• თუმცაღა, როგორც ხდება, დუმილი ყოველთვის გზა უთმობს სიმართლეს და დუმილის მიზეზი ხდება საუბრის თემა.
• ალბათ, არცერთ ქალაქში ასეთი სიზუსტით არ ერწყმის მეორე მსოფლიო ომის და ომის შემდეგ შინსახკომისგან დატოვებული იარები და ტკივილი ერთმანეთს, როგორც თორგაუში.
• ამ უსამართლობის მთლიანი სურათი მხოლოდ მას შემდეგ გაერთიანდება და შეიკვრება, როცა ისტორიული კვლევები და მსხვერპლთა ტანჯვა ერთმანეთს თვალებში ჩახედავენ.
• 1950-იან წლებში, არც ისე იშვიათად, 1945 წლის შემდგომ განვითარებულ მოვლენებსა და ამ სპეცლაგერებში მოთავსებულ ადამიანებს ომის დამნაშავეებს ადარებდნენ და მათთან აიგივებდნენ. ეს კი ბანაკებს გადარჩენილებისა და დაღუპულთა ოჯახის წევრებისთვის მეორე უდიდეს უსამართლობასთან შეჯახება იყო.
• ,,თორგაუში უპირობოდ ცუდი სიტუაცია იყო, მაგრამ მიულბერგსა და ბუხენვალდს ვერც კი შეედრებოდა. უმოკლეს დროში, შიმშილი ადამიანებს ისე ცვლიდა, რომ თორგაუში საკნის მოზიარეები, მოგვიანებით, მიულბერგში შეხვედრისას ერთმანეთს ვერ ცნობდნენ“.
• ,,მიუხედავად გადავსებული ბანაკისა და საშინელი პირობებისა, თორგაუ პატიმართა უმეტესობისთვის ჯოჯოხეთის გარე წრე იყო, საიდანაც მოგვიანებით ჯოჯოხეთის ცენტრალურ წერტილში – ბუხენვალდსა და მიულბერგში ხვდებოდნენ“.
• ,,გზაში, თორგაუდან პოლონეთამდე ათეულობით ადამიანი დაიღუპა. გარდაცვლილებს ვაგონებიდან ყრიდნენ. დიახ, ესე, უბრალოდ ყრიდნენ. დაკრძალვაც არ ეღირსათ. ვინ იცის, რა ბედი ეწიათ გვამებს.“

ისტორიული ადგილები თორგაუს ტერიტორიაზე:

• ვერმახტის საპყრობილე ფორტ ზინა 1936-1945
• ვერმახტის საპყრობილე ბრიუკენქოფფი 1939-1945
• დახვრეტის სადამსჯელო ტერიტორია სიუფთითცერ ქისგრუბე 1939-1945
• რაიხის სამხედრო სასამართლო 1939-1945
• საბჭოური სპეცლაგერი 1945-1948
• არასრულწლოვანთა საპყრობილე ფიშერდორფშენი 1952-1963
• გდრ-ის საპყრობილე 1950-1990

თორგაუს #8 და #10 სპეცლაგერი

(1945-1948)

ბანაკის მოკლე ქრონოლოგია

სამხედრო ციხეების – ფორტ ზინას (Fort Zinna), ბრიუკენკოფფის (Brückenkopf) და აგრეთვე რაიხის სამხედრო სასამართლოს (რომელიც 1943 წლის აგვისტოში ბერლინიდან თორგაუში გადაიტანეს) დამსახურებით, თორგაუ მეორე მსოფლიო ომის პერიოდში ვერმახტის იუსტიციის ცენტრი გახდა.

1945 წელს, მეორე მსოფლიო ომის დასრულების შემდეგ, სსრკ შინსახკომმა ფორტ ზინასა და მის მეზობლად მდებარე ზაიდლიც-კაზერნეში ჩამოაყალიბა სპეცლაგერები - # 8 და # 10. მე-8 ბანაკში მოათავსეს გერმანელი პატიმრები, ხოლო მე-10 ბანაკში იმყოფებოდნენ როგორც გერმანელები, აგრეთვე „საბჭოთა მოქალაქეები“ (მათი ნაწილი რუსეთიდან და სხვა ოკუპირებული ქვეყნებიდან 1917 წლის შემდეგ წასული ემიგრანტები იყვნენ და ცინიკურად ისინიც „საბჭოთა მოქალაქეებად“ ითვლებოდნენ), რომელთაც სამხედრო ტრიბუნალი ელოდათ.

1950-დან 1990 წლამდე ფორტ ზინა იყო ციხე, რომელიც ექვემდებარებოდა გდრ-ის სასჯელაღსრულების სისტემას. 1950-1960-იან წლებში ამ ციხეში მოთავსებული ადამიანების უმეტესობა პოლიტპატიმრებს შეადგენდა. 1975 წლამდე აქ არასრულწლოვანთა საპატიმროც არსებობდა.

დღეს ფორტ ზინა არის არასრულწლოვანთა გამოსასწორებელი დაწესებულება, რომელიც საქსონიის მიწის დაქვემდებარებაშია.

როგორ დაიწყო

1945 წლის აგვისტოში საბჭოთა შინაგან საქმეთა სახალხო კომისარიატმა (НКВД, 1946 წლიდან - შინაგან საქმეთა სამინისტრო) ფორტ ზინაში მოაწყო სპეცლაგერი ნომრით - 8. ამ დაწესებულების შექმნის შინაგან საქმეთა სახალხო კომისრის, ბერიას ბრძანება # 00315 გახდა, რომელიც 1945 წლის 18 აპრილს გაიცა. ბრძანებულების თანახმად, დაუყოვნებლივ უნდა დაეკავებინათ და საპატიმროში მოეთავსებინათ ადამიანები, რომლებიც ,,მტრულ ელემენტებად“ მიიჩნეოდნენ. ამ კატეგორიაში შედიოდნენ:

• ნაცისტური გერმანიის საიდუმლო სამსახურის ოჯახის წევრები,
• ,,ჯაშუშები“ და ,,დივერსანტები“,
• არალეგალური საქმიანობაში ჩართული პირებისა და ჯგუფების ოჯახის წევრები,
• ,,ნაციონალ-სოციალისტური პარტიის აქტიური წევრები“
• და აგრეთვე, ,,ჟურნალ-გაზეთების რედაქტორები და ავტორები, რომლებიც ანტისაბჭოური სტატიებს აქვეყნებდნენ ან ეჭვმიტანილები იყვნენ მსგავს საქმიანობაში“.

მე-8 ბანაკში დაკავებულ ადამიანებთან ერთად, რომლებსაც ბრალის წაყენების გარეშე ამყოფებდნენ, მოათავსეს ასობით სამხედრო ტყვეები. დაპატიმრების მიზეზები აბსურდული იყო. უმეტეს შემთხვევაში ბრალის წასაყენებლად აუცილებელი არანაირი ფაქტი ან მტკიცებულება არ არსებობდა და ნორმალურ პირობებში შინსახკომს არ უნდა შეძლებოდა ამ ადამიანების გასამართლება. რეალურად კი, აგენტის მიერ მიწოდებული ერთი წინადადებაც საკმარისი იყო შინსახკომისთვის, რომ დასახელებული ადამიანი, ყოველგვარი მტკიცებულებისა და ფაქტის გარეშე, დაეპატიმრებინა გაესამართლებინა და ხშირად - სიკვდილითაც დაესაჯა.

ბანაკის მთავარი ამოცანა ამ ბანაკში მსხდომთა ,,სრული იზოლაცია“ იყო. ეს ნიშნავდა – არანაირი სახის გზავნილი ოჯახის წევრებთან (გამონაკლისი არც გარდაცვალების შეტყობინება გახლდათ) და უმკაცრესი უსაფრთხოების ზომები.

სურსათის რაციონი და სამედიცინო მომსახურება თითქმის არ არსებობდა. ამის გამო, თითქმის ყველა გარდაცვლილის დაღუპვის მიზეზი ფსიქოლოგიური აშლილობა ან ტუბერკულოზი იყო.

1945 წლის ბოლოს, ფორტ ზინაში, რომელიც მხოლოდ 1 000 პატიმარზე იყო გათვლილი, მოთავსდა 7 500 ადამიანი. 1946 წლის მარტში, ბანაკი მეზობლად არსებულ ზაიდლიც-კაზერნეში გადაიტანეს. 1947 წლის იანვრისთვის კი #8 სპეცლაგერი გაუქმდა. ამ ბანაკში მყოფნი ბუხენვალდის #2 და მიულბერგის #1 სპეცლაგერებში გადააგზავნეს.

#10 ბანაკის (ზაიდლიც-კაზერნე) თავისებურებას ამ ბანაკში მსხდომი ადამიანები განაპირობებდნენ. იქ შეხვდებოდით „საბჭოთა მოქალაქეებს“, რომლებიც სამხედრო ტრიბუნალით გასამართლდნენ და შორეულ ციმბირში „გამოსასწორებელი სამუშაოები“ ელოდათ. მათ გერმანელებთან კოლაბორაცია (სამშობლოს ღალატი), დეზერტირობა და კრიმინალური ქმედებები ედებოდათ ბრალად.

დაკავებული გერმანელების უმეტესობა იყვნენ არა სამხედრო დამნაშავეები ან ნაციონალ-სოციალისტური პარტიის აქტიური წევრები, არამედ ადამიანები, რომლებიც აპროტესტებდნენ ომის შემდეგ საბჭოთა კავშირის მიერ გატარებულ პოლიტიკას – ასევე, ადამიანები, რომლებიც უბრალოდ ,,საეჭვოდ გამოიყურებოდნენ“. საბჭოთა საარქივო წყაროებით 1945-იდან 1948 წლებში თორგაუს ბანაკებში - 800-იდან 850-მდე ადამიანი დაიღუპა.

ჩვენ რომ თორგაუს ტერიტორიაზე 1989 წლამდე გვემოგზაურა და ადგილობრივ მოსახლეობას შევხვედროდით, აუცილებლად შევამჩნევდით და თვალში მოგვხვდებოდა უჩვეულო გულგრილობა და შესამჩნევი დუმილი, როდესაც საუბარში ციხეს და ბანაკს შევეხებოდით.

სინამდვილეში, ეს არ იყო ამ ადამიანების გულის ნადები. ეს იყო შიში. შიში ნაციონალ– სოციალისტური ტერორის შედეგად და გადარჩენისთვის ბრძოლა ახალ რეალობაში.

თორგაუ დიდ ისტორიას ინახავს. ისტორიას არაადამიანურ ტკივილზე, წამებაზე, გადავსებულ ბანაკებზე, მეორე მსოფლიო ომში გერმანელების მიერ საკუთარი მოსახლეობის დახვრეტაზე, ხოლო ომის შემდეგ საბჭოური ტერორის სიმწარეზე.

თუმცაღა, როგორც წესი, დუმილი ყოველთვის გზა უთმობს სიმართლეს და დუმილის მიზეზი ხდება საუბრის თემა.

1991 წლიდან, თორგაუს საინფორმაციო და დოკუმენტაციის ცენტრმა დაიწყო შავბნელი და იმ დროისთვის ,,ხელუხლებელი“ ისტორიის ამ მონაკვეთის კვლევა. მხოლოდ 1994 წლიდან გახდა შესაძლებელი უახლესი ისტორიის ამ ნაწილის შესწავლა და გარდაცვლილთა სახეებისა და ისტორიების გაცოცხლება.

შეისწავლო და გამოამზეურო ,,ორმაგი წარსული“ არ არის მარტივი. ნათელი მოჰფინო, ისაუბრო ნაციონალ-სოციალისტურ ტერორზე, ამავდროულად, გააგრძელო იმავე კონტექსტში საბჭოურ სისასტიკეზე წერა და დარჩე მიუკერძოებელი და წერო მხოლოდ ფაქტები, რთულია, მაგრამ შესაძლებელი.

