შენობათა ბედი ადამიანებზეა დამოკიდებული. ამიტომაც ზოგჯერ მათი ხვედრი ადამიანურ ტრაგედიას ემსგავსება. ერთი ასეთი შენობათაგანია „იმელი“ - ერთ დროს დიდი პომპეზურობით აგებული, ლამის რელიგიის რანგში აყვანილი მარქსიზმ-ლენინიზმისა და ბოლშევიკური პარტიის ისტორიის კვლევის სამეცნიერო კერა, მოგვიანებით - დამოუკიდებელი საქართველოს პარლამენტის დროებითი სახიზარი, დღეისათვის კი სახურავ-გადახდილი და გამოცარიელებული. ამ სტატიაში ”იმელის” შენობის საინტერესო და მძიმე თავგადასავალზე გიამბობთ.

საბჭოთა რუსეთში მარქსისა და ენგელსის სამეცნიერო მემკვიდრეობის შესასწავლად 1918 წელს საგანგებო ინსტიტუტი დაარსდა. მოგვიანებით, 1923 წელს შეიქმნა ლენინის ინსტიტუტი. 1931 წლიდან ეს ორი სამეცნიერო -კვლევითი დაწესებულება გააერთიანეს და, შესაბამისად, მარქსის, ენგელსის და ლენინის ინსტიტუტი უწოდეს. ამ დაწესებულების პარალელურად 1933 წელს საქართველოს კომპარტიის ცეკას მდივანმა ლავრენტი ბერიამ სტალინის ინსტიტუტი დააარსა და ერთი წლის შემდეგ, მას ამგვარი ამოცანები დაუსახა:

„1934 წელს, იანვარში ამხანაგმა ბერიამ საქართველოს კომ.პ (ბ) მე-9 ყრილობასა და ამიერკავკასიის კომ. ორგანიზაციების მე-7 ყრილობაზე დააყენა ამოცანა ბოლშევიზმის ისტორიის დამახინჯებისა და ფალსიფიკაციის ცდების წინააღმდეგ ყურადღების გამახვილებისა და პარტიის ისტორიის ბოლშევიკური შეწავლის შესახებ. „საჭიროა, ისე გარდავქმნათ ჩვენს მიერ მოწყობილი სტალინის ინსტიტუტის მუშაობა, რათა ის ვაქციოთ საქარველოში და ამიერკავკასიაში ბოლშევიზმისა და რევოლუციური ისტორიის საკითხების შემსწავლელ და დამმუშავებლად, ჩვენი პარტიის ბელადის ამხანაგ სტალინის ხელმძღვანელი როლის შემსწავლელ ცენტრად.[1]

ცნობილია, რომ ლავრენტი ბერიამ ძალისხმევა არ დაიშურა, რათა ხშირ შემთხვევაში სწორედ ისტორიის ფალსიფიკაციის ხარჯზე განედიდებინა სტალინის როლი რევოლუციამდელ კავკასიაში და წარმოეჩინა იგი რეგიონში ბოლშევიკური მოძრაობის უდაო ლიდერად. ფაქტია, რომ ბერიას ძალისხმევა სტალინმა ჯეროვნად დააფასა. თუმცა, დავუბრუნდეთ ძირითად თემას.

1933 წელს ბერიამ სტალინის ინსტიტუტის შენობის დაპროექტებისთვის დახურული კონკურსი გამოაცხადა. კონკურსში თბილისისა და მოსკოვის საუკეთესო არქიტექტორები მონაწილეობდნენ. ჟიურიმ საბოლოდ ყველასგან გამოარჩია არქიტექტორ შჩუსევის პროექტი.[2] რუსთაველის გამზირზე, გამზირისა და კურსანტების ქუჩის კუთხეში მშენებლობა შჩუსევის პროექტის მიხედვით 1934 წელს დაიწყო.

მშენებლობის მიმდინარეობის დროს სტალინის ინსტიტუტს სახელი შეეცვალა და იგი ავტონომიური დაწესებულების ნაცვლად მარქს-ენგელს-ლენინის ინსტიტუტის თბილისის ფილიალად გადაკეთდა. იმ პერიოდიდან დამკვიდრდა ამ შენობის რუსული აბრევიატურა „ИМЭЛ“. თანამედროვე არქიტექტორთა მიერ „სტალინური ამპირის“ ყაიდაზე აგებული მონუმენტური შენობის მშენებლობაში რამდენიმე სიახლე გამოიყენეს. მაგალითად, ეს შენობა იყო კავკასიაში პირველი საზოგადოებრივი ნაგებობა, სადაც გამოიყენეს ახალი სამშენებლო მასალა - არმირებული პემზობეტონი. ამით მშენებლებმა ჩაანაცვლეს ადგილობრივი დეფიციტური მასალა - აგური და ცემენტი. გარედან შენობა ასევე ადგილობრივი მასალით - ბოლნური ტუფით მოპირკეთდა.[3] 1938 წლიდან ბერიას შემცვლელი, საქართველოს კომპარტიის ცეკას პირველი მდივანი კანდიდ ჩარკვიანი თავის მოგონებებში აცხადებს, რომ რუსთაველის გამზირზე დიდი შენობების: მთავრობის სახლის ქვედა კორპუსის, „იმელის“, „საქნახშირის“ სახლის (დღევანდელი მეცნიერებათა აკადემია) ოქროსფერი ბოლნური ტუფით მოპირკეთება პირადად მისი იდეა იყო. შთაგონების წყარო კი მისთვის სიონის ტაძარი ყოფილა, რომელიც მანამდე ამგვარი მასალით მოპირკეთებული ერთადერთი ნაგებობა იყო თბილისში[4] „იმელის” მშენებლობა 4 წელიწადი მიმდინარეობდა, ექსპლუატაციაში იგი 1938 წელს შევიდა. ინსტიტუტს გადაეცა 75 ათასი კუბური მეტრი მოცულობის შენობა. მშენებლობაზე სულ დაიხარჯა 14 მილიონი მანეთი.“[5]

