"ფასადური სოლიდარობა არის კომუნისტების მოგონილი. ეს არის თქვენი გზა. იარეთ ილია ჭავჭავაძის გზით! კომუნიზმი საქართველოში დამთავრდა! კომუნიზმიც არის ცოდნის დეფიციტის შედეგი. იარეთ ცოდნის გზით, დაამთავრეთ კომუნიზმის გზა!"

ირაკლი კობახიძე, საქართველოს პარლამენტის თავმჯდომარე, 15.05.2017 წელი.

"ხალხს უცოდინარებს ნუ უწოდებთ, თქვენზე მეტი ცოდნა აქვთ. კომკავშირელებს თქვენ ჰგავხართ!"

სანდრო ბრეგაძე პარლამენტის თავმჯდომარე ირაკლი კობახიძეს, 15.05.2017 წელი.

ქართული პოლიტიკური ყოველდღიურობა, პოლიტიკოსთა საჯარო განცხადებები, მიმართვები თუ პოლიტიკური გზავნილები ალბათ არასდროს ყოფილა საბჭოთა კავშირთან ასოცირებული მეტაფორებით ისე დატვირთული, როგორც ის ბოლო რამდენიმე წლის განმავლობაში არის. პოლიტიკური დისკურსი, პოლიტიკური ნარატივი, პოლიტიკური კომუნიკაცია - სოციალურ მეცნიერებებში არსებობს მრავალი მსგავსი ტერმინი, რომელიც პოლიტიკოსების საზოგადოებასთან ურთიერთობების თავისებურებებს გარკვეულ ანალიტიკურ თუ თეორიულ ჩარჩოებში სვამს. მაგალითად, პოლიტიკური დისკურსი და მისი ელემენტები განისაზღვრება, როგორც სიმბოლური (მეტაფორული) კაპიტალი, რომელიც წარმოებულია წარსულის ტენდენციური ინტერპრეტაციით და აქვს თხრობითი ხასიათი. მარტივად რომ ვთქვათ, პოლიტიკოსები ხშირად იყენებენ ნეგატიურ და პოზიტიურ ისტორიულ პარალელებს თავიანთი პოლიტიკური დღის წესრიგის შესაბამისად.

ამასთან, წარსულზე საუბარი და მისი პოლიტიკურ იარაღად გამოყენება მხოლოდ მაშინ არის მომგებიანი და ეფექტური, როცა საზოგადოებას მასთან ემოციური ბმა აქვს. წინააღმდეგ შემთხვევაში, მეტაფორების, სომბოლოებისა და ისტორიული პარალელების გამოყენება აზრს არის მოკლებული. თქვენ ვერ იპოვით ქართველი პოლიტიკოსების ისეთ განცხადებებს, სადაც ბრიტანეთის ან ბელგიის კოლონიზატორულ წარსულზე იქნება მინიშება, რადგან ქართველ ამომრჩეველს ბრიტანეთთან და ბელგიასთან არანაირი ემოციური ბმა არ აქვს. სამაგიეროდ, ქართველი პოლიტიკოსები აქტიურად იყენებენ ისეთ მეტაფორებს, რომლებიც დაკავშირებულია საბჭოთა კავშირთან და, უმეტესწილად, მსგავსი მეტაფორებით თავიანთ ოპონენტებს ამკობენ ხოლმე.

წარმოდგენილი ბლოგის მიზანია გაანალიზოს ქართველი პოლიტიკოსების მიერ 2017-2021 წლებში გამოყენებული ისტორიული მეტაფორები, რომლებიც საბჭოთა კავშირთან არის ასოცირებული. ამასთან, განიხილოს მსგავსი მეტაფორების შინაარსი, დანიშნულება და კავშირი მიმდინარე პოლიტიკურ პროცესებსა და საბჭოთა კავშირს შორის. ბლოგში განვიხილავთ ქართველ პოლიტიკოსთა მიერ შერჩეული დროით მონაკვეთში გაკეთებულ იმ განცხადებებს, სადაც გამოყენებულია სიტყვები: "საბჭოთა კავშირი", "კომუნისტი", "ბოლშევიკი", "ნეობოლშევიკი", "კაგებეშნიკი" და სხვა. განცხადებების უმრავლესობა აღებულია საინფორმაციო პორტალ ინტერპრესნიუსიდან.