თორგაუს ისტორია კი ასეთია:

ვარსკვლავის ფორმის შენობა, რომლის ამ ფორმის დანახვა მხოლოდ ჰაერიდან იყო შესაძლებელი თორგაუში მაშინდელი ნაცისტური გერმანიის ვერმახტის საპყრობილეს წარმოადგენდა და ქალაქის განაპირად მდებარეობდა. ამ შენობისთვის აეროფოტოს გადაღება, 1945 წელს, ამერიკულმა მზვერავმა თვითმფრინავებმა შეძლეს.

ეს ყველაფერი კი იმ ცნობილი ფოტოს გადაღებამდე რამდენი დღით ადრე მოხდა, რომელზეც ამერიკელი და საბჭოელი ჯარისკაცი, განადგურებული ელბეს ხიდის ფონზე, ერთმანეთს ხელს ართმევენ.

8 წლის შემდეგ საბჭოური თვითმფრინავი გადაუფრენს იმავე ადგილს. 1945 წელს გადაღებული ფოტოსგან ახალი სურათი მცირედით თუ განსხვავდება. 1953 წელს გადაღებულ ფოტოზე ნათლად ჩანს ღია ფერის ლაქები ყოფილ საპყრობილესა და ძველ სასაფლაოს შორის.

სპეცლაგერს გადარჩენილი ყოფილი პატიმრებისა და ისტორიის ცოცხალი მოწმეების ჩვენებების საფუძველზე შესაძლებელი გახდა ამ ლაქების მნიშვნელობის დადგენა.

ეს - 1945 წლიდან მოყოლებული, ამ ბანაკში დაღუპული ასობით ადამიანის საერთო სასაფლაოს კვალი იყო, რომელიც იმ დრომდე „ვერ იპოვეს“.

1945 წელს გადაღებული ფოტოს დამსახურებით შესაძლებელი გახდა ,,თეთრი ლაქების“ იდენტიფიცირება – დანამდვილებით თქმა იმისა, რომ აქ დაკრძალული ადამიანები უშუალოდ შინსახკომის მიერ დაარსებულ სპეცლაგერ №8-დან იყვნენ.

ალბათ, არცერთ ქალაქში ასეთი სიზუსტით არ ერწყმის მეორე მსოფლიო ომისა და ომის შემდეგ შინსახკომისგან დატოვებული იარები და ტკივილი ერთმანეთს, როგორც თორგაუში.

მეორე მსოფლიო ომის დროს, ამ ქალაქში არსებული რაიხის სასამართლო და ვერმახტის საპყრობილეები ათასობით ადამიანის ტკივილისა და სიკვდილის მიზეზი გახდა. საპყრობილეებში მოთავსებულ გერმანელებს, რომელთაც ბრალად დეზერტირობა, შპიონაჟი ან ომში წასვლაზე თავის არიდება ედებოდათ, შიმშილსა და წამებაში ყოფნა უწევდათ, რომელიც უმეტეს შემთხვევაში სიკვდილით მთავრდებოდა. ხოლო ომის დასრულების შემდეგ საბჭოეთის საიდუმლო სამსახური ფორტ ზინასა და მეზობლად არსებულ ზაიდლიც-კაზერნეში №8 და №10 სპეცლაგერებს აარსებს. ,,მტრულ ელემენტებად“ აღქმული გერმანელების გარდა, აქ ათასობით საბჭოელი მოქალაქე ელოდებოდა გასამართლებას, რომელთა განაჩენიც იძულებით სამუშაოებზე გაგზავნა ან დახვრეტა იყო.

არამხოლოდ თორგაუში იყო ,,ორმაგი წარსულის“ თემა ტაბუდადებული. მთლიანად აღმოსავლეთ და დასავლეთ გერმანიაში ერიდებოდნენ უახლოეს წარსულზე საჯაროდ საუბრებს.

მხოლოდ 1989 წლიდან დაიწყო პირველი მცდელობა, გამოაშკარავებულიყო ომისა და ომის შემდგომი არაადამიანური ქმედებების შედარება და ამ საკითხის შესწავლის დაწყება.

ომის პერიფერიიდან საოკუპაციო ზონებამდე

თორგაუ გახდა სიმბოლური ადგილი, სადაც 1945 წელს ევროპამ მეორე მსოფლიო ომის დასრულება იზეიმა. მიუხედავად იმისა, რომ ქალაქი ომის პერიფერიად ითვლებოდა, ადგილი სადაც არ წარმოებდა ბრძოლები, არ განადგურებულა საავაციო დაბომბვით და ხეივნებმაც ძველი რენესანსული ფონის შენარჩუნება შეძლო, თორგაუ, მაინც პოლიტიკურ და იურიდიულ რეპრესიებში ღრმად იყო ჩაფლული.

სამხედრო ციხეების – ფორტ ზინას, ბრიუკენკოფფის და აგრეთვე, რაიხის სამხედრო სასამართლოს (რომელიც 1943 წლის აგვისტოში ბერლინიდან თორგაუში გადაიტანეს), დამსახურებით, თორგაუ მეორე მსოფლიო ომის პერიოდში ვერმახტის იუსტიციის ცენტრი იყო.

თორგაუ სამხედრო სადამსჯელო ინსტიტუციების ფართო ქსელში ექცეოდა. ათიათასობით ჯარისკაცი, რომელსაც ვერმახტის მოსამართლეები ჯარისთვის გამოუსადეგრად, უდისციპლინოდ ან რაიმე სხვა მიზეზით ვერმახტის რიგებში სამსახურისთვის უვარგისად მიიჩნევდნენ, დაუყოვნებლივ იგზავნებოდა თორგაუს ციხეებში.

მსგავსი გაცხრილვის პოლიტიკა და ჯარისკაცებზე ეჭვის თვალით ყურება განსაკუთრებით გამკაცრდა მას შემდეგ, რაც, 1941 წელს, გერმანია საბჭოთა კავშირს თავს დაესხა. ჰიტლერის სურვილით ,,რუსეთის კამპანია“ უნდა ყოფილიყო გამანადგურებელი ომი – თავისი ბარბაროსული სიმძიმეებით და ქმედებებით.

1945 წლის აპრილში, თორგაუში ყველა სამხედრო დაწესებულება დაიცალა. მოსახლეობასაც ევაკუაციის ბრძანების საფუძველზე, დროებით მეზობელ სოფლებში გახიზვნა მოუწიათ. ქალაქში კი ამერიკელი და საბჭოელი ჯარისკაცები შეხვდნენ ერთმანეთს. ეს მათი პირველი შეხვედრა იყო, თითქმის ხელუხლებლად გადარჩენილ ქალაქში. ქალაქის დასავლეთი ნაწილი დაიკავა ამერიკის 69-ე ქვეითი დივიზიის ნაწილმა, ხოლო საბჭოური ჯარები ქალაქის აღმოსავლეთით განლაგდნენ.

ომში გამარჯვებულ მოკავშირეთა - აშშ და სსრკ ჯარისკაცების შეხვედრა თორგაუს მერიის წინ. 1945 წლის 25 აპრილი.

ბრძანების მიხედვით, ამერიკელმა ჯარისკაცებმა აქტიური დაპატიმრებების სერია დაიწყეს. მაისში ჩაბარებული ანგარიშის საფუძველზე, სულ დააკავეს 375 ადამიანი, მათ შორის 59 ნაციონალ –სოციალისტური პარტიის ლიდერი, 60 SS-ის ლიდერი და 256 სამხედრო ტყვე, რომლებიც მოგვიანებით, სავარაუდოდ, ზაიდლიც-კაზერნეში მოათავსეს.

ზუსტად იმ დროს დაიწყო მხარეებს შორის ტყვეებისა და იძულებით სამუშაოებზე ჩამოყვანილი ადამიანების გაცვლა.

1945 წლის მაისში, ქალაქ ლაიფციგში მიღებული დადგენილებით, თორგაუ ერთ-ერთი ადგილი იყო იმ სხვა ქალაქებთან ერთად, სადაც ადამიანების ,,მიღება-გადაცემა“ ხდებოდა.

ქალაქის აღმოსავლეთით მდებარე ყოფილი ბანაკიდან, შტალაგ 4 ბ-დან (მიულბერგი), რომელიც ნაცისტური გერმანიის დროს ერთ-ერთი ყველზე დიდი მიმღები და გადამანაწილებელი ბანაკი იყო, დაიწყეს სამხედრო ტყვეების: ფრანგების, ბრიტანელების და ნიდერლანდელების სამშობლოში დაბრუნება. ისინი საბჭოთა კავშირმა, შესაბამისი კონტიგენტის სანაცვლოდ, (გათავისუფლებული საბჭოელი ტყვეები და სამუშაოებზე იძულებით ჩაყვანილი ადამიანები) გაცვალა დასავლურ მოკავშირეებთან.

ამერიკული ჯარების პატრული, ყოფილი ვერმახტის ციხის წინ. ფორტ ზინა. 1945 წელი.

ამ პროცედურის შემდეგ საბჭოთა კონტიგენტი პირდაპირ არმიის უშიშროების სამსახურის - „სმერშის“ ხელში ხვდებოდა.

ამის მიზეზი კი #00474 ბრძანება იყო, რომელიც 1945 წლის 14 მაისს გამოიცა. ამ ბრძანების ავტორი ლავრენტი ბერია გახლდათ. ბრძანებულების თანახმად, სამშობლოში დასაბრუნებელი სამხედრო ტყვეები და იძულებით სამუშაოებზე მყოფი ადამიანები - ,,მოღალატეებად“ და ,,ჯაშუშებად“ ითვლებოდნენ. გარდა ამისა, ამერიკელებმა საბჭოელ მოკავშირეებს გადასცეს რამდენიმე ათასი რუსი ,,ვლასლოვის არმიის“ ჯარისკაცი, რომლებიც გერმანიის მხარეს იბრძოდნენ და რომელთაც, დიდი ალბათობით, სიკვდილით დასჯა ელოდათ.

საბჭოეთის სპეცლაგერები გერმანიაში

1945 წლის აგვისტოში, პოტსდამის შეთანხმების თანახმად, გერმანია ოთხ საოკუპაციო ზონად იქცა. თუმცა საბჭოთა კავშირი, დანარჩენ 3 დასავლურ საოკუპაციო რეჟიმისაგან განსხვავებით, ოკუპირებული ზონის აღმშენებლობასა და აღდგენას სხვანაირად უდგებოდა. საბჭოთა კავშირს სიტყვა ,,დემოკრატია“, დანარჩენი სამი ქვეყნისგან განსხვავებით, ,,თავისებურად“ ესმოდა.

1945 წლის დეკემბერში მოკავშირეთა საკონტროლო საბჭოს მიერ მიღებული მე-10 კანონი, ხოლო 1946 წლის ოქტომბერში 38-ე საკონტროლო დირექტივა ძალაში შევიდა, რაც სამხედრო დამნაშავეებისა და ნაციონალ-სოციალისტების დაკავება-დასჯას ითვალისწინებდა. ამ დროს ოთხივე ზონაში მოეწყო სასამართლოები და საპყრობილეები. თავიდან ოთხივე ზონა თითქოს ერთსა და იმავე მისიას ასრულებდა – ერთნაირად იცავდა მითითებულ დირექტივებს, თუმცა 1946 წელს შინსახკომმა მიიღო გადაწყვეტილება, რომ, საბჭოურ ზონაში მოხვედრილი ციხეები სრულად დაქვემდებარებოდა შინსახკომის ბრძანებულებებს და უნდა გადასულიყო სტალინის პოლიტიკური ტერორის რეჟიმში (დასავლელი მოკავშირეებისაგან განსხვავებით, რომლებიც მხოლოდ და მხოლოდ სამხედრო დამნაშავეებსა და ნაციონალ-სოციალისტებს აპატიმრებდნენ).

