ყოფილი ალექსანდრეს ბაღი - დღევანდელი 9 აპრილის (ზედა) და გოგლა ლეონიძის (ქვედა) ბაღები - ბოლშევიკებმა თბილისში ხელისუფლებაში მოსვლის პირველი დღეებიდანვე სასაფლაოდ მოიზომეს. ძნელი სათქმელია, კონკრეტულად რა ამოძრავებდათ მათ: ბაღის წარსული ტრადიცია, თუ გასაბჭოებამდე რამდენიმე წლით ადრე მომხდარი სისხლისღვრა?! უფრო გასაგები რომ იყოს: ისტორიული ტრადიციით, მართალია, ქვედა ბაღი საჯირითო, საასპარეზო ადგილი იყო - ყაბახი, მაგრამ ზედა ბაქანზე ქაშუეთის ეკლესიასა და გიორგი ჭანტურიას (ყოფ. ჯორჯიაშვილის) ქუჩას შორის, გვიან შუა საუკუნეებში ქართული სასაფლაო მდებარეობდა (1850-იან წლებში, ბაღისგაშენებისშემდეგგადატანილიქნავერაზე). ამ სასაფლაოზე დაკრძალული ყოფილა ქართლის მაჰმადიანი მეფე იასეც; ამიტომ ბაღის ზედა ნაწილს იასეს ბაღსაც უწოდებდნენ.[1]

ხოლო რაც შეეხება სისხლიან შემთხვევას: 1918 წლის 10 თებერვალს ამიერკავკასიის სეიმის გადაწყვეტილებით სახალხო გვარდიამ ტყვიამფრქვევებისა და შაშხანების ცეცხლით დაარბია ბოლშევიკთა მიერ ალექსანდრეს ბაღში ორგანიზებული მასშტაბური მიტინგი და ამით ჩაშალა სტეფანე შაუმიანის მეთაურობით ბოლშევიკთა ამიერკავკასიის ხელისუფლებაში მოსვლის მცდელობა. როგორც ცნობილია, ვლადიმერ ლენინმა გამოცდილი ბოლშევიკი შაუმიანი კავკასიის საგანგებო კომისრის უფლებამოსილებით აღჭურვა და მას ამიერკავკასიაში ძალაუფლების ხელში აღება დაავალა. 1917 წლის მიწურულს, განსაკუთრებით, ტფილისის არსენალის ხელში ჩაგდების შემდეგ, უკვე საკმაოდ მყარად მყოფი ქართველი "მენშევიკები", სომეხი დაშნაკები და აზერბაიჯანელი მუსავატელები, როგორც ცნობილია,ლენინსა და ბოლშევიკებს კონტრ-რევოლუციონერებად მიიჩნევდნენ და არცნობდნენ; შესაბამისად, კონტრრევოლუციონერთა მიერ გამოგზავნილი შაუმიანისთვის ხელისუფლების დათმობა სარც აპირებდნენ. ამიტომაც შაუმიანის და სხვა ბოლშევიკების მიერ 10 თებერვალს ალექსანდრეს ბაღში გამართულ მიტინგს ტყვია დაუპირისპირეს. ამ ამბების მონაწილე ბოლშევიკი კოტე ცინცაძე ასე იხსენებდა 10 თებერვლის დარბევას:

“დიდი პოლიტიკური კამპანიის შემდეგ კომპარტიამ განიზრახა დემონსტრაციების და მიტინგების მოწყობა. დემონსტრაციის დღეთ დანიშნულ იქნა სეიმის გახსნის დღე. რამდენიმე ათასი კაცი 15-20 ათასი მუშები და ჯარისკაცები წითელი დროშით ხელში თავსიყრის ალექსანდროვის ბაღში. მთავრობის მხრითქუჩაშისიარული დემონსტრაციის სახით აკრძალული იყო, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, აუარებელი ხალხი მოისწრაფოდა ალექსანდროვის ბაღისკენ მიტინგზე. 12 საათი იქნებოდა, მიტინგი გახსნა ამხ. სერგო ქავთარაძემ. თითქმის საოლქო კომიტეტი მთელი თავისი შემადგენლობით ტრიბუნაზე იყო. იმ დროს, როდესაც ამხ. ნ. ცერცვაძე ლაპარაკობდა, ბარიატინსკის ქუჩის მხრით გამოჩნდნენ მთავრობის რაზმელები. წინ მიუძღოდათ იმნაძე (სახელი არ მახსოვს), ავაკიანი და რამდენიმე უცნობი აფიცერი.

“ამხ. სერგო ქავთარაძეს სიტყვა დამთავრებული არ ქონებია, რომ მოულოდნელათ საშინელი სროლა ატეხეს, ტყვიისმფრქვეველებისაგან”.

