საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკის ელექტრონული კატალოგის ახალი ინტერფეისი სამ ველს შეიცავს. პირველი ველი აერთიანებს საბიბლიოთეკო რესურსის (წიგნის, გაზეთის, ჟურნალის, დისერტაციის) სათაურს, ავტორს, თემატიკას, შენახვის შიფრს, სტანდარტულ, საკონტროლო და ჩანაწერის ნომერს. მეორე ველში მკითხველი თვითონ უთითებს სასურველ სიტყვას ან სიტყვის ფუძეს, რომელსაც შეიძლება შეიცავდეს ამა თუ იმ წყაროს სათაური (სათაურით ძებნის შემთხვევაში), ხოლო ბოლო, მესამე ველში მკითხველი ირჩევს წყაროს ტიპს (მაგალითად, მაჩვენე ყველა წიგნი, რომლის სათაურიც შეიცავს სიტყვას “სტატისტიკა”). სურვილისა და ინტერესის მიხედვით მკითხველს შეუძლია, სხვადასხვანაირად დაახარისხოს მიღებული საბიბლიოთეკო რესურსი, მაგალითად, ქრონოლოგიური პრინციპით დაალაგოს ყველა წიგნი, რომლის სათაურიც შეიცავს სიტყვა “სტატისტიკას”.

სტატისტიკური კრებულებისადმი დიდი პატივისცემის მიუხედავად, ამჟამად ჩვენი ინტერესი იოსებ სტალინსა და დესტალინიზაციის შემდეგ მასზე გამოსულ წიგნებზეა შეჩერებული.

ეროვნული ბიბლიოთეკის ელექტრონული კატალოგის მიხედვით “სტალინ” ფუძე 311 ქართულენოვანი წიგნის სათაურში გვხვდება. პირველი ასეთი წიგნი 1927 წელს არის გამოცემული (იოსებ ბესარიონის ძე სტალინი: მოკლე ბიოგრაფია. ტოვსტუხა, ი.), ბოლო კი 2021 წელს (სტალინიზმი, ახატნელი, ა.). თუმცა, ბუნებრივია, ამ წიგნებიდან ყველა არ უკავშირდება სტალინს, როგორც პიროვნებას. თუ საძიებო ინსტრუმენტად ავირჩევთ პერსონალიას, მაშინ შედარებით შემცირებულ რაოდენობრივ მონაცემებს მივიღებთ. სტალინზე, როგორც პერსონაზე გამოცემული ქართულენოვანი წიგნების რიცხვი (ეროვნული ბიბლიოთეკის ფონდების მიხედვით) 149-ს შეადგენს.

აღნიშნული წიგნების ნაწილი თარგმნილია რუსული, ინგლისური და გერმანული ენებიდან, ნაწილი კი ქართველი ავტორების მიერ არის დაწერილი. ჟანრობრივი თავისებურებების მიხედვით გვხვდება თითქმის ყველა ტიპის, მათ შორის, ბიოგრაფიული, სამეცნიერო, პუბლიცისტური, მხატვრული, რელიგიურ-ასტროლოგიური ტექსტებიც კი, რომელთა დიდი უმრავლესობაც გასული საუკუნის 90-იან წლებშია გამოცემული.

წარმოდგენილი სტატიის მიზანია, სტალინის, როგორც პიროვნებისა და პოლიტიკური სიმბოლოს შესახებ გასული საუკუნის 90-იანი წლებიდან ფორმირებული დისკურსის/დისკურსების უმთავრესი მახასიათებლების გამორკვევა. დისკურსის ფორმის ძიება მეთოდოლიგიური თვალსაზრისით კომპლექსური და წინააღმდეგობრივი პროცესია. ძირითადი მეთოდოლოგიური სირთულეების დასაძლევად კვლევაში შეთავსებულია რაოდენობრივი და თვისებრივი მეთოდები. დისკურსის ფორმისა და მახასიათებლების გამორკვევისთვის მნიშვნელოვანია დავინახოთ რიცხვებში ასახული დინამიკა (როდის რამდენი წიგნი გამოქვეყნდა იოსებ ბესარიონის ძის პიროვნების შესახებ), რომელიც შესაძლოა მიზეზ-შედეგობრივ კავშირში იყოს შერჩეულ პერიოდში მიმდინარე სხვადასხვა სოციალურ, პოლიტიკურ და კულტურულ პროცესებთან.

კონტენტის თვისებრივი ანალიზის მეთოდის გამოყენებით წარმოდგენილი სტატიისთვის დამუშავდა სტალინის შესახებ გამოცემული 70-მდე წიგნი, რომელიც 1989 წლიდან 2021 წლამდე პერიოდში ქართულ ენაზე იბეჭდებოდა. მეთოდის სპეციფიკიდან და კვლევის მასშტაბებიდან გამომდინარე, მიზნობრივი შერჩევის გზით თავმოყრილი წიგნების რამდენიმე კომპონენტი, მათ შორის წინასიტყვაობა, ძირითადი და მეორადი სათაურები (სარჩევი) და ბოლოსიტყვაობა გაანალიზდა. ტექსტის ჩამოთვლილ კომპონენტებზე დაკვირვება და მათი სიღრმისეული ანალიზი მკაფიო სურათს მოგვცემს ბოლო 30 წლის მანძილზე სტალინის გარშემო ფორმირებული დისკურსის უმთავრესი მახასიათებლების შესახებ.

აქვე რამდენიმე სიტყვა უნდა ვთქვათ საკუთრივ დისკურსზე. დისკურსი კონკრეტული ობიექტის, სოციალური, პოლიტიკური თუ კულტურული მოვლენებისა თუ პიროვნებების გარშემო სპეციფიკურ აზროვნების მოდელებსა და ცოდნის ფორმებს (Constructions of knowledge) ქმნის. მსგავსი მოდელების წარმოება ვერტიკალური პროცესია, რომელიც აერთიანებს ცოდნის ობიექტს, მის შესახებ გადმოცემულ ამბავს, შეფასებებსა და დამოკიდებულებებს. ამასთან, დისკურსის მიღმა შეიძლება იდგეს სხვადასხვა ინტერესთა ჯგუფი ან კონკრეტული ავტორი. სწორედ ავტორი, განსხვავებული თხრობის მეთოდების, ტექსტებისა და ინტერტექსტუალური ტექნიკების საშუალებით ცდილობს, კონკრეტული ფორმა მისცეს ამა თუ იმ ამბავს, დამალოს ან ხილვადი გახადოს წარსულში მომხდარი ან აწმყოში მიმდინარე მოვლენები.