„იმელში“ სამეცნიერო-კვლევითი დაწესებულება, პარტიული არქივი და ლენინის მუზეუმის თბილისის ფილიალი განთავსდა. ლენინის მუზეუმს 22 დარბაზი დაეთმო. „იმელის“ შენობის აგებიდან სამი წლის თავზე შენობით მოხიბლულმა საბჭოთა ხელისუფლებამ ისედაც სახელოვანი არქიტექტორი ალექსეი შჩუსევი კიდევ ერთხელ დააჯილდოვა.

„1941 წლის 15 მარტს - თბილისში მარქს-ენგელს-ლენინის ინსტიტუტის არქიტექტურული პროექტისათვის არქიტექტურაში პირველი ხარისხის სტალინური პრემია მიენიჭა არქიტექტურის აკადემიკოსს - ალექსეი ვიქტორის ძე შჩუსევს,“ - ამგვარი შინაარის განცხადება გაზეთ „პრავდაში“ 1941 წლის 16 მარტს დაიბეჭდა.[6]

მომდევნო წლებში, უფრო ზუსტად, სტალინის გარდაცვალებიდან ორი წლის მანძილზე (1954-56 წლებში) - მარქსს-ენგელსს-ლენინს სტალინიც დაემატა და „იმელს” მარქს-ენგელს-ლენინ-სტალინის ინსტიტუტი დაერქვა. შესაბამისად, თბილისის „იმელი“ ცენტრალური „იმელს“-ის ფილიალი იყო. 1956 წელს, ხრუშოვის მიერ სტალინის კულტის წინააღმდეგ გალაშქრების შემდეგ ,„იმელსს“ ერთბაშად ენგელსი და სტალინი გამოაკლეს და 1956-91 წლებში ამ დაწესებულებას მარქსიზმ-ლენინიზმის ინსტიტუტი ეწოდებოდა. საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ რუსეთში ცივილიზებულად მოხდა ინსტიტუტის ტრანსფორმირება. 1991 წლიდან მარქსიზმ-ლენინიზმის სამეცნიერო დაწესებულება სოციალურ და ეროვნულ პრობლემათა დამოუკიდებელ ინსტიტუტად ჩამოყალიბდა და, რაც მთავარია, რუსეთის მთავრობის განკარგულებით ძველი ინსტიტუტის უმდიდრესი ბიბლიოთეკა სახელმწიფო საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ ბიბლიოთეკად ჩამოყალიბდა. ჩვენთან კი, სამწუხაროდ თითქმის ერთნაირი ხვედრი ერგოთ ბიბლიოთეკასაც და შენობასაც. თავდაპირველად 1990 წელს აღტყინებულმა ურა-პატრიოტებმა ჩამოანგრიეს „იმელის“ ფასადიდან თამარ აბაკელიას და იაკობ ნიკოლაძის მიერ შესრულებული ბარელიეფები.

მოგვიანებით - 2007 წელს შენობისთვის კულტურული მემკვიდრეობის უძრავი ძეგლის სტატუსის გაუქმებისა და მისი კერძო ინვესტორისათვის გადაცემის შემდეგ - ნაგებობა მთლიანად დაზიანდა. პარტიული არქივის ძირითადი ნაწილი გადაეცა შსს-ოს, ბიბლიოთეკის ნაწილი ეროვნულ ბიბლიოთეკას, ნაწილი - დაიკარგა, ნაწილი კი დაზიანდა. ბოლოს აუცილებლად უნდა გავიხსენოთ ისიც, რომ 1992-95 წლებში ყოფილი „იმელის“ შენობაში საქართველოს პარლამენტი იყო განთავსებული; აწ უკვე განადგურებულ ამფითეატრულ სხდომათა დარბაზში 1995 წლის 25 აგვისტოს პარლამენტმა დამოუკიდებელი საქართველოს კონსტიტუცია მიიღო.

დღეს არქიტექტურულადაც და ისტორიულადაც მნიშვნელოვანი ეს შენობა კერძო მესაკუთრის ხელშია და უმძიმეს მდგომარეობაშია. მისი ბედი კი გაურკვეველი რჩება.

სტატია მომზადებულია პროექტის "საბჭოთა თბილისის" ფარგლებში.

პროექტი ხორციელდება გერმანიის სახალხო უნივერსიტეტთა ასოციაციის საერთაშორისო თანამშრომლობის ინსტიტუტის (dvv international) დაფინანსებით.

[1] „კომუნისტი“ – 1943 წ. 21 იანვარი,# 17 (6642), გვ.2

[2] В. Кулага – Архитектура здания института Маркса-Энгельса-Ленина в Тбилиси (Москва 1951)

[3] В. Кулага – Архитектура здания института Маркса-Энгельса-Ленина в Тбилиси (Москва 1951)

[4] კანდიდ ჩარკვიანი - განცდილი და ნააზრევი; 2005 წ. თბილისი

[5] В. Кулага – Архитектура здания института Маркса-Энгельса-Ленина в Тбилиси (Москва 1951) (გვ.38).

[6] „Правда“ – 1941 წლის, 16 მარტი, 74