გადაუჭარბებლად შეიძლება ითქვას, რომ თბილისის მთავარ მოედანს უდიდესი როლი აქვს შესრულებული რუსეთის ბოლშევიკური პარტიის ადამიანური და მატერიალური რესურსებით მომარაგების საქმეში. მოედნის ჩრდილოეთით მდებარე ყოფილი სასულიერო სემინარია (დღევანდელი ხელოვნების მუზეუმი) - დანიშნულების საწინააღმეგოდ - ბოლშევიკური პარტიის ნამდვილი სამჭედლო იყო.

იოსებ ჯუღაშვილი, ლადო კეცხოველი, ფილიპე მახარაძე, მიხა ცხაკაია – მგონი ეს გვარებიც კმარა ამის დასტურად.

ამავე მოედანზე 1907 წლის თავზეხელაღებული ძარცვის დროს იოსებ ჯუღაშვილის ორგანიზებით ბანდიტმა რევოლუციონერმა კამომ (სიმონ ტერ-პეტროსიანმა) 250 ათასი რუსული რუბლი გაიტაცა და ეს თანხა პირადად ვლადიმერ ულიანოვს (ლენინს) ჩაუტანა.

კამო - სიმონ ტერ-პეტროსიანი

”კამომ ლენინს დღევანდელი გათვლებით 1.7 მილიონი ფუნტის ეკვივალენტი თანხა ჩაუტანა, რაც საკმარისი იყო პარტიის დასაფინანსებლად გარკვეული დროის განმავლობაში”.[1] ამ თავდასხმის დროს მძარცველებმა კამოს მეთაურობით ბომბი ესროლეს სახელმწიფო ბანკის კუთვნილ ეტლს, რომლითაც ფული გადაჰქონდათ და თანხის გატაცება მოახერხეს.

”13 ივნისს ერევნის მოედანზე ბომბის აფეთქების და სახელმწიფო ბანკის მოლარის კურდუმოვის გაძარცვის დროს მოკლული აღმოჩნდა პოლიციის ”სტრაჟნიკი” ივანოვი, ასევე მიხეილის საავადმყოფოში გადახვევის დროს დაიღუპა მეოთხე უბნის ”გოროდოვოი” ვაიტკოვსკი” – წერდა ამ თავდასხმის შესახებ ოფიციალური რუსული გაზეთი ”კავკაზი.”[2]

მოგვიანებით მიხეილის საავადმყოფოში გარდაიცვალა ერევნის მოედნის ძარცვის დროს დაჭრილი კიდევ ერთი ადამიანი გვარად იუზბაშევი. ასევე, საავადმყოფოში მკურნალობდა ინცინდენტის დროს მძიმედ დაშავებული 8 ადამიანი.[3] ამ ძარცვამ აამაღლა ქართველი ბოლშევიკების იმიჯი პარტიის რიგებში. განსაკუთრებით გამყარდა იოსებ ჯუღაშვილისა და მისი თავზეხელაღებული თანამებრძოლის - კამოს პოზიციები.

ისტორიკოსი მონტეფიორეს შეფასებით - ”საქართველო განგსტერიზმის სიმბოლო გახდა. თბილისის ბანკის ძარცვამ კამოს შესახებ ლეგენდა შექმნა, მაგრამ მისმა შედეგებმა დააჩქარა პარტიის გახლეჩა.”[4]

კამოს ლეგენდარულობა, სტალინის ბნელი საქმეების შესახებ მისი მეტისმეტად ინფორმირებულობა და შიდა პარტიული განხეთქილებები, საკმაოდ საფუძვლიანი ეჭვით, პირდაპირ უკავშირდებოდა სიმონ ტერ-პეტროსიანის უცნაურ დაღუპვას. როგორც ცნობილია, 1922 წლის 14 ივნისს, დღევანდელი მიხეილ ჯავახიშვილის დაღმართზე (ყოფილი ელბაქიძისა) ველოსიპედზე ამხედრებულ კამოს იმ პერიოდში ტფილისში მოძრავი თითზე ჩამოსათვლელი ავტომანქანებიდან ერთ-ერთი შეეჯახა. გარდაცვლილი კამო 17 ივნისს თავისუფლების მოედანზე მდებარე პუშკინის სკვერში დაკრძალეს. ზუსტად სამ წელიწადში მის საფლავზე ძეგლი გახსნეს (მოქანდაკე იაკობ ნიკოლაძე). ძეგლის გახსნის შესახებ ”კომუნისტი” წერდა:

”სწორედ იმ ალაგას, სადაც ხალხი ყოფილა მოწმე მისი საარაკო თავგანწირულობისა, მარხია იგი და მის საფლავზე აღმართულია მაღალი ძეგლი, რომელიც შეუსუდრავთ თეთრი სამოსით. საქართველოს მუშათა, გლეხთა და წითელარმიელთა საბჭოების ცენტრალური აღმასრულებელი კომიტეტის სახელით, – ამბობს ოდნავი მღელვარებით ამხ. ფილიპე – იმ თავგანწირული რევოლუციონერის და ძვირფასი ამხანაგის კამოს ძეგლს გახსნილად ვაცხადებ.”[5]

კამოს ძეგლი პუშკინის სკვერში; წიგნიდან ”კამო”, თბილისი 1935. საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკა.

რთული სათქმელია, ღელავდა, თუ არა ამხანაგი ფილიპე (მახარაძე) რამდენიმე წლის შემდეგ, როდესაც ყუმბარებშემართული და თანამებრძოლებთან ერთად საბრძოლოდ შეღერილი კამოს ძეგლი აიღეს. ამ გადაწყვეტილების ოფიციალური მიზეზი უცნობია, თუმცა გავრცელებული ხმების თანახმად კამოს ძეგლის აღება იოსებ სტალინს პირადად უბრძანებია. კამოს ძეგლის მსგავსად თავისუფლების მოედანზე არც სხვა ბოლშევიკურ ძეგლებს უმართლებდა. 1934 წლის რამდენიმე გაზეთში (”კომუნისტი”, ”ლიტერატურული გაზეთი”) გამოქვეყნებული ფოტო ესკიზების თანახმად, იმავე წელს მოედანზე აღებული ძველი იტალიური ოპერის ადგილას უნდა აგებულიყო მარმარილოს ტრიბუნა და ტრიბუნის შუაგულში ლენინის ქანდაკება.

ასეთი ვერსიაც განიხილებოდა

1934 წლის 11 ნოემბერის ”კომუნისტში”, მეოთხე გვერდზე ვკითხულობთ:

”ასეთი იქნება ლენინის მონუმენტური ძეგლი, რომელსაც ამჟამად აგებენ ა.კ. ფედერაციის მოედანზე ტფილისში. ძეგლის საფუძველი ამავე დროს წარმოადგენს დიდ ტრიბუნას, რომელზედაც რამდენიმე ათეული კაცი დაეტევა. ძეგლი აგებული იქნება თლილი მარმარილოსგან."[6]

პროექტის თანახმად ლენინის ძეგლი სახით დღევანდელი საკრებულოს შენობისკენ და ზურგით პუშკინის სკვერისაკენ უნდა მდგარიყო.

1934 წელს მოედნის ჩრდილოეთით მარმარილოს ტრიბუნა კი ააგეს, მაგრამ ძეგლი არ დაუდგამთ. რატომ? – ამის დადგენა რთულია.

1950-იანი წლებისათვის მარმარილოს ტრიბუნაც მოშალეს. ლენინის ძეგლი თავისუფლების მოედანზე მხოლოდ 1956 წელს აღმართეს. „პროლეტარიატის დიდი ბელადის“ 7 მეტრიანი ქანდაკება (მოქანდაკე თოფურიძე) ვლადიმერ ულიანოვის დაბადებიდან 86-ე წლისთავის წინა დღეს, 21 აპრილს გახსნეს:

„ძეგლს ნელ-ნელა ეხსნება თეთრი საბურველი. შეკრებილთა თვალწინ წარმოდგა ვ.ი. ლენინის დიდებული ფიგურა, რომელიც დადგმულია მაღალ კვარცხლბეკზე. დიდი ბელადი გამოსახულია,როცა იგი სიტყვას წარმოთქვამს, წინ ხელგაწვდილი, თითქოს მოგვიწოდებს ვიაროთ წინ მშვენიერი მიზნისკენ – კომუნიზმისკენ. მოედანზე გაისმის პარტიული ჰიმნის ”ნტერნაციონალის”საზეიმო ჰანგები. გაისმის მქუხარე, ხანგრძლივი ტაში.”[7]

1930-იან წლებში აღმართლი ლენინის ქანდაკება 1990 წელს აიღეს. 2006 წლის 23 ნოემბრის შემდეგ ლენინის ადგილს მოედანზე მოქანდაკე ზურაბ წერეთლის წმინდა გიორგის 40 მეტრიანი მონუმენტი იკავებს.