თავის მხრივ, გერმანიაში საბჭოური სპეცლაგერების ისტორია, უფრო ადრე - 1945 წლის დამდეგისათვის დაიწყო. ამ დროს საბჭოთა არმიამ უსწრაფესი ტემპით დაიწყო დასავლეთისკენ, გერმანიის ტერიტორიებზე შეტევა.

1945 წლის 11 იანვარს, ბერიას ბრძანებულების #0016-ში, უკვე განსაზღვრული იყო, ადამიანთა რომელი კატეგორია უნდა დაეკავებინა შინსახკომს გერმანიაში.

,,აგენტების“ და ,,ფაშისტური ორგანიზაციის მონაწილეთა“ ტერმინებში მოიაზრებოდნენ არა მხოლოდ ორგანიზატორები და თანამონაწილეები, არამედ ,,ყველა საეჭვო ელემენტები“, რომელთაც დაუყოვნებლივ აკავებდნენ.

1945 წლის 6 თებერვლის ბრძანებულების თანახმად, დაუყოვნებლივ უნდა დაწყებულიყო 17-იდან 50 წლამდე შრომისუნარიანი გერმანელი მამაკაცების დაკავება და მათი საბჭოთა კავშირში იძულებით სამუშაოებზე გამგზავრება.

იანვრის შუა რიცხვებიდან აპრილის შუა რიცხვებამდე დაპატიმრებულთა გადანაწილება ბანაკების თავისებური სისტემის მიხედვით მოხდა:

ტყვედ ჩავარდნილები, მათ შორის SS-ის (Schutzstaffel) SA-ის (Sturmabteilung) Volkssturm-ის (გერმანული სამხედრო ფორმირება, რომელიც მეორე მსოფლიო ომის ბოლოს შეიქმნა) წევრები მოხვდნენ ტყვეთა ბანაკებში, ხოლო საბჭოელი მოქალაქეები, რომლებიც ,,გადამოწმებას და ფილტრაციას“ ელოდებოდნენ, გადანაწილდნენ უკვე მობილიზებულ გერმანელ პატიმრებთან ერთად, რომლებიც შინსახკომის სპეცლაგერებში იძულებით სამუშაოებზე გამგზავრებას ელოდებოდნენ.

მსგავსი გადანაწილების სისტემა, 1945 წლის აპრილში, ბერიას ახალი ბრძანებულების #00315 საფუძველზე დასრულდა. მისი მიხედვით, აიკრძალა დაკავებულთა სადამსჯელო სამსახურებში გამგზავრება. ამ ბრძანებულების თანახმად, აგრეთვე შეიცვალა დაპატიმრებულთა კატეგორიაც.

ამ მოვლენებს ისტორიკოსი ლუც ნითამერი შემდეგი სიტყვებით აღწერს:

,,როდესაც გერმანიაში ამერიკული დაკავებების - ჩეკისტურ ალტერნატივას ვეცნობით და ვცდილობთ, ჩავწვდეთ მის არსს, ვხედავთ, რომ იგი მოიცავდა დაკავებულთა უზარმაზარ კონტიგენტს – ადამიანებს, რომლებიც ეჭვმიტანილები იყვნენ ,,ნაცისტურ სოციალისტური პარტიის აქტიურ წევრობაში“, ,,ფაშისტური ახალგაზრდული ორგანიზაციის წევრობაში“ და გესტაპოს თუ სხვა სადამსჯელო ორგანოების თანამშრომლობაში. საბუთების კითხვისას გვხვდება ტერმინი - ,,მტრული ელემენტები“. #00135-ის ბრძანებულებით, ესენი არიან შედარებით უმნიშვნელო ფიგურები - ციხეების, საკონცენტრაციო ბანაკების და სასამართლოების თანამშრომლები და ზედამხედველები. მათ სასწრაფოდ აპატიმრებდნენ და ბანაკებში გზავნიდნენ. ეს პრაქტიკა განსხვავდება ამერიკული დირექტივის JCS 1067-სგან, რაც უშუალოდ მიუთითებს გეგმურ გამოძიებასა და სამართლებრივ ძებნაზე ომის და ნაციონალ სოციალისტური პარტიის მაღალი რანგის დამნაშავეებზე.

მაშინ, როდესაც დასავლეთში მთელი ყურადღება ომში დანაშაულებრივ ქმედებებში მონაწილე წამყვანი პოზიციის მქონე პირებზე იყო მიმართული, საბჭოთა სპეცლაგერებში მხოლოდ უმნიშვნელო პოზიციის მქონე ადამიანები იმყოფებოდნენ. გამომდინარე იქიდან, რომ დაკავებები უმეტესად დაბეზღებების ან არასწორად, სწრაფად შევსებული სიების საფუძველზე ხდებოდა, ხოლო შემდეგ არავითარი გამოძიება და ინფორმაციის გადამოწმება არ ხდებოდა, დაკავებულები მხოლოდ ეჭვის საფუძველზე, წლების განმავლობაში, აუტანელ პირობებში რჩებოდნენ ბანაკებში“.

#00135 ბრძანებულების თანახმად, დაკავებულთა სიებში ხვდებოდნენ როგორც მესამე რაიხის მხარდამჭერები ან მხარდაჭერაში ეჭვმიტანილები, ისე ანტისაბჭოური ნაშრომების ავტორები.

შემდგომი პერიოდიდან იწყება უკვე სოციალ-დემოკრატებისა და იმ სამოქალაქო პირთა დაკავებები, რომლებიც საბჭოთა პოლიტიკის წინააღმდეგნი იყვნენ. მათი უმეტესობა საბჭოთა სამხედრო ტრიბუნალის მიერ ,,შპიონაჟის“, ,,ანტისაბჭოური პროპაგანდის“ ან ,,სამხედრო გადატრიალების“ მუხლებით იქნენ გასამართლებულნი – მიესაჯათ მრავალწლიანი იძულებითი სამუშაო ან დახვრიტეს.

ასე გახდნენ სპეცლაგერები – „გულაგის არქიპელაგის“ ფილიალები გერმანიის მიწაზე.

საბჭოთა კავშირის ტერიტორიაზე არსებული ბანაკებისგან განსხვავებით, სადაც პატიმრებს არაადამიანურად ამუშავებდნენ, გერმანიის მიწაზე მყოფ სპეცლაგერებში მოთავსებულებს მუშაობის უფლება არ ჰქონდათ.

1945 წლის ივნისში ჩამოყალიბებული ,,შინსახკომის სპეცლაგერებისა და საპყრობილეების განყოფილება გერმანიის ტერიტორიაზე“ გადავიდა გენერალ-პოლკოვნიკ სეროვის დაქვემდებარებაში. ეს იყო ადამიანი, რომლის „კარიერული აღმასვლაც“ 1930-იან წლების სტალინისტური წმენდითა და რეპრესიული პოლიტიკით დაიწყო. სეროვმა შინსახკომის წამყვან პოზიციებზე დაწინაურება მეორე მსოფლიო ომის პერიოდში მოიპოვა, თუმცაღა, არა ,,ბრწყინვალე გამარჯვებით“, არამედ, როგორც ფილტრაციისა და დეპორტაციის სანქციების გამტარებელმა ფრონტის ზურგში. 1939 წელს, პოლონელი ოპოზიციონერების ლიკვიდირებისთვის, ანტისაბჭოური ,,ელემენტების“ ბალტიისპირეთიდან დეპორტაციებისა და ასიათასობით ვოლგისპირელი გერმანელის გადასახლებისათვის, სეროვი საბჭოთა კავშირის უმაღლესი ჯილდოთი დაჯილდოვდა.

1948 წლის 8 აგვისტოს, ბანაკების უმეტესი ნაწილის გაუქმებისა და ,,სპეცლაგერებში მყოფი კონტიგენტების“ გათავისუფლების შემდეგ, გერმანიის მიწაზე დარჩენილი ბანაკები ,,გულაგს“ დაექვემდებარნენ.

საბჭოური წყაროების მიხედვით, სპეცლაგერებში სულ მცირე - 157 837 ადამიანი იმყოფებოდა. აქედან 43 821 დაიღუპა შიმშილით, დაავადებებით ან - დახვრეტით.

დოკუმენტებში დაფიქსირებული ურთიერთგამომრიცხავი ბრძანებები და აქტების ქაოსური წარმოება ცხადყოფს ბანაკების ცხოვრების რეალობას. თუმცა, იქ არსად ჩანს ადამიანების პირადი ისტორიები. არსად ისმება კითხვა – რამდენად სამართლიანად ისხდნენ ისინი ბანაკებში, სადაც უმეტესობა მხოლოდ ზეპირსიტყვიერი ბრალდების საფუძველზე დააკავეს, ტყვეობის მთელი პერიოდი არც სასამართლო ერგოთ წილად და ვერც ვერასდროს გაიგეს დაპატიმრების მიზეზი.

ამ უსამართლობის მთლიანი სურათი მხოლოდ მას შემდეგ გაერთიანდება და შეიკვრება, როცა ისტორიული კვლევები და მსხვერპლთა ტანჯვა ერთმანეთს თვალებში ჩახედავენ.

ჯერ კიდევ არსებობენ ადამიანები (ყოფილი პატიმრები), რომელთაც შეუძლიათ აღწერონ სპეცლაგერებში დატრიალებული ტრაგედია და მაშინდელი ყოფა. სამწუხაროდ, მხოლოდ 1990-იან წლებში გახდა შესაძლებელი კვლევების დაწყება. დაიწყო ინფორმაციისა და დოკუმენტების მოძიება, რომელზეც გდრ-ის არსებობის პერიოდში ყველა დუმდა – ვერავინ ბედავდა ომის შემდგომი პერიოდის გახსენებას.

ამ პერიოდში დაიწყო იმ საძმო საფლავების მოძიება, რომელთა არსებობასაც მაშინდელი წყობილება ჯიუტად უარყოფდა. სამწუხაროდ, არც დასავლეთიდან მოდიოდა სიმართლის დადგენის ინტერესი.

მაშინ, როდესაც მედიამ ეს ინფორმაცია სენსაციურ აღმოჩენად გააშუქა, ამ ბანაკებში დაღუპულთა ოჯახებისთვის იმ წარსულის იარების განახლება იყო, რომელზე საუბარსაც ათწლეულების განმავლობაში ვერ ბედავდნენ. 1950-იან წლებში, არც ისე იშვიათად, 1945 წლის შემდგომ განვითარებულ მოვლენებსა და ამ სპეცლაგერებში მოთავსებულ ადამიანებს ომის დამნაშავეებს ადარებდნენ და მათთან აიგივებდნენ. ეს კი ბანაკებს გადარჩენილებისთვის და დაღუპულთა ოჯახის წევრებისთვის მეორე უდიდეს უსამართლობასთან შეჯახება იყო.

ყველაზე უმცროსები, რომლებიც სპეცლაგერს გადაურჩნენ, დღეს უკვე 70 წელს გადაცილებულნი არიან. ისინი დღემდე იტანჯებიან ტყვეობისგან დატოვებული ტრავმებიტა და დაავადებებით.

ყოფილმა პატიმრებმა , რომლებიც გდრ-ში ცხოვრობენ, მხოლოდ 1989 წლიდან შეძლეს ერთმანეთთან შეხვედრა და შემორჩენილი მეხსიერების ერთმანეთისთვის გაზიარება. ამიტომ არის უმნიშვნელოვანესი, მომავალ თაობას დოკუმენტურად ზუსტად აწყობილი და სწორი ინფორმაცია შემოვუნახოთ.