დისკურსები ასტიმულირებს საზოგადოებრივ განწყობებს ან თვითონვე სტიმულირდება მსგავსი განწყობების გავლენით. ამდენად, დისკურსი, როგორც ცოდნის ფორმა, ერთდროულად ძალაუფლების მიზეზიც არის და ძალაუფლების შედეგიც.

დისკურსებზე დაკვირვებისა და მათი ანალიზის დროს მნიშვნელოვანია, გავითვალისწინოთ მეთოდოლოგიური ხარვეზებისა და მცდარი ინტერპრეტაციის საფრთხე. მსგავსი პრობლემის თავიდან არიდების ერთ-ერთი გზა დისკურსების მულტიპერსპექტიული აღქმა და ანალიზია, რაც არა მხოლოდ ავტორის ენასა და თხრობის ტექნიკებზე დაკვირვებით, არამედ რაოდენობრივად გაზომვადი ცვლადების იდენტიფიცირებით მიიღწევა.

წარმოდგენილი სტატიის მიზნებიდან გამომდინარე, ჩვენი ფოკუსი შეზღუდულია და მოიცავს მხოლოდ წიგნად გამოცემებს. შესაბამისად, სტატიაში გაანალიზებული არ არის სხვა ტიპის ბეჭდური გამოცემები, მათ შორის პრესა. სასურველია, რომ სამომავლოდ მსგავსი ტიპის კვლევებში მოექცეს 90-იანი და 2000-იანი წლების ქართული პრესა, რაც სტალინის შესახებ ფორმირებული დისკურსების შესახებ შედარებით მასშტაბურ და მკაფიო სურათს მოგვცემს.

სტალინი, როგორც პიროვნება და სტალინი, როგორც სიმბოლო: საზოგადოებრივი აზრი ციფრებში

პოსტსაბჭოთა სივრცეში სტალინი ერთდროულად პიროვნებაც არის და სიმბოლოც. ძნელია ვიპოვოთ მკაფიო ხაზი, რომელიც პიროვნებას, იოსებ ბესარიონის ძე ჯუღაშვილს, სიმბოლური კაპიტალის მატარებელი სტალინისაგან გამიჯნავს. სტალინის შესახებ ფორმირებული დისკურსებიც, სწორედ ამ ორბუნებოვნებაზეა დაფუძნებული. სტალინი, როგორც სიმბოლო, ზეადამიანურია, იოსებ ჯუღაშვილი, როგორც პიროვნება - ადამიანია. ამდენად ტექსტების უმეტესობა, რომელიც გასული ათწლეულების მანძილზე სტალინის შესახებ დაიწერა, დიდი დოზით შეიცავს დუალიზმის რელიგიურ და მითოლოგიურ არქეტიპებს.

დროის, სივრცისა და პოლიტიკური მოცემულობების განსხვავებულ კონტექსტებში სტალინის ფიგურასთან ასოცირებული სიმბოლური კაპიტალი სხვადასხვაგვარად გადაითარგმნება. შესაბამისად, სტალინზე დაწერილი ქართულენოვანი წიგნებიც იმგვარ სტალინს გვთავაზობს, როგორი სტალინის “საჭიროებაც” დგას დროის კონკრეტულ მონაკვეთებში.

სტალინის სიმბოლოს სოციალურ-პოლიტიკური როლის შესახებ დღემდე გამოქვეყნებული კვლევები იშვიათია, თუმცა მოგვეპოვება რამდენიმე ხელჩასაჭიდი სტატია. ერთ-ერთი ასეთი სტატიის ავტორია რუსი სოციოლოგი და ლევადა ცენტრის დირექტორი ლევ გუდკოვი. გუდკოვი სტატიაში “ბელადის მითოლოგია: ტოტალიტარული სიმბოლოს სოციოლოგიისთვის”^[1], ცდილობს დაასაბუთოს, რომ:

• “სტალინის სიდიადის” აღდგენის ნელი პროცესი მთელი 90-იანი წლების განმავლობაში შეინიშნებოდა, მაგრამ მის მიმართ საზოგადოებრივი აზრის გარდატეხა ხელისუფლებაში პუტინის მოსვლასთან და რუსეთში ავტორიტარული რეჟიმის დამყარებასთან ერთად მოხდა”.^[2]
• “სტალინის რეაბილიტაცია რთული და ორაზროვანი პროცესი იყო: პუტინის პოლიტტექნოლოგები მასობრივი რეპრესიების ფაქტს და სტალინის რეჟიმის დანაშაულებს ვერ უარყოფდნენ, მაგრამ მათ უკანა პლანზე გადაწევას ცდილობდნენ, სამაგიეროდ, გამუდმებით უსვამდნენ ხაზს სტალინის, როგორც მხედართმთავრისა და სახელმწიფო მოღვაწის დამსახურებებს, მის მიერ ქვეყნის მოდერნიზებისა და მსოფლიოს ორი ზესახელმწიფოდან ერთ-ერთად ქცევის ფაქტს.”^[3]