“პირველს მეორე მწყობრი გასროლა მოყვა ისევ ტყვიისმფრქვეველებისაგან. როდესაც ხალხმა დაინახა სისხლი, დაიძრა და არეულად გაიქც-გამოიქცნენ. მიტინგის საგრძნობი ნაწილი იქვე დაწვა. სროლა გრძელდებოდა. დაწოლილ ხალხს - თებზებივით ჩაწყობილებს, ესროდნენ თოფებიდან და ტყვიისმფრქვეველებიდან. თითქმის ათი წამი გაგრძელდა სროლა.“[2]

ამ დარბევის შემდეგ ხელმძღვანელ ბოლშევიკთა დიდი ნაწილი საქართველოდან ბაქოში გაიქცა და იქ მოახერხა ხელისუფლების ხელში ჩაგდება. რამდენიმე თვის შემდეგ შაუმიანი და მასთან ერთად სხვა 25 კომისარი თურქმენეთის სტეპებში დახვრიტეს. თბილისში კი, ალექსანდრეს ბაღის ქვედა ტერასაზე 1980-იანი წლების დასაწყისში ჩატარებული რეკონსტრუქციის დროს 10 თებერვლის დარბევის აღსანიშნავად დაიდგა მოქანდაკე შხვაცაბაიას მიერ შესრულებული “ხსოვნის კედელი”, ეს ქვის კედელი ბაღში დღესაც დგას და მასზე ამოიკითხავთ – “დიდება სამოქალაქო ომის გმირებს 1918 - 1921”.

თუმცა, მანამდე კომუნისტებმა ტფილისის თავზე წითელი დროშის აფრიალებისთანავე ალექსანდრეს ბაღი სასაფლაოდ დაიგულეს. 4 მარტს გოგოლის ძეგლის მახლობლად საძმო საფლავში დაკრძალეს ტფილისისათვის ბრძოლაში დაღუპული ქართული არმიისა და მე-11 წითელი არმიის 42 მებრძოლი (იხ. სტატია – საძმო საფლავი). ერთი თვის თავზე ქუთაისიდან გადმოასვენეს და ისევ ალექსანდრეს ბაღში დაკრძალეს ცნობილი ბოლშევიკი, საველე მეთაური, უკრაინაში პეტლიურას ჯარების წინააღმდეგ ბრძოლით სახელგანთქმული ლუკიანე თაბუკაშვილი, რომელიც, როგორც ირკვევა, თბილისიდან უკანდახევისას "მენშევიკებმა" ზესტაფონის საპატიმროში დახვრიტეს. 1921 წლის 17 აპრილის „კომუნისტი“ წერდა:

„დღეს ძმურ სასაფლაოს ვაბარებთ 1921 წლის 6 მარტს ქ. ზესტაფონში მენშევიკების ჯალათების მიერ მხეცურად მოკლულ ამხ. ლუკიანე თაბუკაშვილის ცხედარს“. „შვებულებაში ჩამოსულითავისსამშობლო კერისსანახავათ,თავისსახლში დაატყვევეს და მარტის 3 ღამით მოატყუეს რა, რომ კომისარიატში გეძახიანო, გაიყვანეს და ქურდულად ზურგიდან დახვრიტეს გზაში. იმ გმირს, რომელსაც ზარბაზნების ქვეშ წარბიც არ შეუხრია, გასამართლებაც არ აღირსეს, რომ თუ მას დახვრეტა ეკუთვნოდა მკერდიდან დაეხრვიტათ“[3]

20 აპრილის “კომუნისტში” დეტალურად არის აღწერილი ლუკიანე თაბუკაშვილის ნეშტის მიხეილის საავადმყოფოდან გამოსვენება. დაჯავშნულ მანქანაზე დასვენებული ბოლშევიკის ცხედრის ალექსანდრეს ბაღამდე მისვენება და სხვა.

„2 საათის დამლევს პროცესია შედის დაღუპულ კომუნართა ბაღის ქვემო კარებთან. აქ, ძმათა სასაფლაოს წინ უკვე მზად არის ახალი ღრმა და ვიწრო საფლავი“ – ვკითხულობთ სტატიაში.[4]

ლუკიანე მალანჩის ძე თაბუკაშვილი. საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტროს აკადემიის არქივი, 2-ე განყოფილება (ყოფილი მარქსიზმ-ლენინიზმის ინსტიტუტის თბილისის ფილიალის არქივი)

საყურადღებოა, რომ ამ წერილში ალექსანდრეს ბაღი პირველად არის მოხსენიებული “კომუნართა ბაღად”, თუმცა ეს სახელი ოფიციალურად ბაღს მოგვიანებით ეწოდა.

1925-26 წლების თბილისის საცნობარო წიგნში ალექსანდრეს ბაღის ორი ტერასა სხვადასხვა სახელითაა მოხსენიებული:

„ალექსანდრეს ბაღის ზემო ნაწილი - ლიბკნეხტის ალექსანდრეს ბაღის ქვემო ნაწილი - ოქტომბრის რევოლუციის“.