ახიმ კილიანმა, რომელმაც 1945 წლის ივლისიდან 48 წლის აგვისტომდე პატიმრობის წლები მიულბერგის ნომერ 1 სპეცლაგერში გაატარა, შეძლო და სრულად აღადგინა ბანაკის ისტორია. გააცოცხლა ადამიანების სახეები, დაგვანახა, ტერორის რა მასშტაბებთან გვქონდა საქმე და როგორ იმალებოდა ეს ,,ვითომ არ არსებული ისტორიის მონაკვეთი“.

სპეცლაგერი # 8 (1945-1947)

სპეცლაგერ #8-ის პირველი მმართველი კაპიტან მაიდანი იყო, რომელმაც 1945 წლის 26 მაისს პოსტი მაიორ ლავრენტევს გადააბარა. ამ პერიოდისთვის, ბანაკში 4 385 ადამიანი იმყოფებოდა. კვებითი მომარაგება თავად საბჭოთა კავშირის კვალობაზეც კი საშინელი იყო. აქტებში ვკითხულობთ, რომ პატიმრები დღიურ რაციონად, 600 გრამი პურის ნაცვლად, რაც მათ ოფიციალურად ეკუთვნოდათ, მხოლოდ 300 გრამს იღებდნენ. 1945 წლის მარტიდან მაისამდე, ბანაკს უკვე 112 დაღუპული ჰყავდა. აუცილებელი იყო კვების რეჟიმის გაუმჯობესება, რათა ბანაკი არ გადაქცეულიყო დასუსტებულებისა და სიკვდილის პირას მყოფი ადამიანების ლაზარეთად.

ლავრენტევმა სასწრაფოდ დაწერა წერილობითი მოთხოვნა სიტუაციის გაუმჯობესების მოტივით და გასცა ბრძანება – გაეთავისუფლებინათ სამუშაოდ გამოუსადეგარი ადამიანები, რათა გაეძლიერებინათ პერსონალური რაოდენობა და მოემზადებინათ ზამთრისთვის.

#8 სპეცლაგერის შექმნა თორგაუში:

სტალინმა 1945 წლის აპრილში დასავლეთისგან განსხვავებული გეგმა შეიმუშავა, რომელიც გერმანელების ,,მობილიზებას“ და საბჭოთა კავშირში იძულებით სამუშაოებზე გამგზავრებას ითვალისწინებდა. ამ დროისთვის, გერმანიის ტერიტორიაზე, ოდერის და ნაისენის მიდამოებში არსებული ბანაკების ნაწილი გაუქმდა, ხოლო ნაწილი დასავლეთისკენ გადაიტანეს. 1945 წლის 24 ივლისს ,,შინსახკომის სპეცლაგერების და ციხეების განყოფილება გერმანიაში“ მმართველმა, პოლკოვნიკ სვირიდოვმა, # 8 ბანაკის უფროსს შნაიდენმულეს ბანაკის ბერლინში გადატანის მითითება მისცა.

1945 წლის 1 აგვისტოს ლავრენტევმა დაათვალიერა თორგაუში, ფორტ ზინას ყოფილი ვერმახტის ციხეები და დაუყონებლივ შეატყობინა სვირიდოვს, რომ ეს ტერიტორია სრულიად შეესაბამებოდა #8 ბანაკისთვის საჭირო პირობებს. ერთი ადამიანისთვის განსაზღვრული 1,8 კვადრატული მეტრი შესაძლებელს ხდიდა 6 000 პატიმრის მოთავსებას.

სვირიდოვმა ქალაქ შნაიდერმიულეს კომენდატურას შეატყობინა, რომ შინსახკომის #00780 ბრძანებულების თანახმად, საბჭოთა კავშირში, საინდუსტრიო დაწესებულებებში უკვე გადააგზავნეს ,,მობილიზებული გერმანელები“, ხოლო ავადმყოფები და სამუშაოსთვის გამოუსადეგრები დაუყოვნებლივ გაათავისუფლეს.

11 აგვისტოს გენერალ სეროვმა ბანაკის თორგაუში გადასატანად 60 ვაგონი მოითხოვა. 5 დღის შემდეგ სვირიდოვი, უკვე დამხმარე პერსონალის გაგზავნაზე წერს წერილს.

1945 წლის 1 სექტემბერს თორგაუს #8 სპეცლაგერში პირველი 53 პატიმარი შეიყვანეს. ამ პერიოდში ბანაკი ორიენტირებული იყო მთლიანი საქსონიის მიწაზე დაკავებულთა მისაღებად. მხოლოდ 7 სექტემბრიდან 21 სექტემბრამდე, ბანაკმა 3 500 ადამიანი დაარეგისტრირა. ეს დღეში საშუალოდ 250 კაცს ნიშნავს. მათი ტრანსპორტირება ხდებოდა მატარებლებით, ტრაილერებითა და ავტობუსებით. ადგილზე ჩასვლისას კი იწყებოდა გულდასმით შემოწმება. საათები, სამკაულები და ფული რეგისტრაციაში რჩებოდა, ხოლო ახალი ჩექმები ძველით იცვლებოდა.

ჯამში ბანაკში 8 000 ადამიანი მიიღეს. ამ დროს ტერიტორიაზე ბარაკებიც კი არ არსებობდა. პატიმრების მასობრივი შედინება მთელ რიგ პრობლემებს ქმნიდა.აქტები უმეტესად არასწორად ან არასრულფასოვნად იყო შევსებული, შემოყვანილი სამხედრო ტყვეები კი სასწრაფო ფილტრაციას საჭიროებდნენ. გარდა ამისა, დიდ პრობლემას წარმოადგენდა რეგისტრატურა. მიმღებ პუნქტში, სადაც რეგისტრაცია და საბუთების მიღება ხდებოდა, მხოლოდ 2 ადამიანი მუშაობდა, როცა ოფიციალურად 5 ადამიანს უნდა ემუშავა.

1945 წლის 15 ოქტომბერს ბანაკში უკვე 6 357 პატიმარი იმყოფებოდა. მათი არადამაკმაყოფილებელი ჩაცმულობის მდგომარეობაზე (ზამთარი მოდიოდა და პატიმრები ჯერ ისევ ზაფხულის ტანსაცმლით იყვნენ შემოსილები – იმ ტანსაცმლით, რომლითაც დააკავეს), ლავრენტევმა, 28 ოქტომბერს მეორე წერილი მისწერა სვირიდოვს. ის ითხოვდა, მიეცათ უფლება, რომ პატიმრებისთვის გადაეცათ ზამთრის ტანსაცმელი, რომლებიც ოჯახის წევრებმა შეუგზავნეს ბანაკში – აგრეთვე, მიეცათ ნებართვა, რომ პატიმრებს შესძლებოდათ ოჯახის წევრებისთვის წერილები მიეწერათ. ამ თხოვნის მიღების შემდეგ, ლავრენტევმა ოფიციალურად მიწერა წერილი შესაბამის ორგანოებს და იკითხა საქმის ვითარება. იმავე დღეს, სვირიდოვის მიერ შექმნილი კომისიის მმართველმა, კაპიტანმა კაპრანოვმა შეადგინა ოფიციალური წერილი, სადაც იუწყებოდა, რომ პატიმრების სამედიცინო და მატერიალური მომარაგება სავსებით აკმაყოფილებდა სტანდარტებს და არ საჭიროებდა არანაირ დამატებას. ამ წერილზე დაყრდნობით, ლავრენტევმა უარი გაუგზავნა სვირიდოვს ზამთრის ტანსაცმლის გამოყენებასა და წერილების მიწერაზე. გამონაკლისი მხოლოდ ოპერატიული ჯგუფები იყვნენ, რომლებიც მონაწილეობდნენ ადამიანების დაპატიმრებაში.

მიუხედავად სხვა მცდელობისა, ლავრენტევმა ვერ შეძლო პატიმრებისთვის მდგომარეობის ოდნავ შემსუბუქება. მოტივი, რატომ იქცეოდა ასე, დაუდგენელია. გაურკვეველია, ეშინოდა შემდგომში შესაძლო გართულებების თუ უბრალოდ ეცოდებოდა პატიმრობაში მყოფი ადამიანები და დახმარებას ცდილობდა.

17 დეკემბრისთვის ბანაკში უკვე 7 263 ადამიანი იყო მოთავსებული. სვირიდოვის ბრძანებით უნდა მომხდარიყო 300 ადამიანის მიულბერგში #1 სპეცლაგერში გადაგზავნა, თუმცა 1 თვის შემდეგ ლავრენტევმა ზემდგომებს მოახსენა, რომ ბანაკმა ამოწურა რესურსი და 8 000 ადამიანს უკვე ასცდა. იქ სადაც საბჭოური ნორმებით 85 ადამიანის ადგილი იყო განსაზღვრული, მოათავსეს 300, ხოლო 2 სართულიანი საწოლების მაგივრად, საჭირო გახდა 3 სართულიანების დადგმა.

დაკავებულები:

ვითენბერგიდან, იესენიდან, ჰერცბერგიდან, დელიჩიდან, ბითერფელდიდან, ბად ლიბენვერდადან და სხვა ქალაქებიდან, დაკავებულთა უდიდესი ნაწილი პირდაპირ #8 ბანაკში იგზავნებოდა. ზემოთ ჩამოთვლილ ქალაქებში არსებობდა ე.წ. სარდაფები, რომლებიც ციხის საკნებად გადააკეთეს და ეწოდა ,,GPU Keller‘‘. სწორედ იქ ხდებოდა დაკავებულთა დაკითხვა, ამ სარდაფებში წყდებოდა მათი ბედი. სწორედ ეს კედლები ინახავენ უსასტიკეს ისტორიებს, რომლებიც შემდგომ დაზარალებულებმა აღწერეს და კიდევ ერთხელ გაიხსენეს – ამ სარდაფებში იღებს სათავეს საბჭოური თვითნებობა და სისასტიკე.

დიდი ციხეებიდან – ჰალე, მაგდებურგი და დესაუ, სადაც სხვადასხვა ქალაქებიდან იღებდნენ პატიმრებს, გარკვეული რაოდენობის შევსების შემდეგ, პირდაპირ აგზავნიდნენ #8 ბანაკში. რაოდენობა საშუალოდ 300-იდან 600 კაცს შეადგენდა. ასევე, საქსონიის პროვინციის ფიშერდიორფშენის (Fischerdörfchen) ყოფილი სასამართლოს საპატიმრომ პატიმართა დიდი კონტიგენტი დაუყოვნებლივ გააგზავნა ზემოთ ხსენებულ მე-8 ბანაკში. შედინების უდიდესი ნაწილი კი 1945 წლის სექტემბრიდან დეკემბრამდე მოხდა.

ომის შემდეგ გერმანელების რომელი კატეგორია მიიჩნია საბჭოთა საიდუმლო პოლიციამ ,,მტრულ ელემენტებად“, დღემდე საკამათო თემა და განსჯის საგანია. უმეტეს შემთხვევაში ბანაკებს გადარჩენილების მონაყოლი რადიკალურად განსხვავდება უკვე ხელმისაწვდომ საბჭოურ დოკუმენტებში აღწერილი ამბებისგან.

რაც უფრო ადრე მოხდება მონაყოლის დოკუმენტირება, მით უფრო ზუსტია ისტორია. დროთა განმავლობაში ყოფილი ტყვეები ან ივიწყებდნენ, ან უბრალოდ დიდი სტრესისგან გამოწვეული ტრავმებით არასწორად იხსენებდნენ ტყვეობაში გატარებულ დღეებსა და წლებს. ვერნიგეროდეს ყოფილი მერი, ულრიხ ფონ ფრესენიუსი #8 ბანაკში გატარებულ პერიოდზე, რომელიც ერთერთი მნიშვნელოვანი ბიოგრაფიული წყაროა, და სხვა პატიმრებზეც წერს:

,,საჯარო მოხელეებიდან ბანაკში ისხდნენ: ადვოკატები, მრჩევლები და ექიმები.