გუდკოვის ანალიზი და დასკვნები დამყარებულია ლევადა ცენტრის მიერ 2000-იანი წლებიდან რუსეთში ჩატარებულ სოციოლოგიურ გამოკითხვებზე, რომელთა ფარგლებშიც გაიზომა რუსული საზოგადოების სტალინისადმი დამოკიდებულება. საინტერესოა, რომ იგივე გამოკითხვების მიხედვით ვლადიმერ პუტინის გაპრეზიდენტების შემდეგ, ერთი მხრივ იკლო სტალინისადმი პოზიტიურად განწყობილმა გამოკითხულთა რიცხვმა (შემცირდა 38%-დან 31%-მდე), თუმცა, აგრეთვე პარადოქსულად შემცირდა სტალინისადმი ნეგატიურად განწყობილ ადამიანთა რაოდენობაც (შემცირდა 43%-დან 24%-მდე). ლევადა ცენტრმა 2012 წელს სტალინის შესახებ ერთჯერადი, თუმცა საინტერესო გამოკითხვა ჩაატარა სამხრეთ კავკასიის სამივე სახელმწიფოში. გამოკითხვის შედეგად მიღებული მონაცემებით ვიგებთ, რომ საქართველოში, სომხეთსა და აზერბაიჯანში არაერთგვაროვანი დამოკიდებულებები არსებობს სტალინის ფიგურის მიმართ (დიაგრამა 1), რაც ბუნებრივი და მოსალოდნელი იყო. შეიძლება ვთქვათ, რომ დიაგრამაზე წარმოდგენილი მონაცემები სტალინის შესახებ ფორმირებული დისკურსების ერთგვარი ასახვაა პოსტსაბჭოთა საზოგადოებრივ აზრზე. მსგავსი დისკურსები წლების მანძილზე ყალიბდებოდა, იძენდა ფორმას და ვრცელდებოდა სხვადასხვა ტიპის მედიის მიერ.

დიაგრამა 1: საზოგადოებრივი განწყობები და სტალინის ფიგურა (მონაცემები ეკუთვნის ლევადა ცენტრს და აღებულია პუბლიკაციიდან “სტალინის თავსატეხი: პოსტსაბჭოთა საზოგადოებრივი აზრის ანალიზი”, 2013 წ.).

ამდენად, მთელი 90-იანი და 2000-იანი წლების პოსტსაბჭოთა სივრცე სტალინის სიდიადის აღდგენის ნელი პროცესის გავლენას განიცდის, რომელიც, თვის მხრივ, გარკვეული ინტენსივობით მოქმედებს რუსულ, სომხურ, აზერბაიჯანულ და ქართულ საზოგადოებრივ განწყობებზე. 2000-იანი წლების რუსეთში, სტალინის სოციალური რეინკარნაციის პროცესი წახალისებულია პოლიტიკური მიზნებით, რაც დაკავშირებულია პუტინის გაპრეზიდენტებასთან და სახელმწიფო ძალაუფლების გადანაწილების იმ პრინციპთან, რაზეც თანამედროვე რუსეთის საშინაო და საგარეო პოლიტიკა დგას.

ძნელია იმაზე საუბარი, თუ რა ფაქტორები განაპირობებს სტალინისადმი სომეხი და აზერბაიჯანელი ხალხების განწყობებს, თუმცა საქართველოს შემთხვევაში, ბუნებრივია, გადამწყვეტ როლს სტალინის ქართველობა თამაშობს. ამასთან, საფუძვლიანია ვარაუდი, რომ 90-იანი წლების პირველი ნახევრიდან სტალინის შესახებ გამოცემული წიგნების რაოდენობის ზრდა სწორედ ჯუღაშვილის ეთნიკურობით შეიძლება ყოფილიყო განპირობებული, რასაც 90-იანი წლების მიწურულიდან ახალი წამახალისებელი ფაქტორი, რუსეთის პრეზიდენტად პუტინის არჩევა დაერთო.

საფუძვლიანია კითხვა, თუ რამდენად შეეძლო პუტინის მიერ სტალინის ფიგურის ახლებურ (ვთქვათ, პოლიტიკური ინტერესების მიხედვით) რეპრეზენტაციას გავლენა ჰქონოდა ქართულ საზოგადოებრივ აზრსა და ბეჭდურ დისკურსებზე? ეს კითხვა, წარმოდგენილი სტატიის ერთ-ერთ ძირითად საკვლევ კითხვად შეიძლება შევარჩიოთ. წინასწარი დადებითი, ან უარყოფითი პასუხი კი, თავისთავად, ჰიპოთეზის როლს შეითავსებს, რომლის გადამოწმებაც წარმოდგენილი კვლევის ერთ-ერთი მიზანია.

საქართველო და სტალინი: წიგნები, დისკურსი და პროცესის დინამიკა

“მზის მდებარეობა და კავშირები სხვა პლანეტებთან სტალინის ჰოროსკოპში ისეა მოცემული, რომ მისი სულისკვეთება, საკუთარი მე, შემოქმედებითი არსი ორმხრივი და ამოუცნობი იყო. ზოგი ხედავდა ლიდერს, ბელადს, ზოგი კი - დიქტატორს, ტირანს…” - ეს სიტყვები აქვს წამძღვარებული 1990 წელს ქართულ ენაზე გამოცემულ თხელკანიან წიგნს “სტალინის ჰოროსკოპი”, რომლის ავტორებიც ორი რუსი ასტროლოგი პავლე და თამარა გლობა არიან.

რთულია ამ წიგნის სერიოზული განხილვა, თუმცა ავტორების მიერ შერჩეული ეპიგრაფი ზედმიწევნით ზუსტად ასახავს იმ განწყობას, იმ დისკურსების ბუნებას, რომელიც სტალინის ფიგურის გარშემო 1989 წლიდან ყალიბდებოდა და იძენდა წიგნების, სტატიებისა თუ მონოგრაფიების ფორმას.

სანამ შერჩეული წიგნების შინაარსის შესახებ ვისაუბრებთ, მნიშვნელოვანია, დავინახოთ საკვლევად აღებულ პერიოდში გამოცემული ბეჭდური მასალის რაოდენობრივი დინამიკა. დათვლილმა მონაცემებმა გვაჩვენა (დიაგრამა 2), რომ სტალინის შესახებ 1920-იანი წლებიდან 2010-იან წლებამდე გამოცემული წიგნების რაოდენობრივი დინამიკა მზარდია, ამასთან, რიცხობრივი ზრდადობა-კლებადობა დაკავშირებულია საბჭოთა და პოსტსაბჭოთა სივრცეში მომხდარ და მიმდინარე მთელ რიგ პროცესებთან.