1929 წელს რუსულ ენაზე დაბეჭდილ ცნობარში უფრო დეტალური ჩანაწერია ალექსანდრეს ყოფილი ბაღის შესახებ:

„რევოლუციამდე ამ ბაღს ალექსანდრეს ბაღი ეწოდებოდა. ლიბკნეხტის სახელობის ბაღში დგას ეგნატე ნინოშვილის ძეგლი, შესრულებული სკულპტორ ნიკოლაძის მიერ, ბაღის ქვედა ნაწილში დგას ნიკოლოზ გოგოლის ქანდაკება, სკულპტორ ხოდოროვიჩისნამუშევარი.ბაღისქვედა ნაწილში - 1921 წელს თბილისთან ბრძოლაში დაღუპული მეომრების საძმო საფლავია.[5]

მე–20 საუკუნის 30-იანი წლებიდან მოყოლებული, ალექსანდრეს ბაღი ჯერ “26 კომუნართა”, მერე კი, უბრალოდ, “კომუნართა ბაღადაა” მოხსენიებული.

დავუბრუნდეთ ისევ ალექსანდრეს ბაღის ბოლშევუკურ საფლავებს – 1923 წლის ოქტომბერში ბაღში ქართული კომკავშირის ერთ-ერთი დამფუძნებელი და ლიდერი ბორის ძნელაძე დაკრძალეს. 7 წლის თავზე კი მის საფლავზე ქანდაკებაც აღმართეს:

“გუშინ საღამოს მოეწყო თბილისის მუშა-ახალგაზრდობის დიდი დემონსტრაცია საქართველოს კომკავშირის მე-10 ყრილობის დელეგატებთან ერთად. დემონსტრანტები საღამოს 5 საათზე დაიძრნენ თავიანთი უბნებიდან და გაემართნენ “26” კომუნარების ბაღისაკენ, სადაც უნდა გახსნილიყო ამხ. ბორის ძნელაძის ძეგლი.

…. მიტინგი გახსნა ამხ. მაჩაიძემ.

…. ამხ. მაჩაიძის სიტყვის შემდეგ მოხდა ამხ. ძნელაძისძეგლის გახსნა.ორკესტრმა შეასრულა ინტერნაციონალი”.[6]

ძეგლის ავტორები იყვნენ მოქანდაკეები რუბენ თავაძე და კოტე მერაბიშვილი. ძეგლი აიღეს 1991 წელს. ალექსანდრეს ბაღში, ზედა ტერასაზე ჯორჯაძის ქუჩის პირას იდგა კიდევ ერთი ბოლშევიკის - ლადო (ვლადიმერ) კეცხოველის ბიუსტი (მოქანდაკე ვალენტინე თოფურიძე, 1936). იგი 1998 წელს აიღეს და მის ადგილზე 2003 წლიდან დგას ლადო გუდიაშვილის ძეგლი (მოქანდაკე ჯუნა მიქატაძე).

1990 წელს ბაღიდან მოიპარეს რუსი მწერლის ნიკოლოზ გოგოლის ბიუსტიც, რომელიც თბილისის ერთ-ერთი ყველაზე ძველი ძეგლი იყო (მოქანდაკე ფელიქს ხოდოროვიჩი, 1903). გოგოლის ადგილზე 2004 წლიდან ანატოლი სობჩაკის ბიუსტი დგას.

რაც შეეხება ალექსანდრეს ბაღის სხვა ბოლშევიკურ საფლავებს: 1923წელს ბაღში, ზედა ტერასაზე, ეგნატე ნინოშვილის ძეგლის უკან დაკრძალეს გურიაში წითელარმიელთა სადამსჯელო რაზმის მეთაურები - ალექსანდრე ობოლაძე, პოლიკარპე სანიკიძე და დავით ჩუბინიშვილი.

“დასაფლავებას დაესწრო მრავალი ხალხი. მთელი რუსთაველის ქუჩა და ალექსანდროვის ბაღი, სადაც დაასვენეს მიცვალებულები, გაჭედილი იყო ხალხით.” სიტყვები წარმოთქვეს, მიხა ცხაკაიამ, მამია ორახელაშვილმა, შალვა ელიავამ” – წერდა 1923წლის18 თებერვლის “კომუნისტი” სტატიაში - “მენშევიკური ბანდიტიზმის მსხვერპლთა დასაფლავება”.

