის" აღკვეთა.

დასკვნის მაგიერ

ჯერ კიდევ 1937 წელს, ესპანეთის სამოქალაქო ომში რესპუბლიკელების მხარეს იბრძოდა ვინმე ერიკ ბლერი. მან საკუთარი თვალით იხილა კომუნისტებისა და „ენკავედეს“ სასტიკი დანაშაულები, რომლის უკან „მშვიდობისმყოფელი“ სსრკ იდგა. განცდილმა წარუშლელი შთაბეჭდილება იქონია მასზე და შემდგომში მის შემოქმედებაზე, რომელსაც იგი ჯორჯ ორუელის ფსევდონიმით აქვეყნებდა. სტალინურ ტოტალიტარიზმს რომ შეუქცევადი სახე მიეღო, ალბათ ბოლო სწორედ ორუელისეული დისტოპიური სამყარო იქნებოდა. სამყარო, სადაც მუდმივად იცვლება წარსული და აწმყო პრესისა და დოკუმენტაციების სისტემატური გადაკეთებით. მაშინ ძველი გაზეთებიდან ალბათ სამუდამოდ გაქრებოდა ყველა ის ხდომილება, რომელიც სტატუს კვოსთან შეურიგებელი აღმოჩნდებოდა. მაგალითად, გაქრებოდა ის სამარცხვინო გვერდები, რომლებიც იუწყებოდა, რომ საბჭოთა კავშირი ერთ ღამეში დაუმეგობრდა „საზიზღარ ფაშისტურ გერმანიას“. პიროვნებები, რომლებიც სტალინმა თავიდან მოიშორა, სწორედ ასე ქრებოდნენ ფოტოებიდან თუ სხვა დოკუმენტური მასალიდან. ალბათ, სინამდვილის მუდმივი გარდაქმნა საბჭოთა ტოტალიტარული ბუნების ფუნდამენტური თვისება იყო.

საბედნიეროდ, ორუელისეული სამყარო არ დადგა. მაგრამ საბჭოთა მემკვიდრეობა არსებობას განაგრძობს. ომის ენა და მითები, რომელსაც საბჭოთა კავშირი იყენებდა კვლავ გაცოცხლდა და ახალ რეალობაში ნაცნობი ელფერით დაბრუნდა. რუსეთი კვლავაც საბჭოთა სტილში გვიყვება „სპეცოპერაციის“, „ჩაგრული თვისტომებისა“ და „დასავლეთის მიერ ანტირუსულ პლაცდარმად გადაქცეული“ უკრაინის შესახებ. მაგრამ საბჭოთა მემკვიდრეობა მხოლოდ რუსული ექსკლუზივი როდია. ამ მემკვიდრეობის აჩრდილი ყველა პოსტსაბჭოთა ქვეყანაში და, შეიძლება ითქვას, მთელ მსოფლიოშიც კი დაეხეტება. ამიტომ, საბჭოთა გამოცდილებაზე მუდმივი რეფლექსია საგულისხმო პარალელებს გვთავაზობს, როგორც გეოპოლიტიკურ, ასევე ყოველდღიურ, ყოფით დონეზე.

ბიბლიოგრაფია:

• ბაქრაძე, აკაკი, მწერლობის მოთვინიერება, ლიტერატურის მუზეუმი, თბილისი, 2019
• გერმანელ ფაშისტთა უწესობანი დანცინგში, კომუნისტი, 1939, N79, გვ.4
• ეკო, უმბერტო, „მტრის ხატის შექმნა“, „დიოგენე“, 2015
• თავდაცვითი მხატვრული ლიტერატურის ამოცანები, ლიტერატურული საქართველო, N21, 1939, გვ. 1
• ილია ერენბურგი, კაციჭამია, ლიტერატურული საქართველო ,1941, N 29, გვ. 1
• კომუნისტი, N204,1938, გვ. 3
• კომუნისტი,N58, 1939, გვ. 1
• კომუნისტი N201,1939, გვ. 1
• კომუნისტი, N215,1939 გვ. 1
• კომუნისტი, N252, 1939 გვ. 1
• კომუნისტი, 1940, N60, გვ.1
• კომუნისტი, 1940 N 74, გვ. 1
• მთელი საბჭოთა ხალხი მხურვალედ მიესალმება ბრძნულ სტალინურ პოლიტიკას, კომუნისტი, 1939, N215, გვ. 1
• ტაიმსი გერმანიის ფაშიზმის წინააღმდეგ, კომუნისტი, N215, 1936,გვ.1
• ფაიჯესი, ორლანდო, ნატაშას ცეკვა - რუსეთის კულტურული ისტორია. ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი, თბილისი, 2013
• ფაშისტური პრესის ანტიპოლუნური გამოსვლები, კომუნისტი, 1939, N154, გვ. 4
• შარაშენიძე, თორნიკე. დიპლომატიის ისტორია 1920-1939. ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა, 2021
• Kenez, Peter, A History of the Soviet Union from the beginning to the end. Second edition, University of California, 2006
• Gorge Orwell, British author, George Orwell | Biography, Books, Real Name, Political Views, & Facts | Britannica 7/21/2022

[1] ილია ერენბურგი, კაციჭამია, "ლიტერატურული საქართველო" ,1941, N 29, გვ. 1

[2] უმბერტო ეკო, „მტრის ხატის შექმნა“, „დიოგენე“, 2015 გვ. 18

[3] მშვიდობიანობის მტრები, "კომუნისტი", 1936, N 247, გვ. 2

[4] ორლანდო ფაიჯესი, ნატაშას ცეკვა - რუსეთის კულტურული ისტორია, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი, 2013, გვ. 433

[5] აკაკი ბაქრაძე, მწერლობის მოთვინიერება, ქართული ლიტერატურის სახელმწიფო მუზეუმი, 2019, გვ. 58

[6] თავდაცვითი მხატვრული ლიტერატურის ამოცანები, "ლიტერატურული საქართველო", N21, 1939, გვ. 1

[7] ტაიმსი გერმანიის ფაშიზმის წინააღმდეგ, "კომუნისტი", N215, 1936, გვ. 1

[8] "კომუნისტი", N58, 1939, გვ. 1

[9] იქვე, გვ. 2

[10] "კომუნისტი" N201, 1939, გვ. 1

[11] Peter Kenez, A History of the Soviet Union from the beginning to the end, university of California, 2006, p. 137

[12] თორნიკე შარაშენიძე, დიპლომატიის ისტორია 1920-1939, ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა, 2021, გვ. 257

[13] "კომუნისტი", 1939, N252, გვ. 1

[14] "კომუნისტი", 1938, N204, გვ. 3

[15] გერმანელ ფაშისტთა უწესობანი დანცინგში, "კომუნისტი", 1939, N79, გვ.4

[16] ფაშისტური პრესის ანტიპოლუნური გამოსვლები, "კომუნისტი", 1939, N154 გვ. 4

[17] "კომუნისტი", 1939, N215, გვ. 1

[18] მთელი საბჭოთა ხალხი მხურვალედ მიესალმება ბრძნულ სტალინურ პოლიტიკას, "კომუნისტი", 1939, N215, გვ. 1

[19] "კომუნისტი", 1939, N252, გვ. 1

[20] "კომუნისტი", 1940, N60, გვ. 1

[21] "კომუნისტი, 1940 N74, გვ. 1

[22] Peter Kenez, A History of the Soviet Union from the beginning to the end, university of California, 2006, p. 133