ბუნებრივია, სტალინის პერსონისადმი ინტერესი და მის შესახებ დაწერილი ლიტერატურა მეოცე საუკუნის 20-იანი წლების ბოლოდან ხდება ტრენდული და 50-იანი წლების პირველი ოთხი წლის მანძილზე ყველაზე მაღალ ნიშნულს აღწევს.

1956 წელს, ნიკიტა ხრუშჩოვის მიერ სკკპ XX ყრილობაზე წარდგენილი საიდუმლო მოხსენებით სტალინის პიროვნებას ტაბუ დაედო და მასზე მთელი 33 წლის მანძილზე არაფერი ქვეყნდებოდა. თუმცა ჯუღაშვილზე დაწერილი წიგნები არავის გაუნადგურებია და არც დიდ საბჭოთა ენციკლოპედიაში უცდია საბჭოურ სისტემას მნიშვნელოვანი კორექტივების შეტანა.

80-იანი წლების მიწურულს, გარდაქმნისა (Перестройка) და საჯაროობის (Гласность) პიკში, როცა საბჭოთა სისტემა საკმარისად მოირყა და დღე-დღეზე უნდა ჩამოშლილიყო კიდეც, სტალინის პერსონამ კვლავ ამოყვინთა კოლექტიური მეხსიერების სიღრმეებიდან. 90-იანი წლების საქართველოში ფოლადის კაცის დაბრუნება შესაძლოა კავშირში ყოფილიყო ბევრ სხვა პროცესთან, მათ შორის ეროვნული მოძრაობის გაჩენასთან, ქვეყნის შიგნით დაწყებულ და მარცხით დასრულებულ ეთნიკურ კონფლიქტებთან, სამოქალაქო ომთან და, რაც მთავარია, ამ პროცესების შედეგად გამოწვეულ დიდ სოციალურ, პოლიტიკურ და ეკონომიკურ კრიზისთან. დიდი კრიზისის პირობებში ისევ გაჩნდა საზოგადოებრივი მოთხოვნა ძლევამოსილ ბელადზე. სტალინს ვერავინ გააცოცხლებდა, ბელადზე გაჩენილი მოთხოვნა კი სწრაფად უნდა დაკმაყოფილებულიყო სხვადასხვა ტიპის ბეჭდური პროდუქტით, განსაკუთრებით - წიგნებითა და პრესით.

ერთია მოთხოვნა, მეორე კი ვითარება და გარემოება, რომელთა პირობებშიც შეიძლება დაკმაყოფილდეს ან ვერ დაკმაყოფილდეს ესა თუ ის მოთხოვნა. 90-იანი წლების საქართველოში წიგნების წერა, გამოცემა და გაყიდვა არც ისე მარტივი საქმე იყო. ძნელი წარმოსადგენია, როგორ მუშაობდნენ იმ პერიოდის გამომცემლობები, ან როგორ მუშაობდა თავად ავტორი, თუმცა ფაქტია, რომ წიგნები გამოიცემოდა და საზოგადოებრივი აზრიც გარკვეულ ფორმებს იძენდა. საკუთარი ფორმა და ადგილი უნდა ჰქონოდა სტალინის პიროვნებაზე გამოცემულ ათობით წიგნსაც, მაგრამ როგორ უნდა შემოსულიყო დესტალინიზაციისა და პიროვნების კულტის გმობის 33 წლიანი პერიოდის შემდეგ სტალინის ფიგურა ქართულ სააზროვნო სივრცეში? რაზე უნდა გამახვილებულიყო ყურადღება? როგორი სტალინი სჭირდებოდათ ქართველებს? - დაახლოებით ამ კითხვების გარშემო აიგო პოსტსაბჭოთა საქართველოში ხელახლა გაფურჩქნილი სტალინური დისკურსები მთელი 90-იანი წლების მანძილზე.

სტატიის დანარჩენი ნაწილი პირობითად ორ ქვესათაურშია გაერთიანებული. სათაურები შერჩეულია იმგვარად, რომ მკითხველმა დაინახოს 90-იანი წლების დასაწყისიდან 2010-იანი წლების ბოლომდე სტალინის შესახებ ფორმირებული დისკურსების თვისებრივი ხასიათი და ფორმა.

ამბავი ქართველ იოსებ ჯუღაშვილზე

სტალინის ეთნონაციონალისტური იდენტობის შესახებ მსჯელობა და მისი ნამდვილ ქართველად წარმოდგენა ერთ-ერთი წამყვანი დისკურსული ხაზია, რომელსაც 90-იან წლებში გამოცემული ქართულენოვანი წიგნების ავტორები მიჰყვებიან. პირველი ქართველი ავტორის მიერ დაწერილი წიგნი, საიდანაც სტალინის ეთნიკურ ქართველობაზე იწყება მსჯელობა, 1990 წელს, ბათუმშია გამოცემული.^[4] ეს მცირე მოცულობის კრებული აერთიანებს რამდენიმე პროზაულ ტექსტს, ერთ-ერთის სათაური კი - “რომელ ეროვნებას ეკუთვნოდა სტალინი?” - წიგნის სათაურად არის შერჩეული. წიგნის ავტორი, შოთა როყვა, რომლის შესახებაც ბევრი არაფერია ცნობილი, არ მალავს საკუთარ სიმპათიებს სტალინის პერსონის მიმართ. საკუთარ ფიქციურ მონათხრობში ავტორი ცდილობს აჩვენოს, რომ იოსებ ჯუღაშვილი ნამდვილად ქართველი და თან, ნამდვილი ქართველი იყო.