სასურველია აღინიშნოს, რომ თანამედროვე ქართული სახელმწიფო და მმართველი პოლიტიკური ჯგუფი არანაირ ნაბიჯს არ დგამს საბჭოთა წარსულის ფუნდამენტური გააზრებისა და საბჭოთა კვლევების მიმართულებით და საქართველოს ისტორიის ამ პერიოდს მხოლოდ და მხოლოდ ნეგატიური პოლიტიკური სიმბოლოებისა და მეტაფორების წარმოებისთვის იყენებს.

საბჭოთა კავშირი, კომუნისტები, ბოლშევიკები და "კაგებეშნიკური მეთოდები" - პოლიტიკური დისკურსის ანტიპოლიტიკური ხასიათი

პოლიტიკოსთა რიტორიკა და განცხადებები ყოველთვის შეიცავს გარკვეული ტიპის გზავნილებს, რომლის მიზანიც როგორც ოპონენეტების, ასევე კონკრეტული პროცესების შეფასება და საზოგადოებრივ განწყობებზე ზემოქმედება შეიძლება იყოს. ცნობილია, რომ კონკრეტულ გზავნილებს, განსაკუთრებით კი ისტორიულ მეტაფორებს, ცნობიერ და არაცნობიერ დონეზე შეუძლია ადამიანის განწყობებსა და ქმედებებზე ზემოქმედება. მეტაფორას შეუძლია გამოიწვიოს კონკრეტული ემოცია, ემოცია კი საზოგადოებისა და ინდივიდის რაციონალურ ქმედებებზე ახდენს გავლენას. ამდენად, პოლიტიკურ კომუნიკაციაში მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს ისტორიულ მეტაფორებს, რომლებიც სხვადასხვა საზოგადოებაში განსხვავებულია და ეფუძნება ამა თუ იმ ერის ისტორიულ გამოცდილებას.

უნდა შევთანხმდეთ, რომ პოლიტიკოსთა მიერ ისტორიული მეტაფორების გამოყენება (მეტაფორებით საუბარი) ბუნებრივი და მისაღები ქმედებაა, თუმცა ქართულ პოლიტიკურ დისკურსში შემოჭრილი საბჭოთა კავშირთან დაკავშირებული მეტაფორები სრულიად მოკლებულია ამგვარ ლოგიკას. ამ ულოგიკობას საკუთარი მიზეზები აქვს, რაზეც ზევითაც მივუთითეთ (პასიური პოზიცია საბჭოთა წარსულის ადეკვატური გააზრებისა და კრიტიკული კვლევების აუცილებლობის მიმართ), თუმცა ეს არ არის ერთადერთი მიზეზი. არსებობს ძალიან ბევრი წინააღმდეგობა, რაც თანამედროვე ქართულ საზოგადოებაში საბჭოთა კავშირთან და საბჭოთა წარსულთან დაკავშირებით არსებობს. მაგალითად, საბჭოთა კავშირი მოსახლეობის გარკვეული ნაწილისთვის სულაც არ არის მიუღებელი. ადამიანები ფიქრობენ, რომ საბჭოთა ტოტალიტარიზმის პირობებში მათი სოციალური ყოფა უკეთესი იყო, სტალინი კი სულაც არ არის საყოველთაოდ დაგმობილი დიქტატორი და ადამიანები მის მიმართ სიმპათიის გამოხატვას დღესაც არ ერიდებიან.

ამ დიდი, ეროვნული გაუგებრობის პირობებში პოლიტიკოსთა მიერ საბჭოთა კავშირთან ასოცირებული ისტორიული მეტაფორების გამოყენება ისტორიული ეპოქის მცდარ ინტერპრეტაციასა და დამახინჯებულ გააზრებას ახალისებს.

მსჯელობა შეგვიძლია დავიწყოთ პარტია "ქართული ოცნების" თავმჯდომარის, ირაკლი კობახიძის განცხადებით (ბატონი კობახიძე განსაკუთრებით ხშირად იყენებს საბჭოთა კავშირთან ასოცირებულ ისტორიულ მეტაფორებს პოლიტიკური ოპონენტების დასახასიათებლად):

"დღეს, 23 თებერვალს, წითელი არმიის დღეს, წითელი პარტიის ბოლშევიკები კიდევ ერთხელ დაუპირისპირდენ ქართულ სახელმწიფოს, თუმცა დადასტურდა, რომ თანამედროვე ბოლშევიკები - მიხეილ სააკაშვილები, ნიკა გვარამიები, გიგა ბოკერიები, ნიკანორ მელიები, ნინო ბურჯანაძეები, ნატო ჩხეიძეები და ირაკლი ოქრუაშვილები - ქართულ სახელმწიფოს ვერაფერს დააკლებენ". (23.02.2021)