იმავე გაზეთის პირველ გვერდზე კი გამოქვეყნდა საგანგებო კომისიის განცხადება, რომელიც, ვფიქრობ, დღევანდელი მკითხველისთვის უინტერესო არ უნდა იყოს:

"საქართველოს საგანგებო კომისიისაგან:

მიუხედავად იმისა, რომ საბჭოთა ხელისუფლება არა ერთხელ მოუწოდებდა ბანდიტებს თავი დაენებებინა თბოროტ-მოქმედებათათვის, დაბრუნებოდნენ მშვიდობიან შრომით ცხოვრებას, ჰპირებოდა რა ამისათვის სრულ პატიებას და წარსული მათი საქმიანობისათვის სასჯელისგან განთავისუფლებას – ბანდიტიზმს ბოლო არ მოეღო გამოიხატა რა უკანასკნელ დროს საბჭოთა ხელისუფლების მუშაკთა ხშირიდა ვერაგული მკვლელობებით .ა.წ.10 თებერვალს ბანდიტური ბოროტმოქმედების მსხვერპლნი გახდნენ ოზურგეთის მახლობლად მშრომელი ხალხის შვილები: ამხ. ობოლაძე (ქართული სამოსწავლო-საკადრო ათასეულის სამხედრო კომისარი), სანიკიძე (ამავე ათასეულის უფროსი), და ჩუბინაშვილი (გუნდის უფროსი). საქართველოს საგანგებო კომისიამ თავის ა.წ. 13-14 თებერვლის სხდომაზე, გაუწია რა ანგარიში ბანდიტების შეუჩერებელ ტერორისტულ მოქმედებებს, მათი მუხანათური საქმიანობისთვის ბოლოს მოღების მიზნით – დაადგინა ქვემოდ ჩამოთვლილ პირებს, როგორც მრავალჯერ აღრიცხულებს და ბანდიტიზმისათვის, მკვლელობებისათვის, ძალადობისათვის, დაწვისათვის, და ტყუილებისათვის და სხვ. გასამართლებულებს, მიესაჯოთ უმაღლესი სასჯელი – დახვრეტა. ვაქვეყნებთ დახვრეტილთა სიას:”

შემდეგ ჩამოთვლილია 92 დახვრეტილი ადამიანის გვარი და აღნიშნულია, რომ განაჩენი ყველას მიმართ მოყვანილია სისრულეში. განცხადება ასე სრულდება:

“ამავე დროს საქ. საგანგებო კომისია უკანასკნელათ აფრთხილებს ყველა ბოროტმოქმედ-ბანდიტურ ელემენტებს, რომ ყველაის პირები, რომლებიც დაპატიმრებულნი არიან ბანდიტიზმისა და კონტრ-რევოლუციისათვის, გამოცხადებულნი არიან მძევლებათ და ამგვარიმკვლელობის განმეორების შემთხვევაში ათობით იქნებიან დახვრეტილნი.

საქართველოს საგანგებო კომისიის კოლეგია:

კვანტალიანი, მიქელაძე, ბერია, პანკრატოვი, ნასარიძე, ქავთარაძე”.[7]

ამგვარი მეთოდებით კომუნისტებმა ხელისუფლების შენარჩუნება70 წლის მანძილზე შეძლეს. ამ ხელისუფლების დაისი ყველას კარგად მოგვეხსენება. ალექსანდრეს ბაღში კი ბოლშევიკური ნაკვალევი უმეტესწილ წაშლილია. სურათების ეროვნული გალერეის რეკონსტრუქციის დროს სულ ახლახან გაქრა საშა ობოლაძის საფლავის ქვა. ლუკიანე თაბუკაშვილის საფლავის ქვა ბოლო წლებში რამდენჯერმე გადააადგილეს, 1918 წლის 10 თებერვალს დარბეულ-დახვრეტილთა “ხსოვნის კედელი” კი ჯერაც დგას.

სტატია მომზადებულია პროექტის "საბჭოთა თბილისის" ფარგლებში.

პროექტი ხორციელდება გერმანიის სახალხო უნივერსიტეტთა ასოციაციის საერთაშორისო თანამშრომლობის ინსტიტუტის (dvv international) დაფინანსებით.

[1] გიორგი ხუციშვილი, ჩემი თბილის ქალაქი, თბილისი, 1980 წ.

[2] კოტე ცინცაძე – როგორ ვიბრძოდით პროლეტარიატის დიქტატურისთვის (ჩემი მოგონებანი 1903-1920 წლამდე), ტფილისი, 1927, გვ. 139

[3] „კომუნისტი“, 1921 წლის 17 აპრილი, ნომერი38, გვ. 1.

[4] „კომუნისტი“, 1921 წლის 20 აპრილი, ნომერი 40, გვ. 3.

[5] Тифлис, справочник для экскурсантов , издание Тифсовета, 1929, გვ. 63.

[6] ”კომუნისტი”, 1930 წლის 27 დეკემბერი, ნომერი 30, გვ. 3.

[7] “კომუნისტი”1923 წლის 18 თებერვალი (კვირა), ნომერი 38, გვ. 1