სტალინის ქართველობის დასამტკიცებლად, შოთა როყვა ძალიან საინტერესო ხერხს მიმართავს. ის მოთხრობის დასაწყისშივე ცდილობს, სტალინი ბათუმელ სომხებს წაართვას, რომლებსაც დიდი ბელადი თურმე სრულიად უსამართლოდ მიუსაკუთრებიათ. მისაკუთრებაც არის და მისაკუთრებაც, სომხებმა ჯუღაშვილი სომეხი გენერლის, დაშნაკცუტიუნის (სომხეთის რევოლუციური ფედერაცია) წევრის, ანდრანიკ ოზანიანის^[5] შვილად გამოაცხადეს, რამაც თურმე ქართველი ავტორის განაწყენება გამოიწვია. თვალი შევავლოთ როყვას მიერ მოთხრობილ ამბავს და ქართულ-სომხურ დიალოგს სტალინის ნაციონალური იდენტობის შესახებ:

“ბათუმში, ყოფილი საბჭოს ქუჩაზე, სამ სომეხ მოქალაქეს ელექტროშემდუღებელი საამქრო გაეხსნა, მათთვის დამახასიათებელი სიბეჯითით მუშაობდნენ. ერთ დღეს მეც მივედი მათთან, სახლის მოაჯირი უნდა დამეკვეთა. ფასზე შევთანხმდით, დრო დავადგინეთ და უნდა წამოვსულიყავი, რომ უცებ კედელს მოვაქციე ყურადღება - სტალინის სურათები გამოეკრათ. სტალინი სამხედრო ფორმით, ასევე - სამოქალაქო ფორმითაც. გამიკვირდა, ვიფიქრე, ალბათ ამას განგებ აეტებენ, რომ გულუბრყვილო ქართველები მიიზiდონ და ზედმეტი ფასი გადაახდევინონ-მეთქი. მაგრამ ჩემი ფიქრი არ გამართლდა. სტალინთან ერთად ის ერთი ჩემთვის უცნობი კაცის სურათიც იყო გამოკრული, ისიც სამხედრო ფორმით იყო, ოღონდ ძველი, მეფისდროინდელი ფორმით. მკერდზე ჯვარ-მედლებიც ებნია.

- ეგ კაცი ვინაა? - ვკითხე ცნობისმოყვარედ.

- როგორ თუ ვინაა, ეს ხომ ანდრონიკია, სტალინის მამა!

- რას ჰქვია სტალინის მამა, თქვენ ჭკუაზე ხართ?! - რატომღაც თავი შეურაცხყოფილად ვიგრძენი.

- შენ, ჩემო ძმაო, შარზე ხომ არა ხარ? - მითხრა ერთმა მათგანმა, - ისტორიას ხომ ვერ შეცვლი, სტალინი რომ სომეხი იყო, ამას რა მტკიცება უნდა, დააკვირდი ამ სურათებს, განა არა ჰგავს ანდრონიკს?”^[6]

გენერალი ანდრანიკ ოზანიანი. იოსებ სტალინი როყვას წიგნის გარეკანზე

ბუნებრივია, სომეხი ხელოსნების მიერ სტალინის ნაციონალური იდენტობის საკითხის ასეთი მარტივი გადაჭრა სათვალავში არც იქნებოდა ჩასაგდები, რომ არა ქართველი ავტორი, რომელმაც თავი ვალდებულად ჩათვალა, გამოხმაურებოდა ჯუღაშვილის მიტაცების მორიგ ფაქტს. ალბათ ვერც ანდრანიკს ექნებოდა სტალინის მამობაზე პრეტენზია, თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ, სტალინის დაბადების მომენტში, მომავალი სომეხი გენერალი სულ რაღაც 13 წლის უნდა ყოფილიყო.

საინტერესოა, რომ როყვას ტექსტში ცალკე გვხვდება ამბავი რუსი სტალინის შესახებ. რუსები სტალინის მამობას რუს გეოგრაფსა და ბუნების მკვლევარს ნიკოლოზ პრჟევალსკის^[7] მიაწერენ.

თუმცა სტალინის მამათა ჩამონათვალი არც სომეხი ანდრანიკით იწყება და არც რუსი პრჟევალსკით მთავრდება. ხალხთა მამის ქვეყნად მოვლინების წმინდა საქმეში, თუ ბიოლოგიურად არა, დისკურსულად მაინც უნდა ყოფილიყო მრავალი ეროვნების მამა ჩართული. ფოლკლორული ამბები სხვადასხვა ეროვნების მამებზე, გაურკვევლობა და ბუნდოვანებაც, თითქოს თანხმობაშია სუპრაეთნiკურ (Supraethnicity) საბჭოთა უნივერსალიზმთან. სტალინს ნაწილობრივ მაინც უნდა დაეთმო პრივატული ეთნონაციონალისტური მიკუთვნებლობა საქართველოსადმი, რათა საბჭოთა ხალხთასრულფასოვანი მამა (ყველას მამა) და ბელადი (ყველას ბელადი) გამხდარიყო. ოდინის მსგავად, რომელმაც საკუთარ თავს საკუთარი თავი შესწირა მსხვერპლად, სტალინმა საკუთარი ქართველობა (ჯუღაშვილობა) საბჭოთა ზეეროვნულ უნივერსალიზმს შესწირა და პიროვნების კულტის პანთეონის უმთავრეს ღვთაებად - სტალინად - იქცა.

ყველა საბჭოთა ეროვნებას საკუთარი ფოლკლორული სტალინი ჰყავდა, რომელიც ნაწილობრივ კავშირში იყო ამა თუ იმ ეროვნების გარკვეულ ფიზიკურ თუ ნაციონალურ მახასიათებლებთან (მაგალითად, ყირგიზულ ხალიჩებზე ამოქარგულ სტალინს ვიწრო თვალის ჭრილი ჰქონდა).^[8] ფოლკლორული სტალინი არსებითად განსხვავდებოდა ოფიციალური, ზენაციონალური სტალინისგან, რომელიც ვიზუალურად, ტექსტურად და ვერბალურად მკაცრ კანონიკურ ფორმებში თავსდებოდა.

მეორე მხრივ, ქართველებისთვის, სხვა საბჭოთა ხალხებთან შედარებით, სტალინის პარტიკულარული თუ პიროვნული ეთნიკურობა გაცილებით მნიშვნელოვანი იყო. საქართველოს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის სახელმწიფო ჰიმნი, რომლის ავტორებიც გრიგოლ აბაშიძე და ალექსანდრე აბაშელი იყვნენ, შემდეგი სტრიქონებით იწყებოდა:

“იდიდე მარად, ჩვენო სამშობლოვ,

გმირთა კერა ხარ გაუქრობელი,

ქვეყანას მიეც დიდი სტალინი,

ქვეყნად მონობის დამამხობელი”.