საინტერესოა პატივცემული კობახიძის აზრი, თუ ვინ იყვნენ მიხა ცხაკაია, ფილიპე მახარაძე, ბუდუ მდივანი და მამია ორახელაშვილი, აგრეთვე, რა იყო კომუნისტური პარტია, თუ ზემოთ დასახელებული ოპოზიციონერები თანამედროვე ბოლშევიკები არიან. კობახიძის განცხადების პოლიტიკური შინაარსი და მის მიერ ოპონენეტების დისკრედიტაციის მცდელობა ჩვენთვის იმდენად მნიშვნელოვანი არ არის, რამდენადაც ამ ჩამოთვლილი ოპოზიციონერი პოლიტიკოსების გაიგივება ბოლშევიზმთან, რაც საკუთრივ კომუნიზმისა და ბოლშევიზმის შინაარსა და გაგებას ცვლის. ამის პარალელურად, კობახიძეს, როგორც ყოფილ პარლამენეტის თავმჯდომარეს, არაფერი გაუკეთებია ლუსტრაციის კანონის მიღებისა თუ არქივების ღიაობის კუთხით. მიუხედავად ამისა, ის ხმალმომარჯვებული "ებრძვის" "თანამედროვე ბოლშევიკებს" და კონკრეტული ისტორიული მეტაფორების გამოყენებით ცდილობს საზოგადოების თვალში ოპონენტების დისკრედიტაციას.

ამის პასუხად იმავე ისტორიულ მეტაფორას იყენებს ნაციონალური მოძრაობის წარმომადგენელი, ხატია დეკანოიძე:

"როგორც ყველა ველოდებოდით, დღეს ბიძინა ივანიშვილის რეჟიმმა და ნაძირალა ღარიბაშვილმა გადაწყვიტა, საბჭოთა არმიის დაბადების დღეს საბოლოოდ გადაიქცნენ ბოლშევიკურ რეჟიმად." (23.02.2021)

საინტერესოა, რომ მსგავსი ისტორიული პარალელების გამოყენებას არც სასულიერო პირები ერიდებიან. მაგალითად, 2018 წელს დეკანოზმა შალვა კეკელიამ შემდეგი განცხადება გააკეთა:

"დღეს საზოგადოებას იმას ეუბნებიან, რომ ეკლესია არ გჭირდებათ ანუ, წყაროს, საიდანაც ადამიანმა უნდა ისაზრდოოს, საიდანაც ადამიანი უნდა იკვებებოდეს, გლეჯენ ადამიანს. ამისგან გაუცხოება ხდება. შემოტევაა თითქოს, რაც კომუნისტების დროს იყო. მაშინ სხვა კი არაფერი ხდებოდა?! ეს ხდებოდა პროკლამაციების დარიგებით სასულიერო პირებზე. შედეგად რა მივიღეთ? – ეკლესიების ნგრევა. ამას სასულიერო პირებმაც შეუწყვეს ხელი თავიანთი არასწორი საქციელით. მიწაზე იდეალური მდგომარეობა არ შეიძლება სადმე იყოს. ეკლესიაშიც არის პრობლემები და სასულიერო პირებშიც. სასულიერო პირების მაგალითი რომ მოჰყავთ – "მღვდელი რომ ასეთია", ამით დაუპირისპირეს ეკლესიას ხალხი. მღვდელი, რომელიც მართლა მოღვაწეობს, ისიც ამაში მოჰყვა. კომუნისტების დროსაც ასე იყო." (12.03.2018)

დეკანოზი კეკელიას განცხადება არ შეიცავს ისტორიულ მეტაფორებს და მხოლოდ საბჭოთა წარსულთან პირდაპირი პარალელებით შემოიფარგლება. პოლიტიკოსთა განცხადების მსგავსად, დეკანოზის მიერ აწმყოს დაკავშირება საბჭოთა წარსულთან მნიშვნელობას უცვლის ისტორიის ამ პერიოდს ამსუბუქებს იმ ტერორისა და ქმედებების სისასტიკეს, რასაც კომუნისტური რეჟიმი სასულიერო პირების წინააღმდეგ ახორციელებდა.