მრეწველობიდან: ტექნიკოსები, დირექტორები და განყოფილების უფროსები.

სოფლის მეურნეობიდან: მიწების მფლობელები, გლეხები, ფერმის მუშაკები, ფოსტის და ვაგზლის თანამშრომლები.

თუნდაც სულ მცირე ხნით ნაციონალ-სოციალისტურ პარტიაში გაწევრიანება, უკვე შავ სიაში მოხვედრას ნიშნავდა. არ ჰქონდა მნიშვნელობა, რა თანამდებობა გეჭირა ან რამდენი ხნით იყავი გაწევრიანებული.“

ფონ ფრესენიუსის ვარაუდით, ბანაკში ნაცისტური პარტიის ნამდვილი წევრების რაოდენობა საშუალოდ ორ მესამედს შეადგენდა.

მხოლოდ ეს განსაზღვრება არ არის ბევრის მთქმელი. #00315 ბრძანებულების თანახმად, ომის შემდეგ გერმანიაში დაკავებულთა კატეგორიაში მოხვდნენ ადამიანები, რომლებიც მესამე რაიხს უნიფორმით არ ემსახურებოდნენ. ისინი სხვადასხვა ფორმით უჭერდნენ მხარს ნაცისტურ რეჟიმს. სამწუხაროდ, ამ ადამიანებზე ინფორმაცია ძალიან მწირია. რთულია, დაადგინო, კონკრეტულად რას აკეთებდნენ ისინი ტოტალიტარული რეჟიმის დროს; ნაციზმის გულმხურვალე მხარდამჭერები იყვნენ? ან, თავადაც ხომ არ იყვნენ რეჟიმის ძალადობის ქვეშ? ან წინააღმდეგობაში ხომ არ იყვნენ ჩართული? ამ ინფორმაციით საბჭოთა უსაფრთხოების სამსახურები არ ინტერესდებოდნენ.

ვილჰელმ შპრიკის (თორგაუს ყოფილი პატიმრის) ნახატი.

მთავარი საკვანძო მოვლენა #8 ბანაკის ,,სპეცკონტიგენტის“ ბედის აღწერისათვის - 1946 წლის 28 იანვრით თარიღდება. ამ დღეს ლავრენტევი დაკავებული თანამდებობიდან გაათავისუფლეს.

1945 წლის 28 დეკემბერს სვირიდოვმა სეროვს სთხოვა ლავრენტევის სასწრაფოდ თანამდებობიდან მოხსნა. მისი თქმით, მიუხედავად არაერთი გაფრთხილებისა, ლავრენტევი სისტემატურად ეძალებოდა ალკოჰოლს. ამაში კი 1945 წლის 26-27 დეკემბერს, თორგაუში სტუმრობისას თავად დარწმუნდა. ერთი დღით ადრე, ლავრენტევი ცოლმა დამლაგებელთან ღალატში გამოიჭირა.

სვირიდოვის თქმით, ეს ყველაფერი ნეგატიურად აისახებოდა თანამშრომლების დისციპლინაზე. ამრიგად, სვირიდოვის მოთხოვნა დაკმაყოფილდა და ლავრენტევი მაიორმა ნიკიტინმა ჩაანაცვლა. ლავრენტევს სამდღიანი პატიმრობა მიესაჯა.

ბანაკის მმართველის შეცვლა რეგისტრატურის უფროსის შეცვლასთან პირდაპირ კავშირში იყო. ლეიტენანტი სარაპაიკინი კაპიტანმა ლეიკომ ჩაანაცვლა. სწორედ აქ ვიღებთ დაკავებულთა რაოდენობასა და საბჭოურ კატეგორიზაციაზე დეტალურ ინფორმაციას. 7 557 კაცისა და 117 ქალიდან ნახევარი 50 წელს გადაცილებული იყო. ოპერატიული ჯგუფების მიერ მიწოდებული ინფორმაციიდან დაკავებულთა 70 %,,ნაციონალ-სოციალისტური პარტიის აქტიური წევრი“, დაახლოებით 15 % კი სამხედრო ტყვე იყო. გამომდინარე იქიდან, რომ ,,ნაცისტური პარტიის აქტიური წევრობა“ მრავალმნიშვნელოვანი ტერმინი იყო და ქვეკატეგორიზებას საჭიროებდა, 1946 წლის ნოემბერში ბერლინის რეგისტრატურის უფროსმა, კაპიტან სკორზოვმა, დეტალური ინფორმაცია და პატიმართა ზუსტი სტატუსები მოითხოვა.

№8 ბანაკში დაკავებული 5 060 დაკავებული შემდეგნაირად გადანაწილდნენ:

• ნაცისტური პარტიის რიგითი წევრი 133
• ბლოკის უფროსი 2881
• საკნების უფროსი 1056
• ადგილობრივი ჯგუფის უფროსი 462
• რაიონული ჯგუფების უფროსი 33
• ორგანიზაციის უფროსი 35
• პოლიტიკური ლიდერი 32
• განყოფილების უფროსი 38
• სალაროს უფროსი 118
• პროპაგანდის უფროსი 219

ხოლო დანარჩენი 21 პატიმარი ნაცისტური პარტიის წევრების მეუღლეები ან Volkswohlfahrt-ის წევრები იყვნენ.

აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ საბჭოელი გამომძიებლები ნაცისტური პარტიის სტრუქტურაში დიდად ვერ ერკვეოდნენ და ტერმინების მხოლოდ ნაწილი შეესაბამება რეალურად არსებულ შიდა პარტიულ წოდებებს.

#8 სპეცლაგერში სამხედრო ტყვეების კატეგორიას მიკუთვნებული პატიმრების ზუსტი კვალიფიკაცია 1946 წლის ივლისში მოხდა.

ბანაკის უფროს ნიკიტინის წერილში, რომელიც სვირიდოვისთვის არის გაგზავნილი, ვკითხულობთ, რომ გადამოწმებულია 1 061 ადამიანი და ახალი კვალიფიკაცია აქვთ მინიჭებული:

• ვერმახტის მოსამსახურეები 232

მათ შორის - 191 ოფიცერი

• Volksstürm-ის წევრები 300
• SA-ის წევრები260
• SS-ის წევრები110
• NSKK-ის წევრები32
• მოსამართლეები და ადვოკატები25
• სხვადასხვა ბანაკების უფროსები102

პატიმართა ჯანმრთელობის მდგომარეობა კატასტროფული სისწრაფით უარესდებოდა. საბჭოთა კავშირის შინაგან საქმეთა სამინისტროს კომისიამ, კატეგორიზირებამდე ორი თვით ადრე, ზემოხსენებული პატიმრებიდან 200 სამუშაოდ გამოსადეგი ადამიანი აარჩია – ჯერ მიულბერგის #1 ბანაკში და შემდეგ საბჭოთა კავშირში იძულებით სამუშაოებზე გადააგზავნა.

მკაცრად ექცეოდნენ სამხედრო ტყვეებს, რომლებზეც #0031 ბრძანებულების პირველი პუნქტი არ ვრცელდებოდა. ნიკიტინმა და მისმა წინამორბედმა ლავრენტევმა არაერთხელ გააპროტესტეს საქსონიის პროვინციის ოპერატიული სექტორის უფროსის, გენერალ-მაიორ მარტეროსოვის ბრძანება – სამხედრო ტყვეების მიღებაზე.

ბერლინის ცენტრალური განყოფილება, პოლკოვნიკ სვირიდოვის მეთაურობით, ცდილობდა, ვერმახტის ჯარისაცები, ოფიცრები და ,,გასამხედროებული დაჯგუფებების“ წევრები სპეცლაგერებიდან სხვა ბანაკებში გადაეგზავნა.

იმ პერიოდში ისინი ან ოდერის ფრანკფურტის #69 სამხედრო ტყვეთა ბანაკში იგზავნებოდნენ, ან თავისუფლდებოდნენ. ათავისუფლებდნენ იმ შემთხვევაში, თუ ვერ ხერხდებოდა მათი გადაკვალიფიცირება და #00315 ბრძანების მისადაგება.

ბანაკის თანამშრომლები:

სამწუხაროდ, ძალიან მწირია ინფორმაცია საბჭოთა ბანაკში მომუშავე პერსონალის შესახებ. არ მოიპოვება ინფორმაცია ბანაკის უფროსების საქმიანობასა და მათ პროდუქტიულობაზე. ლავრენტევის გადაყენების მიზეზს სტატიაში უკვე შევეხეთ, თუმცა არ ვიცით მაიორ ნიკიტინის ბანაკში შემდგომი საქმიანობის შესახებ. იგი თორგაუში გადაყვანამდე ლანდსბერგის #4 სპეცლაგერს განაგებდა.

საბჭოთა სპეცლაგერების სისტემაში ასევე გამოცდილება ჰქონდა ნიკიტინის შემცვლელ მაიორ სასიკოვს. 1945 წლის ზაფხულში იგი უძღვებოდა პოლონეთში, კერძოდ, რემბერტოვში არსებულ #1 სპეცლაგერს. ამავე წლის შემოდგომაზე მის გვარს ,,სპეცლაგრების განყოფილების“ დაქვემდებარებულ ბერლინის, ლიშტენბერგის საპყრობილის უფროსის გრაფაში ვკითხულობთ. ხოლო 1946 წლის დასასრულსა და 1947 წლის დასაწყისში, თორგაუს #8 სპეცლაგერის გაუქმების შემდეგ, სასიკოვმა შეცვალა მიულბერგის #1 სპეცლაგერის უფროსი კაპიტანი სამილოვი და ბანაკის უფროსი გახდა.

თორგაუს #8 სპეცლაგერის თანამშრომლების აღწერის დაწყებისას აუცილებლად უნდა განვასხვაოთ ,,შიდა“ და ,,გარე“ ბაზის თანამშრომლების ვალდებულება და უფლებამოსილებები. ბანაკში მყოფი თანამშრომლები სხვადასხვა განყოფილებებში იყვნენ გადანაწილებულები. ,,ოპერატიულ ჯგუფებს“ პატიმრებსა და თანამშრომლებს შორის საიდუმლო სამსახური ევალებოდათ. რეგისტრატურაში ყოველი ახალი შეყვანილი პატიმრისთვის ახალი სარეგისტრაციო ბარათი იხსნებოდა. იწერებოდა ორკვირიანი მოხსენება სპეცლაგერის განყოფილებისთვის და ივსებოდა ბანაკის წიგნი შეყვანილ და გადაყვანილ პატიმრებზე. გარდა ამისა, შიდა ბაზაში არსებობდა სანიტარული, ეკონომიკური და საფინანსო განყოფილება. საფინანსოს ვალდებულებაში შედიოდა ტყვეების ,,ძვირფასი ნივთების“ შენახვა, აღწერა და დაარქივება. შიდა ბაზის წესრიგისთვის სპეციალური ჯგუფი მუშაობდა. სამეთვლყურეო პერსონალი 28 ადამიანისგან შედგებოდა. საფინანსო განყოფილებაში, შინსახკომის რიგითი თანამშრომლების გარდა, მუშაობდნენ საბჭოთა მოქალაქეები, რომლებიც სარეპატრიაციო ბანაკებიდან გადაიყვანეს. 1946 წლის ივლისისთვის ბანაკში 107 თანამშრომელი მუშაობდა, აქედან 26 ოფიცრის, 6 უმცროსი ოფიცრის და 75 რიგითის წოდების ადამიანი.