უფრო მეტიც, ჰიმნის თავდაპირველ ვერსიაში მცირე ცვლილებით იყო გადატანილი პწკარი სოსელოს პირველი ლექსიდან, რომელიც 1895 წელს "ივერიამ" დაბეჭდა, მოგვიანებით კი იაკობ გოგებაშვილმა დედაენაში შეიტანა:

“შენი ოცნება ასრულდა,

რისთვისაც სისხლი ღვარეო,

აყვავდი, ტურფავ ქვეყანავ

ილხინე, ქართველთ მხარეო.”

სტალინისადმი ქართველების განსაკუთრებული დამოკიდებულება რომ ბელადის ნაციონალური მიკუთვნებულობით იყო განპირობებული, გამოჩნდა 1956 წლის 9 მარტს, თბილისში გამართულ საპროტესტო გამოსვლაზე. ნიკიტა ხრუშჩოვის მიერ სტალინის პიროვნების კულტის წინააღმდეგ გამოცხადებული ბრძოლა ქართველებმა მტკივნეულად აღიქვეს. პოსტსტალინური საბჭოთა პოლიტიკა არა მხოლოდ ზეეროვნულ ხალხთა ბელადსა და მამას, არამედ ქართველ იოსებ ჯუღაშვილსაც გმობდა. 9 მარტის საპროტესტო გამოსვლამ, რომლის შესახებაც დღესაც ბუნდოვანი წარმოდგენა გვაქვს, ათობით დემონსტრანტის სიცოცხლე შეიწირა.

დესტალინიზაციისა და პიროვნების კულტის გმობის კვალდაკვალ, საბჭოთა საქართველოს ჰიმნიდან გაქრა სტალინი, ისევე, როგორც ამონარიდი მისი ლექსიდან.

საფიქრებელია, რომ 1956 წელს დაწყებული დესტალინიზაციის პროცესი საბჭოთა კავშირის ყველა რესპუბლიკაში იდენტური ტემპებით, გულწრფელობითა და წარმატებით არ მიმდინარეობდა. სტალინი ქრებოდა ოფიციალური ტექსტებიდან (მაგალითად, ჰიმნიდან), მისი მონუმენტების რაოდენობა კლებულობდა (სსრკ-ს მასშტაბით), სახელს იცვლიდნენ სტალინის სახელობის დაწესებულებები (მაგალითად, სტალინის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი გახდა), აღლუმებსა და მსვლელობებზე კი იოსებ ჯუღაშვილის პორტრეტები სხვა, ძველი და ახალი პარტიული მოღვაწეების პორტრეტებით ნაცვლდებოდა. ამასთან, მთელი 33 წლის მანძილზე თითქმის არაფერი იწერებოდა და ქვეყნდებოდა სტალინზე.

სტალინის ძეგლი თბილისში, რომელიც 1956 წლის 9 მარტის სისხლისღვრის სიმბოლოდ იქცა. ძეგლის დემონტაჟი იმავე წელს მოხდა. საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია, საზოგადოებრივი არქივი.

ოფიციალური კურსის ცვლილებამ და ბელადის კულტის გმობამ სტალინი ნაწილობრივ მართლაც გააქრო საჯარო სივრციდან, თუმცა ფოლკლორული, ხალხის მეხსიერებაში შემორჩენილი სტალინი კვლავაც განაგრძობდა არსებობას. 1964 წელს ხრუშჩოვი თანამდებობას ჩამოაცილეს და სკკპ ცკ-ს პირველი მდივანი ლეონიდ ბრეჟნევი გახდა. ბრეჟნევი ნაკლებად თანაუგრძნობდა ხრუშჩოვისეულ დესტალინიზაციის კურსს. მეტიც, საბჭოთა კავშირის ახალი ლიდერის პირობებში სტალინი ნაწილობრივ კვლავ ბრუნდება საჯარო სივრცეში. ზოგიერთი ისტორიკოსი იმასაც აღნიშნავს, რომ ბრეჟნევის პერიოდში სტალინის ნაწილობრივი რეაბილიტაცია, ე.წ. რესტალინიზაციაც კი მოხდა.[9] სწორედ ამ გარემოებით შეიძლება აიხსნას ის ფაქტი, რომ 1971 წელს, „გასაბჭოების 50 წლისთავთან“ დაკავშირებულ მსვლელობებზე კვლავ ჩნდება სტალინის პორტრეტები.

სტალინის პორტრეტი "გასაბჭოების 50 წლისთავის" აღსანიშნავ მსვლელობაზე. ჩხოროწყუ, 1971 წელი. საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია, საზოგადოებრივი არქივი, ჩხოროწყუს ისტორიული მუზეუმის კოლექცია.

ლოგიკურია, რომ რესტალინიზაციის პროცესი, ყოველ შემთხვევაში, დესტალინიზაციისა და პიროვნების კულტის გმობის ინტენსივობის შემცირება, საქართველოზე უფრო ზემოქმედებდა, ვიდრე სხვა საბჭოთა რესპუბლიკებზე. 1956 წლიდან 1992 წლამდე, სტალინის პორტრეტი წითელ მოედანზე არ გამოჩენილა. სამწუხაროდ, ჩვენს ხელთ არ არის არცერთი ვიდეოჩანაწერი ან ფოტოკადრი, რომელზე დაყრდნობითაც შეგვეძლო გვეთქვა, რომ საბჭოურ დღეობებზე სტალინის პორტრეტები ყოველთვის აქტიურად იფინებოდა ცენტრალურ ქალაქებში - თბილისში, ქუთაისში, სოხუმში... ყოველ შემთხვევაში, დანამდვილებით იმის თქმა შეგვიძლია, რომ 1960-იანი წლებიდან საქართველოს რაიონებში ნამდვილად ხშირად ჩანდა სტალინის პორტრეტები საჯარო სივრცეებში და ოფიციალურ დემონსტრაციებზე.