საინტერესოა საპარლამენტო ოპოზიციის ერთ-ერთი წარმომადგენლის, ალეკო ელისაშვილის განცხადება, რომელიც სხვების მსგავსად იყენებს და არ ერიდება ოპონენტების შედარებას საბჭოთა მოხელეებთან. ამასთან, ელისაშვილი ცდილობს საზოგადოებას აუხსნას, თუ რა იყო საბჭოთა კავშირი. მისივე განმარტებით, საბჭოთა კავშირში რაღაცას გამოგიცხადებდნენ და ტაში უნდა დაგეკრა:

"კახი კალაძეს თავი საბჭოთა კავშირის თბილისის რაიკომის პირველი მდივანი ნუ ჰგონია. ივანიშვილმა თქვა, დავაბრუნებ პარკსო და გამოხტა მეორე დღეს და თქვა, ასეთი პარკი იქნებაო. იქ ვხედავთ შენობებს და დაცემენტებულ ტერიტორიას, არ გვინდა. საბჭოთა კავშირი რა იყო? გამოგიცხადებდნენ და ტაში უნდა დაგეკრა და ეს არ გვინდა". (07.10.2020) - აცხადებს ელისაშვილი.

წინა განცხადებების მსგავსად, პარლამენტარის ეს განცხადებაც ერთ, მარტივ ლოგიკურ ხაზს მიყვება: ერთი მხრივ, ელისაშვილი კალაძეს საბჭოთა რაიკომის მდივანს ადარებს, მეორე მხრივ კი ისტორიის ამ პერიოდს აფასებს ისეთ სისტემად, სადაც ზემდგომის ყველა გადაწყვეტილებას ფილარმონიული ტაშით ეგებებოდნენ.

საბჭოთა კავშირთან ასოცირებული მეტაფორების გამოყენებას არ ერიდება ხელმეორედ გაპრემიერებული ირაკლი ღარიბაშვილიც. საქართველოს პირველი კონსტიტუციის ასი წლისთავთან დაკავშირებულ გამოსვლაში ღარიბაშვილმა განაცხადა:

"შეუძლებელია ვილაპარაკოთ 21 თებერვლის დღესასწაულზე და 25 თებერვლის კატასტროფა არ გავიხსენოთ. 100 წლის წინ კონსტიტუციის მიღება პრაქტიკულად ქვემეხების ქვეშ, იმ შტურმის ფონზე მოხდა, რომელიც ისევ ქართველებისვე წინამძღოლობით შემოჭრილმა უცხო ძალამ - წითელმა არმიამ განახორციელა დამოუკიდებელ სახელმწიფოზე. ეს შემოჭრა ჩვენი ქვეყნის გასაბჭოებით, მისი ოკუპაციით და ფაქტობრივი ანექსიით დასრულდა. თებერვლის ეს სუსხიანი დღეები საუკუნის წინანდელ წარსულს გვახსენებს, როდესაც ქართული სახელმწიფოებრიობის შიდა მტრები, ჩვენი დიდი ეროვნული იდეის მოღალატეები, ქართველი ბოლშევიკები საბჭოთა რუსეთის 11-ე არმიას შემოუძღვნენ და გაანადგურეს ყველაფერი ის, რაც გარანტირებული იყო რამდენიმე დღით ადრე მიღებული პირველი ქართული კონსტიტუციით. მინდა ფრანგული სიტყვა "დეჟა ვიუ" ვიხმარო, რაც უკვე ნანახს ნიშნავს. როდესაც ამ მოვლენებიდან 100 წლის თავზე ისევ ვხედავთ ჩვენი სახელმწიფოებრიობის მტრებს, თანამედროვე ნეობოლშევიკებს, რომელთაც სამიზნედ სწორედ კანონი და კონსტიტუცია გაუხდიათ. გვახსენდება, რომ ეს უკვე ნანახი გვაქვს. ნანახი გვაქვს რეპრესიები 100 წლის წინ და ათი წლის წინაც. ჩვენ გვაქვს ნანახი ეკლესიების ნგრევა მაშინაც და არც თუ ისე შორეულ წარსულში. უკვე ორგზის გვაქვს ნანახი პროგრესის სახელით ძეგლების აფეთქება, ჩვენი მოქალაქეების კერძო საკუთრების ექსპროპრეაცია და თავისუფალი აზრის ცენზურა. ჩვენ უკვე ორგზის ნანახი გვაქვს სერგო ორჯონიკიძეები. ჩვენ უკვე ორჯერ გავიარეთ ქართული ტერიტორიების გასხვისება. ეს დღესაც გრძელდება!" (21.02.2021)