,,გარე დაცვის“ თანამშრომლები #16 გარნიზონის, 322-ე კოლონის შინსახკომის ჯგუფისგან (Konvoitruppen) შედგებოდნენ – 1946 წლის 28 იანვრის მონაცემებით, 2 ოფიცრის, 5 უმცროსი ოფიცრისა და 35 რიგითი ჯარისკაცისგან იყო დაკომპლექტებული. მაიორ ლავრენტევის წერილში, რომელიც 1945 წლის დეკემბრის თვით თარიღდება, ვკითხულობთ, რომ მეთვალყურე პერსონალის ოფიციალურად გაწერილი რაოდენობა და სინამდვილე დიდად განსხვავდებოდა ერთმანეთისაგან. რეალურად მათი რაოდენობა - 33 იყო.

როგორც სხვა სპეცლაგერებში, თორგაუშიც იყვნენ პატიმართა ჯგუფები, რომლებიც საბჭოური ბრძანების საფუძველზე ბანაკის შიდა საპატიმრო წესრიგისთვის ,,ზრუნავდნენ“. მათ დავალებებში შედიოდა: პატიმრებში სისუფთავის დაცვა, პუნქტუალური გამოცხადება გათვლაზე და საკვების გადანაწილება. უცნობია თორგაუს ბანაკში ამ ჯგუფის ზუსტი სახასიათო უნარ-ჩვევები და პატიმრებთან მოპყრობის პოლიტიკის სახეობა. ვერსად ვკითხულობთ ინფორმაციას, იყენებდნენ თუ არა სადამსჯელო ქმედებებს და ჰქონდა თუ არა ადგილი ,,თანამდებობის“ ბოროტად გამოყენებას. მსავსი მაგალითი მიულბერგის #1 სპეცლაგერში გვაქვს, სადაც ზემოხსენებული ჯგუფები სისტემატურად აწამებდნენ, ამცირებდნენ პატიმრებს და აქტიურად მუშაობდნენ საბჭოთა შინსახკომთან.

საბჭოთა ზედამხედველების ინფორმაციით, თორგაუში ერთი ადამიანი ძალიან ,,სანდოდ“ მიიჩნეოდა. ეს გალხდათ - სერჟანტი ენკე.

ყოფითი მდგომარეობა:

სპეცლაგერ #8-ის საყოფაცხოვრებო პირობებზე სამმართველოს დოკუმენტები ვერ გვაძლევს სრულ ინფორმაციას. მიუხედავად იმისა, რომ დოკუმენტებში მითითებულია პატიმართა სეზონური ტანსაცმლის ქონის დეფიციტი და საკნებში ადამიანთა აუტანელი რაოდენობა. ბანაკში არსებულ მდგომარეობაზე არასაკმარისი ინფორმაციის არსებობის მიზეზი არის ლაგერში მდგომარეობის დამაკმაყოფილებლად წარმოჩენის მცდელობა და კონტროლის თავიდან აცილება, რათა შემდგომ არ მომხდარიყო ზემდგომი ორგანოების ხშირი ვიზიტი და ,,პრობლემების აღმოჩენის“ შემთხვევაში პასუხისმგებელი პირები არ დასჯილიყვნენ.

პატიმრები გადაყავდათ ფორტ ზინას ცენტრალურ საკნებსა და სწრაფად აშენებულ ხის ბარაკებში. 1945 წლის ბოლოს მხოლოდ ცენტრალურ საკნებში, რომელიც 1930-იან წლებში ვერმახტის ციხე იყო და 1 000 ადამიანზე იყო გათვლილი, მოთავსდა 3 644 ადამიანი. პატიმართა სისტემატური მატების გამო, საკნებში არ იყო საკმარისი აღჭურვილობა. 1946 წლის იანვრის ბოლოს ადმინისტრაციამ საჩივრის წერილი დაწერა და ითხოვა 1000 ფიცრის საწოლი. პატიმრებს, თვეების განმავლობაში, საწოლების ნაკლებობის გამო იატაკზე უწევდათ დაძინება. პატიმართა მდგომარეობა დამოკიდებული იყო იმაზე, თუ სად მოხვდებოდნენ. მაგალითად, თუ პატიმარი ვერმახტის ყოფილ ციხეში მოხვდებოდა, ის ერთ ადამიანზე იყო გათვლილი – ოთახში მაგიდა, საპირფარეშო, წყალი და გათბობა იყო, მდგომარეობა კი შედარებით დამაკმაყოფილებელი, იმის მიუხედავად, რომ ერთკაციან საკანში 4 ადამიანს უწევდა ყოფნა. არ უმართლებდათ პატიმრებს, რომლებიც სარდაფის საკნებში ხვდებოდნენ, სადაც სინესტეში, სიცივეში და მტანჯველ სივიწროვეში იმყოფებოდნენ.

ბანაკში არსებობდა საცხობი, ორი სამზარეულო, სააბაზანო და სადეზინფექციო განყოფილება. მიუხედავად ამისა, პატიმართა ჰიგიენური მდგომარეობა კატასტროფული იყო და უმეტესობა ბაღლინჯოების სიმრავლისგან იტანჯებოდა. 1946 წლის 28 იანვრის ოქმში ვკითხულობთ:

,,სპეცკონტიგენტისთვის და თანამშრომლებისთვის სურსათის რაოდენობა სავსებით დამაკმაყოფილებელია და მომზადებული საკვებიც შეესაბამება ნორმებს“.

ბანაკს გადარჩენილთა მონაყოლი კი სხვას გადმოსცემს:

,,სუპები, რაც ნაწილდებოდა, საერთოდ არ შეეფერებოდა სიტყვა სუპის წოდებას. კვირების განმავლობაში დარიგებულ ქერის სუპში, ქერის პოვნა სულაც არ იყო ადვილი საქმე. დღიურ პურის რაციონს მოყვებოდა შაქარი ან ცოტა მარმელადი. ხორცი ან ყველი თორგაუს ბანაკში არ არსებობდა“.

რაციონის ისედაც არასაკმარისი რაოდენობის გამო, ბანაკში მყოფ პრივილეგირებულ პატიმრებში საკვების გადანაწილების შემდეგ, რიგით ადამიანებს თითქმის არაფერი ხვდებოდათ.

1946 წლისთვის პატიმართა ჯანმრთელობის მდგომარეობა საკმაოდ გაუარესდა. საბჭოთა აქტებში ეს ინფორმაციაც არაპირდაპირ იკითხება. მაგალითად, 1946 წლის 28 იანვრისთვის 7 674 ადამიანიდან 4 416 ,,სამუშაოდ გამოსადეგად“ იყო შეფასებული, ხოლო 15 დეკემბრისთვის 7 287 პატიმრიდან 1 024 შეფასდა შრომისუნარიანად.

ცუდი კვება, არასაკმარისი ტანსაცმელი, ოჯახებთან კომუნიკაციის აკრძალვა და გარე სამყაროსგან მთლიანად იზოლირება ბანაკებში იწვევდა სიკვდილიანობის სწრაფ ზრდას. გარდაცვლილები საიდუმლო წესით და დიდი სიფრთხილით გადაყავდათ ფორტ ზინასთან მოსაზღვრე სასაფლაოს ტერიტორიაზე და ანონიმურად მარხავდნენ. სანიტარული განყოფილების არასრული ანგარიშის მიხედვით, თორგაუს #8 ბანაკში 300-დან 350 კაცამდე, უმეტეს შემთხვევაში მოხუცები დაიღუპნენ. დაღუპულთა ასეთი მცირე რაოდენობა არ არის სიმართლისგან შორს. მიზეზი მარტივია – ფორტ ზინაში მოთავსებულ ადამიანთა დიდი ნაწილი ჯანმრთელი და ახალგაზრდა იყო, მძიმე პირობებს უკეთესად უძლებდა, 1945-1946 წლების ზამთარი კი არ იყო მკაცრი.

1946 წლის მაისის შუა რიცხვებამდე, #8 ბანაკი, საბჭოთა სამხედრო ტრიბუნალით გასამართლებულთათვის ადგილის დასათმობად, ფორტ ზინადან ზაიდლიც-კაზერნეში გადაიტანეს.

სხვა ბანაკებისგან განსხვავებით, სადაც ბარაკებს შორისაც კი აკრძალული იყო კავშირი, თორგაუში შედარებით უკეთესი მდგომარეობა იყო. მიუხედავად იმისა, რომ ბანაკში მუშაობა იკრძალებოდა, პატიმრები მაინც ახერხებდნენ მცირე სამუშაოებს. მაგალითად, სურსათის გადაზიდვასა და ბანაკის დაცვის სისტემის მშენებლობას.

ბანაკის გაუქმება:

1947 წლის დასაწყისში თორგაუს #8 ბანაკის გაუქმება განპირობებული იყო პოლიტიკური და სამხედრო ვითარების შეცვლით.

1946 წლის დეკემბრის დასაწყისში, პოლკოვნიკმა სვირიდოვმა გენერალ პოლკოვნიკ სეროვს მისწერა, რომ მის დაქვემდებარებაში, არსებულ ციხეებში - 76 055 პატიმარი იმყოფებოდა, მაშინ როდესაც დაგეგმილი რაოდენობა - 117 000 იყო. გამოდის, რომ 41 000 ადგილი ცარიელი იყო. მიუხედავად იმისა, რომ ოპერატიული ჯგუფები და სხვა ორგანიზაციები თვიურად 2 000-მდე პატიმარს აგზავნიდნენ, მასობრივი დაკავებებისა და საპყრობილეებში გადაყვანის მოლოდინი აღარ იყო. ამ მიზეზით, სვირიდოვი თორგაუს #8 ბანაკის გაუქმებას ურჩევდა.

1946 წლის დეკემბრიდან 47 წლის იანვრის თვეში #8 ბანაკი დაიცალა. 4 873 პატიმარი ბუხენვალდის #2 სპეცლაგერში, ხოლო 2 237 ადამიანი მიულბერგის #1-ში გადაიყვანეს. მიუხედავად იმისა, რომ თორგაუს პატიმრების ჯანმრთელობის მდგომარეობა კატასრტროფულად მძიმე იყო, ბუხევნალდისა და მიულბერგის ბანაკებში მყოფ პატიმრებთან შედარებით, ბევრად ჯანმრთელებად ითვლებოდნენ. უწყების თანახმად, ბუხენვლადში გადაყვანილ პატიმართა მხოლოდ ნახევარი იყო ტანსაცმლითა და ფეხსაცმლით სრულად შემოსილი. მათგან 20 % – დისტროფიით, 10 % – გულის დაავადებით, ხოლო 1 % - ფურუნკულით იტანჯებოდა.

ერთერთი პატიმარი იხსენებს:

,,თორგაუში უპირობოდ ცუდი სიტუაცია იყო, მაგრამ მიულბერგსა და ბუხენვალდს ვერც კი შეედრება. შიმშილი უმოკლეს დროში ადამიანებს ისე ცვლიდა, რომ თორგაუში საკნის მოზიარეები, მოგვიანებით, მიულბერგში შეხვედრისას ერთმანეთს ვერ ცნობდნენ“.

ინფორმაციის შეჯამებისას, ნათლად იკვეთება ფაქტი, რომ გერმანიის მიწაზე არსებული საბჭოური სპეცლაგერების სისტემა ემსახურებოდა პრინციპს – დაეკავებინათ ნაციონალ–სოციალისტური პარტიის დაბალი ან საშუალო რანგის, SA, SS და გესტაპოს წევრები, აგრეთვე ყველა ,,მტრულად განწყობილი“ ადამიანი. თუმცა, საბჭოთა წყობილებას არც უფიქრია მათი სამართლებრივი დევნა, სასამართლო პროცესის გამართვა ან ოფიციალურად გამოძიების დაწყება:

,,ადამიანები, რომლებიც #00135 ბრძანებულების თანახმად გადაყვანილ იქნენ სპეცლაგერებში, მთლიანად მოწყვიტეს გარე სამყაროს. მათ წინააღმდეგ არ აღძრულა საქმე, არანაირი დოკუმენტი სასამართლო პროცესებზე არ არსებობს და არანაირი განაჩენი უწყებებში არ იძებნება“.