სტალინისადმი ქართველების დამოკიდებულება წლების მანძილზე სხვადასხვა დონეზე ყალიბდებოდა. ამდენად, როდესაც გასული საუკუნის 90-იან წლებში სტალინის ნაციონალური მიკუთვნებულობის გარშემო ფორმირებულ დისკურსებზე ვმსჯელობთ, მნიშვნელოვანია, არ მოვწყდეთ ტექსტებს, მაგრამ, ამასთან, ყურადღების მიღმა არ უნდა დაგვრჩეს სოციალური, პოლიტიკური და ისტორიული კონტექსტი.[10] სწორედ სოციალური, პოლიტიკური და ისტორიული კონტექსტები განსაზღვრავდა ყველა იმ ტექსტის დისკურსულ თავისებურებებს, რომლებიც იწერებოდა და ქვეყნდებოდა საკვლევად შერჩეულ პერიოდში.

"დაკარგული სიმართლის" ძიებაში

კიდევ ერთი დისკურსული ხაზი, რომელიც 90-იან წლებში სტალინის შესახებ გამოცემულ წიგნებს აერთიანებს, დაკარგული ან უგულებელყოფილი სიმართლის გამოაშკარავებას უკავშირდება. ბუნებრივია, ათწლეულების მანძილზე სტალინის კულტის გმობამ და მისი დისკრედიტაციისკენ მიმართულმა ოფიციალურმა პოლიტიკამ გარკვეულწილად შეცვალა ხალხის აღქმები და დამოკიდებულებები მისადმი.

საბჭოთა კავშირის დაშლამ არა მხოლოდ ჯუღაშვილის ქართველობის გარშემო წამოწყებულ დისკუსიას, არამედ მის პოლიტიკურ და მორალურ რეაბილიტაციასაც მისცა დასაბამი. ქართველი ავტორები შეწუხებულები არიან იმ ფაქტით, რომ წლების მანძილზე მიზანმიმართულად ყალბდებოდა და საზოგადოებას არასწორი ინტერპრეტაციით მიეწოდებოდა ფაქტები სტალინის მოღვაწეობის შესახებ.

„გაყალბებულია დიდი სამამულო ომისა და მთლიანად მეორე მსოფლიო ომის ისტორია. ავტორები შეგნებულად ამახინჯებენ ომისდროინდელ მოვლენებს, ცდილობენ საბჭოთა სამხედრო ხელოვნებისა და მხედართმთავართა სარდლური ოსტატობის დამცირებას. ყველაზე გააფთრებულად ისინი თავს ესხმიან ი. სტალინს - საბჭოთა კავშირის შეიარაღებული ძალების მთავარსარდალს.“ - აღნიშნულია ქართველი რედაქტორის მიერ, რუსი ავტორების, სოლოვიოვისა და სუხუდეევის წიგნზე დართულ წინასიტყვაობაში.[11]

ერთი წლის შემდეგ, უკვე 2003 წელს, ქართველი ავტორების მიერ გამოცემულ წიგნში „სიმართლე სტალინის მოღვაწეობის შესახებ“ აღნიშნულია, რომ:

„ბელადის სიკვდილის შემდეგ ხრუშჩოვის მიერ „პიროვნების კულტის“ კრიტიკასა და მის თანამოაზრეთა სტატიებში ორი ძირითადად ორი ბრალდება პრეველირებს. პირველი უკავშირდება საბჭოთა სახელმწიფოს რეპრესიების აქტს, განსაკუთრებით, 30-იანი წლების მეორე ნახევარს, მეორე კი - სტალინს აკისრებს პასუხისმგებლობას წითელი არმიის დამარცხების გამო 1941-1942 წლებში, რაც უსაფუძვლოა.“[12]

დესტალინიზაციისა და პიროვნების კულტის გმობის შედეგად დამდგარი შედეგების აღმოფხვრა, ყოველ შემთხვევაში, სტალინის შელახული იმიჯის შელამაზება რამდენიმე ქართველმა და რუსმა ავტორმა იტვირთა. სტალინის მსგავსი რეაბილიტაცია დისკურსული თვალსაზრისით იმაში გამოიხატა, რომ დესტალინიზაციის პირობებში გამოკვეთილი რამდენიმე საბრალდებო მიმართულება (ბრალდების ხაზი) საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ დაუყოვნებლივ უნდა გაბათილებულიყო შესაბამისი არგუმენტებითა და წყაროებით.

საინტერესოა, რომ სტალინს აგრეთვე ბრალს სდებდნენ მეფის ოჯახის ამოჟლეტაში, სამღვდელოების წინააღმდეგ გატარებულ რეპრესიებსა და ეკლესიების ნგრევაში. პოსტსაბჭოთა საქართველოში ამ ბრალდებათა ნაწილმა სრულიად განსხვავებული ფორმა მიიღო. 90-იანი წლებიდან, განსაკუთრებით კი 2000-იანი წლების პირველი ნახევრიდან, სტალინი - „სამღვდელოების ქომაგი“, მეორე მხრივ კი „22 ათასი ეკლესიის ამშენებელი ხდება“. შემთხვევითი არ არის, რომ ნარატივები სტალინის, როგორც მართლმადიდებლური ეკლესიის ქომაგის შესახებ, ბოლო წლებში აქტიურად ქვეყნდებოდა და ვრცელდებოდა რუსული გამოცემების, მათ შორის სპუტნიკ-საქართველოს მიერ.

ამგვარად, 90-იანი წლებიდან დაწყებული სტალინის პოლიტიკური რეაბილიტაციის პროცესი რამდენიმე მიმართულებით წარიმართა. დისკურსული თვალსაზრისით, მსგავსმა რეაბილიტაციის პროცესმა თავი მოუყარა სტალინისადმი სხვადასხვა დროს წაყენებულ ყველა ბრალდებას. თანამედროვე ქართულ საზოგადოებაში სტალინის ახლებური პოლიტიკური სახე-ხატი, ერთი მხრივ, სტალინისადმი ლოიალურად განწყობილი ქართველი ავტორების ტექსტებით, მეორე მხრივ კი შესაბამისი ინტერესთა ჯგუფების გავლენით ჩამოყალიბდა.