პრემიერ ღარიბაშვილის განცხადება წინა განცხადებებთან შედარებით გაცილებით კომპლექსურია და დატვირთულია არაერთი ისტორიული მეტაფორითა თუ შედარებით. ბატონი ღარიბაშვილი არ ერიდება პოლიტიკური ოპონენტების ხელისუფლებაში ყოფნის პერიოდისა და საბჭოთა წარულის გაიგივებას და სხვადასხვა პარალელის მოხმობით ცდილობს სამიზნე აუდიტორიის განწყობებზე ზემოქმედებას. საინტერესოა, რომ პრემიერი ყურადღებას ამახვილებს საბჭოური ტოტალიტარიზმის ისეთ მახასიათებლბზე, როგორებიც არის ეკლესიების ნგრევა, საკუთრების ჩამორთმევა, თავისუფალი აზრის ცენზურა, ძეგლების აფეთქება (?), ქართული ტერიტორიების გასხვისება და ამ საკმაოდ სენსიტიურ საკითხებზე პედალირებით ცდილობს ოპოზიციური ძალების დისკრედიტირებას. ამასთან, ის იყენებს ირაკლი კობახიძის მიერ ოპონენტების დასაკნინებლად მრავალჯერ გამოყენებულ ტერმინ "ნეობოლშევიკს".

საინტერესოა, რომ ბოლო პერიოდში მმართველი ძალის წარმომადგენლები თავისუფალი მედიისთვისაც არ იშურებენ საბჭოთა კავშირთან ასოცირებულ მეტაფორებს. მაგალითად, უკომენტაროდ გთავაზობთ პატივცემულ მამუკა მდინარაძის ერთ-ერთ ბოლოდროინდელ განცხადებას:

"თქვენ ალბათ გაგიგიათ და მთელმა მსოფლიომ იცის, რას ნიშნავს ყვითელი პრესა. სამწუხაროდ, საქართველოში გამოიკვეთა წითელი პრესის კონტურები და ნიშნები, სადაც ძველი საბჭოთა "კაგებეშნიკური" მეთოდებით, ინახავენ წლების განმავლობაში რაღაც სხვადასხვა ჩანაწერს, შემდეგ ამონტაჟებენ, ჩეხავენ, კრავენ, აკეთებენ ფაბრიკაციას, საინფორმაციო-ტერორისტული აქტების განხორციელების მიზნით. ეს არის საინფორმაციო ტერორიზმი, განხორციელებული წითელი პრესის მიერ და მიმართულია ქართული საზოგადოების წინააღმდეგ. ეს ძალიან სამწუხაროა. ყველამ ერთად უნდა შევძლოთ, რომ ამ წითელ ხაზებს მიღმა, "კაგებეშნიკური" მეთოდების გამორიცხვით და საზოგადოებრივი კონსენსუსის შექმნით, რაღაც საკითხზე მაინც, შევძლოთ, რომ ყველამ ერთად დავგმოთ ფაბრიკაციები, ფარული ჩანაწერები და ამით ადამიანების დისკრედიტაცია." (06.03.2021)

დასკვნის მაგიერ

ბლოგში იმ განცხადებების მცირე ნაწილია განხილული, რომლებშიც პოლიტიკოსები თავდაუზოგავად ცდილობენ მოწინააღმდეგეთა გაიგივებას საბჭოთა ტოტალიტარულ სისტემასთან და მრავალ ისტორიულ მეტაფორას იყენებენ ქმედების სისრულეში მოსაყვანად. ალბათ დასავლურ აკადემიურ სივრცეებში ამ საკითხს კომპლექსური კვლევები მიეძღვნებოდა, თუმცა საქართველოში არავინ ინტერესდება პოლიტიკოსთა მიერ ფორმირებული ახალი პოლიტიკური დისკურსით და მასში ასე ჯეროვნად წარმოდგენლი ისტორიული მეტაფორებით.

დარწმუნებული ვარ, საკითხის სიღრმისეული ანალიზი ბევრ ახალ მიგნებებამდე მიიყვანს პოლიტიკის მეცნიერებით, ისტორიითა თუ სოციალური ფსიქოლოგიით დაინტერესებულ ადამიანებს. ვიმედოვნებ, რომ ბოლოს და ბოლოს, ვინმე იმ პარადოქსსაც აგვიხსნის, თუ რატომ გვიზღუდავენ წვდომას საბჭოთა არქივებთან, რატომ არავინ საუბრობს ლუსტრაციის კანონზე და ამის ფონზე, რატომ ეწევიან სასიქადულო ქართველი პოლიტიკოსები საბჭოთა წარსულის ინსტრუმენტალიზაციასა და მის აქტიურ გამოყენებას პოლიტიკური დისკრედიტაციის იარაღად.