,,მიუხედავად გადავსებული ბანაკისა და საშინელი პირობებისა, თორგაუ პატიმართა უმეტესობისთვის ჯოჯოხეთის გარე წრე იყო, საიდანაც, მოგვიანებით ჯოჯოხეთის ცენტრალურ წერტილში – ბუხენვალდსა და მიულბერგში მოხვდნენ“.

სპეცლაგერი #10 (1946-1948)

1946 წლის 14 მაისს შინსახკომის #7 ფრაკფურტ ოდერის საპყრობილე, აქამდე უცნობი მიზეზების გამო, უკვე დაცლილ ყოფილ მე-8 სპეცლაგერში გადაიტანეს. ამავე წლის ივნისში ბანაკმა ,,სპეცლაგერ #10“-ის სახელწოდება მიიღო. #7 ყოფილი საპყრობილის მმართველი მაიორი ბეკშენევი იყო, რომელიც 1946 წლის აპრილში უფროსმა ლეიტენანტმა სერედენკომ შეცვალა. ეს უკანასკნელი იყო სპეცლაგერ # 10-ის უფროსი, ბანაკის გაუქმებამდე.

პატიმრები:

719 პატიმრიდან, რომლებიც 1946 წლის 14 მაისს ფრანკფურტ ოდერის საპატიმროდან ფორტ ზინაში გადმოიყვანეს, 650 საბჭოთა მოქალაქე იყო. აქედან 39 – მისჯილი, 26 – დაკითხვის მოლოდინში და - 7 სიკვდილმისჯილი გერმანელი იყო. საბჭოთა მოქალაქეებს ბრალად ,,სამშობლოს ღალატი“ და ,,დანაყოფებიდან უნებართვოდ ჩამოშორება“ ედებოდათ.

1946 წლის 28 მაისიდან 22 აგვისტომდე ბანაკში 4 793 ადამიანი გადაიყვანეს. მათი უმეტესობა ერთკაციან საკნებში ოთხად, ხუთად, ექვსად ან დიდ ჯგუფებად - სარდაფის საკნებში იყვნენ მოთავსებულნი.

1946 წლის წლის ნოემბერში გასამართლებული გერმანელების ბაუცენის #4 ლაგერში გადაყვანამ მდგომარეობა ოდნავ შეამსუბუქა. 1947 წლის მიწურულისთვის სპეცლაგერ #10-ში დაახლოებით 1500-მდე პატიმარიღა იყო დარჩენილი.

თორგაუს მე-10 სპეცლაგერისა და შთრელითცის მე-5 საპყრობილის გადავსების გამო, 1946 წლის 12 სექტემბერს, გენერალ პოლკოვნიკ სეროვმა გასცა ბრძანება – გერმანელები, რომელთაც 15 წელზე ნაკლები ჰქონდათ მისჯილი, ზაქსენჰაუსენის მე-7 სპეცლაგერში, ხოლო მათ ვისაც 15 წელზე მეტი მიუსაჯეს, ბაუცენის მეოთხე სპეცლაგერში გადაეყვანათ. საბჭოთა მოქალაქეები, რომელთაც სხვადასხვა დანაშაულების ჩადენა ედებოდათ ბრალად, კვლავ თორგაუს მე-10 სპეცლაგერში იგზავნებოდნენ.

ამ ბრძანებულებიდან 10 თვის თავზე ბანაკში 2 716 ადამიანი მოათავსეს, მათ შორის 1 026 რუსი, 890 გერმანელი და 336 უკრაინელი. გარდა ამისა, მცირე რაოდენობით იყვნენ: ბელორუსები, რუსეთის-გერმანელები, უზბეკები, თათრები, ბაშკირები, ყაზახები, სომხები, ქართველები, იუგოსლავიელები, აზერბაიჯანელები, ლატვიელები და სხვა ეროვნების მოქალაქეთა ჯგუფები.

ბანაკის რეგისტრატურის პირველი სტატისტიკა, რომელიც 1946 წლის 5 ივნისით თარიღდება, იუწყება, რომ ბანაკში 1 300 მისჯილი პატიმარი იმყოფებოდა. აქედან უმეტესობა 35 წლამდე, ხოლო 18 მათგანი ქალი იყო. პატიმრებში შეგხვდებოდათ 13–14 წლის ბიჭებიც. მაგალითად, ჰარდი თროგერი. მას ათი წლით „გამოსასწორებელ ბანაკში“ მუშაობა მიესაჯა.

ეს ადამიანები შემდეგი პუნქტებით იქნენ მისჯილები:

• ,,სამხედრო დანაშაული“, საბოტაჟი, ბრძანების არ შესრულება ან უნებართვოდ ,,დანაყოფს ჩამოშორება“ - 482 ადამიანი,
• ,,სამშობლოს ღალატი“, ძარცვა, მკვლელობა - 300 ადამიანი
• გაუპატიურება და მსგავსი დანაშაულები - 130 ადამიანი
• სხვადასხვა კონტრევოლუციონური დანაშაულებები - 71 ადამიანი

1946 წლის 24 ნოემბერში თორგაუდან ბაუცენში გადაყვანილი 1 099 ადამიანის ბრალდებები ასე გამოიყურება:

• შეიარაღებული აჯანყება485 ადამიანი
• საბოტაჟი268 ადამიანი
• ტერორისტული ქმედება89 ადამიანი
• სატრანსპორტო მანქანებისა და საშუალებების დაზიანება84 ადამიანი

ნაცისტური და ომში ჩადენილი დანაშაულისთვის, ებრაელთა გენოციდისთვისა და ადამიანების მასობრივი მკვლელობისთვის ბანაკში მხოლოდ და მხოლოდ - 48 გერმანელი იყო მოთავსებული.

ზემოთ აღნიშნული ბრალდებები და განაჩენი რამდენად სამართლიანი იყო და არსებობდა თუ არა უტყუარი მტკიცებულებები, ამაზე არანაირი დოკუმენტაცია არ არსებობს. ვერც იმ ფაქტების დამტკიცებას შევძლებთ, გადამოწმდა თუ არა სათითაოდ პატიმართა საქმეები და შეისწავლა თუ არა საბჭოთა რეჟიმმა ამ ადამიანების მისჯის გადაწყვეტილებები.

ყოფილი პატიმრები თანამოსაკნეების ისტორიებს, დაკავებების მიზეზებსა და განაჩენთა მრავალფეროვნებაზე ჰყვებიან:

,,მსჯავრდებულთა უმეტესობა იჯდნენ რუსებზე და სტალინზე აზრის გამოთქმის გამო, ხუმრობებზე, აგრეთვე ქვეყანაში არსებულ მდგომარეობაზე უკმაყოფილების გამოხატვის მიზეზით.

ჩვენს საპყრობილეში ისხდნენ ვერმახტის ოფიცრები, რომელთაც საბჭოთა სამხედრო ტყვეებსა და იძულებით სამუშაოებზე ჩამოყვანილი ადამიანების წამებაში ედებოდათ ბრალი, აგრეთვე ადამიანები, რომლებიც დასავლეთ ზონაში მუშაობდნენ ან სამხედრო ტყვეობას დააღწიეს თავი და ,,შპიონაჟის“ ბრალდებით გაასამართლეს, ადამიანები, რომლებიც იარაღის უკანონო ტარებისთვის დააკავეს ან ბავშვები, რომლებსაც ,,ვერვოლფის“ წევრობას აბრალებდნენ.

გასამართლებული გერმანელი და საბჭოთა კავშირის წევრი ქვეყნების მოქალაქეები განცალკევებულად იყვნენ მოთავსებულები, თუმცაღა დადიოდა ხმები, რომ საბჭოელ პატიმრებში იყვნენ ყოფილი სამხედრო ტყვეები და აგრეთვე ,,ვლასოვის არმიის ჯარისკაცები“.

თორგაუს #10 სპეცლაგერის კვლევები აჩვენებს, რომ 1946 წლის ბოლოსთვის საბჭოთა პატიმრების უმეტესობა დაკავებული იყო სამხედრო დანაშაულის ან ყოფითი ბრალდების გამო, ხოლო გერმანელების უმეტესობა – კონტრევოლუციის ბრალდებით. მხოლოდ პატიმართა უმნიშვნელო რაოდენობას მიესაჯა კაცობრიობის წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაულებისთვის. თორგაუს #8 სპეცლაგერისგან განსხვავებით, სადაც პატიმართა უმეტესობა 50 წელს გადაცილებული იყო, #10 ბანაკში მყოფთა ასაკი არ აღემატებოდა 35 წელს.

საბჭოთა კავშირში ტრანსპორტირება

თორგაუდან საბჭოთა კავშირში გაგზავნილი პატიმრების სრული რაოდენობის დადგენა დღემდე შეუძლებელია. რეგისტრატურის განყოფილების ცნობების მიხედვით, სპეცლაგერ #10-სა და ოდერის ფრანკფურტის #7–ის ყოფილ საპყრობილეში მსხდომი პატიმრების რაოდენობა შეადგენდა - 28 814 ადამიანს, საიდანაც - 24 050 მათგანის პირადი ბარათი მონიშნულია, როგორც საბჭოთა კავშირში გასაგზავნი პატიმრების საბუთი. ეს ნიშნავს, რომ გასამართლებული 29 804 ადამიანიდან, 1945-იდან 1950 წლამდე, სპეცლაგერსა და ყოფილ ციხეში მსხდომი ადამიანების 80% გაიგზავნა იძულებით სამუშაოებზე.

გაგზავნის ადგილები დამოკიდებული იყო მუშათა რაოდენობის საჭიროებაზე. მაგალითისთვის, 1947 წლის 10 იანვარს, გენერალ პოლკოვნიკ სეროვმა, საბჭოთა კავშირის შინაგან საქმეთა მინისტრ გენერალ პოლკოვნიკ ჩერნუშოვს მისწერა წერილი, სადაც იუწყებოდა, სად უნდა გაეგზავნათ თორგაუდან გაგზავნილი პატიმრები.

417 ,,კონტრრევოლუციური დანაშაულისთვის“, 346 ,,სამხედრო დანაშაულისთვის“ და 537 ,,რიგითი დანაშაულებისთვის“ მისჯილები შრომისუნარიანად, ხოლო 250 ადამიანი შრომისუუნაროდ შეფასდა და მზად იყო საბჭოთა კავშირში გასამგზავრებლად.

პატიმრებისთვის საბჭოთა კავშირისკენ მიმავალი გზა მტანჯველი აღმოჩნდა. გადავსებულ ვაგონებში საშინელი ჰიგიენური მდგომარეობა და სივიწროვე იყო. მგზავრთა დიდმა ნაწილმა ვერ ჩააღწია დანიშნულების ადგილზე.

განსაკუთრებულად მძიმე მდგომარეობა იყო კვების მხრივ. ამ ყველაფერს ამძიმებდა მატარებლების ხშირი და დიდი ხნით შეყოვნებები.