სტალინი 90-იანებში და შემდეგ: დისკურსის ფორმები

როგორ და რა ფაქტორების ზემოქმედებით იძენდა პოსტსაბჭოთა საქართველოს საზოგადოებრივი აზრი სტალინის შესახებ ფორმასა და შინაარსს? − წარმოდგენილი კვლევა ამ კითხვაზე პასუხის ძიებას ისახავდა მიზნად. დაკვირვების ძირითად ობიექტად (პირველად წყაროდ) შეირჩა 1989 წლიდან სტალინის შესახებ გამოცემული ქართულენოვანი წიგნები, ხოლო კვლევის ობიექტად სტალინის, როგორც სიმბოლოს გარშემო ფორმირებული სოციალური, პოლიტიკური და კულტურული დისკურსები.

პირველადი წყაროების ანალიზისთვის გამოყენებულმა რაოდენობრივმა მეთოდმა გვაჩვენა, რომ სტალინის შესახებ დაბეჭდილი წიგნების ოდენობა მიზეზ-შედეგობრივ კავშირში იყო საბჭოთა და პოსტსაბჭოთა სივრცეში მიმდინარე პოლიტიკურ და სოციალურ პროცესებთან. მეტიც, სწორედ პოლიტიკური და სოციალური გარემო განსაზღვრავდა კონკრეტული ტექსტების ფორმასა და შინაარსს, ქმნიდა ცოდნისა და თხრობის სტრუქტურებს, რომელთა საშუალებითაც მივიწყებული სტალინი კვლავ ბრუნდებოდა ბეჭდურ დისკურსებში.

მნიშვნელოვანია, ყურადღების მიღმა არ დაგვრჩეს, რომ სტალინი წარმოდგენილ სტატიაში განსაზღვრულია არა როგორც პიროვნება ან ბელადი, არამედ როგორც სიმბოლო. შესაბამისად, სპეციფიკურ დისკურსებში, რომლებიც სტალინის სიმბოლოს გარშემო ყალიბდება, თავისთავად რეალიზდება სიმბოლოს მიღმა მდგარი კაპiტალი. სტალინის, როგორც „დაუმარცხებელი ბელადის, გამარჯვებების ღმერთისა და ხალხთა ბრძენი მამის“ სიმბოლური კაპიტალი ახალ, პოსტსაბჭოთა დროში ახლებურად უნდა გადმოცემულიყო.

პიროვნების კულტის ჩამოყალიბებისთვის ზეეროვნული ბელადი იყო საჭირო, პიროვნების კულტის გმობამ ბელადი ნაწილობრივ გააქრო, საბჭოთა კავშირის დაშლამ კი ექსკლუზიურად ქართველი სტალინის გაგებას მისცა დასაბამი.

სტატიის დასაწყისში გაკეთებული დაშვება, რომ საქართველოში, 90-იანი წლებიდან ფორმირებული დისკურსები სტალინის შესახებ, შესაძლოა რუსული პოლიტიკისა და გავლენის ჯგუფების მიერ იყო წახალისებული, მხოლოდ ნაწილობრივ შეესაბამება სიმართლეს. ამ შემთხვევაში, მნიშვნელოვანია, ერთმანეთისგან გაიმიჯნოს 90-იანი და 2000-იანი წლები. 90-იანი წლების დასაწყისიდან სტალინის გარშემო წამოწყებული დისკუსია მეტწილად ქართული სააზროვნო სივრცის პროდუქტია და არ განიცდის მნიშვნელოვან გარე გავლენებს.

^[1] ლიპმანი, მ. გუდკოვი, ლ. ბაქრაძე, ლ. სტალინის თავსატეხი, პოსტსაბჭოთა საზოგადოებრივი აზრის ანალიზი, Heinrich Boell Foundation South Caucasus Regional Office, Carnegie Endowment for International Peace, გვ. 43. 2013.

^[2] იქვე, გვ. 45.

^[3] იქვე, გვ.45.

^[4]როყვა, შოთა. რომელ ეროვნებას ეკუთვნოდა სტალინი? გამომცემლობა საბჭოთა აჭარა, ბათუმი, 1990.

^[5] ანდრანიკ ოზანიანი - 1865-1927 წ.წ. ცნობილი, როგორც გენერალი ანდრანიკი. სომხეთის პირველი რესპუბლიკის სამხედრო მოღვაწე.

^[6] როყვა, შ. რომელ ეროვნებას ეკუთვნოდა სტალინი? გამომცემლობა საბჭოთა აჭარა, ბათუმი, 1990, გვ. 3.

^[7] ნიკოლოზ პრჟევალსკი - 1839-1888 წ.წ. რუსი გეოგრაფი, ცენტრალური აზიის მკვლევარი, გენერალ-მაიორი.

^[8] ჟან პლამპერის სტატია კრებულიდან Apor, Balázs, Jan C. Behrends, Polly Jones, and E. Arfon Rees. LEADER CULT IN COMMUNIST DICTATORSHIPS. Palgrave Macmillan, გვ. 124. 2016.

[9] Pospielovsky, Dimitry. "Restalinization or Destalinization?." The Russian Review 27, no. 3 (1968): 307-320.

[10] უნდა აღვნიშნოთ, რომ 1994-1997 წლებში კიდევ რამდენიმე ავტორი ინტერესდება სტალინის ქართველობის საკითხით, ისევე, როგორც მისი საქართველოსადმი დამოკიდებულებით. ამ პერიოდში ქვეყნდება თამაზ ნატროშვილის წიგნი „ახსოვდა თუ არა (სტალინს) საქართველო“, ნოდარ ზაქარიაძის „სტალინი და საქართველო“ და გიორგი ნადირაძის „სტალინი - ქართველი კაცი?“. ამ ეტაპზე, მითითებული ლიტერატურის ანალიზი წარმოდგენილი სტატიის მიზნებს სცდება.

[11] სოლოვიევი, ბორის. სუხუდეევი, ვლადმიერ. უმაღლესი მთავარსარდალი სტალინი. რედ. კარლო გარდაფხაძე, თბილისი, 2002.

[12] ხაზარაძე, გიორგი. სიმართლე სტალინის მოღვაწეობის შესახებ. თბილისი, 2003.