ერთ-ერთი დეპორტირებულის ჩანაწერებიდან ვკითხულობთ:

,,გზაში, თორგაუდან პოლონეთამდე ათეულობით ადამიანი დაიღუპა. გარდაცვლილებს ვაგონებიდან ყრიდნენ. დიახ, ესე, უბრალოდ ყრიდნენ. დაკრძალვაც არ ეღირსათ. ვინ იცის, რა ბედი ეწიათ გვამებს.“

დეპორტაციის კატასტროფული მდგომარეობა მოსკოვშიც კი დააფიქსირეს. გენერა-მაიორმა დობრუნინმა, 1947 წლის 20 თებერვალს, გენერალ-პოლკოვნიკ სეროვს წერილი მისწერა, სადაც იუწყებოდა, რომ 1947 წლის 16 იანვარს, თორგაუდან ჩაყვანილი 1 006 ადამიანიდან უმეტესობა შრომისუუნარო და ჯანმრთელობაშერყეული იყო. მათი მდგომარეობა კრიტიკულად მძიმედ შეფასდა. პროტოკოლის მიხედვით, პატიმართა ამ ნაკადმა 1946 წლის 12 დეკემბერს დატოვა თორგაუ. ეს ნიშნავს, რომ ისინი 4 კვირა მგზავრობდნენ.

სეროვმა დოკუმენტს ხელით დააწერა რეზოლუცია: ,,როგორც ჩანს, ცუდად ვკვებავთ პატიმრებს.“ შინაგან საქმეთა მინისტრი კრუგლოვი ჯერ კიდევ 1946 წლის 23 ოქტომბერს ითხოვდა თორგაუდან გამოგზავნილი ტრანსპორტის კონტროლს და კვების რაციონის შემოწმებას.

1946 წლის 30 ოქტომბერს ბანაკს საკონტროლო კომისია ეწვია, რომელსაც სვირიდოვის თანაშემწე კასიულინი ხელმძღვანელობდა. მის პროტოკოლში ვკითხულობთ:

„1946 წლის 30 ოქტომბრისთვის ბანაკში 5 300 პატიმარია, მათ შორის 3 400 გერმანელი და 1 900 საბჭოელი მოქალაქე. ისინი სრულ იზოლაციასა (საკნის დატოვების უფლების არქონა) და გადავსებულ საკნებზე ჩივიან.“

საკანში მყოფებს ერთი კოვზით უწევდათ წყალწყალა სუპის ჭამა, დამატებით ცოტაოდენი პური და ყავის შემცვლელი სითხე ეძლეოდათ. ბაღლინჯოები კიდევ უფრო ამძიმებდნენ მათ ყოფას.

აქედან გამომდინარე, არ არის გასაკვირი, რომ თორგაუდან გაგზავნილი ადამიანების მხოლოდ მცირე ნაწილი ფასდებოდა ,,შრომისუნარიანად.“

1948 წლის 15 მაისს სეროვმა ბანაკის დახურვის თაობაზე გასცა ბრძანება. მიზეზად ახალი პატიმრების შედინების სიმცირე დაასახელა. მისჯილი საბჭოელი მოქალაქეები მომავალში ზაქსენჰაუზენის #7 ბანაკში უნდა გადაეგზავნათ.

ბანაკში მყოფი პატიმრები ან გაათავისუფლეს, ან სხვა ბანაკებში გადაანაწილეს. 224 ადამიანი, რომელიც ,,სპეცკონტიგენტს“ შეადგენდა, მათ შორის ,,დამკრძალავი ჯგუფი“, ჯერ მიულბერგში გააგზავნეს, ხოლო მოგვიანებით მათ თავისუფლება ეღირსათ.

დანარჩენი მისჯილები - ზაქსენჰაუზენსა და ბაუცენში გადაანაწილეს.

ფორტ ზინა 1990 წლამდე გდრ-ის ცნობილი სასჯელაღსრულების დაწესებულება იყო. დღეს კი იგი საქსონიის მიწის დაქვემდებარებაში შედის და 300 ადამიანზეა გათვლილი.

ვალდიმერ ბაზე

დაიბადა 1929 წელს, შტოლბერგში. 1946 წელს მუშაობდა ბერლინში, სანტექნიკოსად. 1947 წლის 13 თებერვალს, შტოლბერგში, ოჯახთან სტუმრობისას, იგი საბჭოთა ოფიცერმა დააკავა და ზაქსენჰაუზენში გაგზავნა, სადაც 10 დღის განმავლობაში დაჰკითხავდნენ და სასტიკად აწამებდნენ.

1947 წლის დეკემბრისთვის, 9 თვიანი პატიმრობის შემდეგ, სადაც ერთკაციან საკანში იყო მოთავსებული, იგი გაასამართლეს ,,შპიონაჟის“ ბრალდებით, მიუსაჯეს ოცწლიანი გადასახლება და იძულებითი სამუშაოები საბჭოთა კავშირში.

1948 წლის თებერვლისთვის ვალდიმერი თორგაუს #10 სპეცლაგერში, შემდგომ საბჭოთა კავშირში, ინტაში (პოლარული მხარე) გადააგზავნეს. ძირითადად მაღაროში ამუშავებდნენ. 1954 წლისთვის ბატონი ბაზე როგორც პატიმარი გაათავისუფლეს, მაგრამ მხოლოდ 1955 წლის 13 ოქტომბერს შეძლო სამშობლოში დაბრუნება.

ამონარიდი მისი ინტერვიუდან (1996 წელი):

,,როდესაც დასაკითხად ზემოთ ავყავდი, ოფიცერი მეკითხებოდა: ,,რატომ კანკალებთ ესე ძალიან?“ ნერვები არ მყოფნიდა. შემდეგ რაღაც დაწერეს და მე ხელი მოვაწერე. წარმოდგენა არ მაქვს, რა ეწერა წერილში. ერთ დღეს ოფიცერი მოვიდა ჩემთან და მითხრა: ,,თქვენ გაგასამართლათ მოსკოვის სასამართლომ და მოგესაჯათ ოცწლიანი იძულებითი სამუშაო საბჭოთა კავშირის ტერიტორიაზე.“ კი, მაგრამ მე სასამართლო საერთოდ არ მინახავს.

როგორ ვცხოვრობდით? სიმართლე გითხრათ, არ გვქონდა ცხოვრება! 1955 წელს დავბრუნდი რუსეთიდან და სამსახურს ვერ ვპოულობდი. პატარ-პატარა სამსახურები მქონდა, მაგრამ როგორც კი იგებდნენ ჩემი წარსულის შესახებ, მაშინვე მეუბნებოდნენ: ,,როგორ, თქვენ რუსეთში იყავით? 20 წელი გქონდათ მისჯილი? არა, სამწუხაროდ სამსახურს ვერ შემოგთავაზებთ!“ თავიდან დიდ სახელმწიფო დაწესებულებებში საერთოდ ვერ ვპოულობდი სამსახურს, მხოლოდ კერძო ფირმებს ავყავდი. დროთა განმავლობაში შევძელი და საბოლოოდ სახელმწიფო კომპანიაში მოვხვდი.

რუსეთიდან ასთმის მძიმე ფორმით დავბრუნდი და დღემდე ასთმის სასხურებელსა და სუნთქვის აპარატზე ვარ დამოკიდებული.“

გერჰარდ ჰოფმანი

დაიბადა 1929 წელს, ფრაიტალში. 1943 წლის აპრილში სანტექნიკოსად მუშაობდა ქალაქ თარანდთში. 1945 წლის 28 ოქტომბერს სამსახურიდან წაიყვანა ადგილობრივმა ანტიფაშისტურმა პოლიციამ და გადასცა საბჭოურ კომენდატურას. ბრალად ,,ვერვოლფის“ წევრობა წაუყენეს. ბრალდებას ორი საბჭოელი სამოქალაქო პირი აწერდა ხელს. გამოძიებისას 17 წლის გერფარდს სასტიკად გაუსწორდნენ ფიზიკურად და მხოლოდ ამის შემდეგ მოაწერა საბუთს ხელი.

1945 წელს ფრაიბერგიდან ბაუცენში გადაიყვანეს.

1946 წლის მარტში, ბაუცენში თავიდან დაკითხეს და საბრალდებო დასკვნაში წაიკითხა, რომ ბრალდება პირად ანგარიშსწორებას ეყრდნობოდა. მიუხედავად იმისა, რომ მბრალდებელმა ოფიცერმა დაადასტურა ოფიციალურად გერჰარდის უდანაშაულობა, იგი მაინც არ გაათავისუფლეს.

1947 მარტში #8 სპეცლაგერში გადაიყვანეს

1948 წლის სექტემბერში ბუხენვალდის #2 სპეცლაგერში გადაიყვანეს.

1950 წლის 14 თებერვალს, სპეცლაგერის გაუქმების გამო, ტუბერკულოზით და ხერხემლის მძიმე დაზიანებით გერჰარდ ჰოფმანი გაათავისუფლეს.

იგი დაუბრუნდა სანტექნიკოსის პროფესიას.

ინტერვიუ (1996 წ.):

,,1945 წლის 28 ოქტომბერს, საღამოს 5-ის ნახევარზე მოვიდა ანტიფა-პოლიცია და მთხოვა, გავყოლოდი. ასე აღმოვჩნდი საბჭოურ კომენდატურაში. იქ მითხრეს, რომ მე ვერვოფლის წევრი ვარ. მე არასდროს არ ვყოფილვარ ამ ორგანიზაციის წევრი, არასდროს!

შემდეგ თარანდთის სასამართლოში წამიყვანეს. იქ დამხვდა ორი მთვრალი საბჭოელი მოქალაქე. წინ დამიდეს ოქმი, სადაც ეწერა, რომ მე 50 ტანკი ავაფეთქე და ასობით წითელი არმიელი მოვკალი. ამ ბრალდებას, რა თქმა უნდა, ნახევარი საათის განმავლობაში ხელს არ ვაწერდი. დარბაზში ისე მცემეს, რომ გულწასულმა, როცა ოდნავ მოვითქვი სული, ვიფიქრე, ჯობია მოაწერო ხელი, მანამ სანამ სული გიდგას და ჯერ კიდევ გონზე ხარ."

რეზიუმე

რა მოხდა მეორე მსოფლიო ომში მოქმედ ბანაკებში, საზოგადოების დიდი ნაწილისთვის უკვე ცნობილია, მაგრამ როგორ განვითარდა მოვლენები, მაშინ როდესაც მსოფლიომ ამოისუნთქა და სიმშვიდემ დაბრუნება დაიწყო, ამაზე იშვიათად საუბრობენ.

სწორედ ამ დროს იწყება „უდანაშაულო დამნაშავეების“ გოლგოთას გზა, სწორედ ამ დროს დაიწყო საბჭოური ტერორი გერმანიის ტერიტორიაზე.

საბჭოელ სამხედრო ტყვეებს, რომლებიც გერმანულ ტყვეობას გადაურჩნენ და შინ დაბრუნების მოლოდინით დღეებს ითვლიდნენ, ვერ ეღირსათ სამშობლო. გერმანელი რიგითი მოქალაქეები, რომლებიც ომის დამთავრებას სიხარულით შეხვდნენ და ფაშიზმის დასრულებას იმედებით უყურებდნენ, სწორედ ფაშიზმის დამმარცხებლის ხელით დაიღუპნენ. მაშინ, როდესაც მათ არანაირი მონაწილეობა არ მიუძღოდათ ნაცისტების სისასტიკეში.

იბრძოლო საბჭოთა კავშირის სახელით და მოკვდე მისივე ხელით – ეს დამარცხებაა.

არ დავივიწყოთ ეს ისტორია და სწორად და მიუკერძოებლად მივაწოდოთ საზოგადოებას – ეს ჩვენი ვალია.

დღემდე უცნობია ამ ადამიანთა უმეტესობის სახელები, უცნობია მათი განაჩენი და ადგილები, სადაც საბჭოურმა მესვეურებმა ეს განაჩენი სისრულეში მოიყვანეს.