მონუმენტების გარდა, საინტერესოა თავისუფლების მოედნის სახელწოდებათა ცვლილების ისტორიაც. ალბათ ძნელად მოიძებნება სხვა მოედანი, რომელსაც არსებობის ორი საუკუნის მანძილზე სახელი 8-ჯერ შეცვლოდეს.

1801 წლამდე დღევანდელი მოედნის მიდამო ქალაქის გარეუბანს წარმოადგენდა და გარეთუბანი ეწოდებოდა. შუაგულ მოედანზე სოლოლაკის ქედიდან სეზონური მდინარე ავანაანთხევი ჩამოდიოდა. ეს მდინარე კავკასიის მეფისნაცვლის –– მიხეილ ვორონცოვის ბრძანებით 1840-იან წლებში აგურის კოლექტორით გადახურეს, გადახურული ადგილი მოასწორეს და მასზე, ვორონცოვისავე მითითებით, მთელს კავკასიაში პირველი ოპერა ააშენეს. ჯერ კიდევ ოპერის აშენებამდე იქაურობას შეშის მოედანს ეძახდნენ, იმის გამო, რომ ტფილისის მახლობელი სოფლებიდან ურმებით მოზიდულ შეშას ამ ადგილას ჰყიდდნენ.

შემდეგ რუსულმა ადმინისტრაციამ მოედნის კუთხეში კავკასიის არმიის შტაბი ააშენა (ეს შენობა დღესაც დგას, ”ქორთიარდ მერიოტსა” და უნივერმაღ ”თბილისს” შორის). ამის გამო შეშის მოედანი შტაბის მოედნად მონათლეს. თუმცა შეშის მოედანი და შტაბის მოედანი არაოფიციალური სახელები იყო და, უბრალოდ, ხალხი ეძახდა ასე.

ოფიციალურად კი პირველად სახელი მოედანს 1828 წელს მიანიჭეს. ამ წელს რუსეთის არმიამ კავკასიის მთავარმმართებლის - გენერალ პასკევიჩის მეთაურობით სპარსული გარნიზონისაგან გაათავისუფლა ქალაქი ერევანი. ამ გამარჯვების აღსანიშნავად შტაბის მოედანს პასკევიჩ-ერევანსკის სახელი უწოდეს. თანდათან ხალხმა მიივიწყა პასკევიჩი და მოედანს მხოლოდ ერევნის მოედნად მოიხსენიებდნენ.

ასე გაგრძელდა 1917 წლამდე. ნიკოლოზ მეორის ჩამოგდების ამბის შეტყობისთანავე ერევნის მოედანზე შეკრებილი რევოლუციური პარტიების ლიდერებს ერთობლივად გაუჩნდათ იდეა და თბილისის მთავარ მოედანს თავისუფლების მოედანი უწოდეს.

შემდეგ გავიდა რამდენიმე წელი და 1922 წელს, ამიერკავკასიის ფედერაციის ექმნის აღსანიშნავად კომუნისტებმა ახალი სახელი ”ზაკფედერაციის მოედანი” დაამკვიდრეს. შემდეგ კი, მოხდა ის, რასაც ხრუშოვის პერიოდიდან კატეგორიულად აღარ ახსენებდნენ - 1940 წელს საქართველოს დედაქალაქის მთავარ მოედანს ლავრენტი ბერიას სახელი უწოდეს.

ბუნებრივია, 1953 წელს ბერიას დახვრეტის შემდეგ მოედანს სახელწოდება სასწრაფოდ შეუცვალეს და სწორედ მაშინ დაერქვა პროლეტარიატის ბელადის ვლადიმერ ლენინის სახელი. 1990 წლიდან კი მოედანმა თავისუფლების სახელი დაიბრუნა.

თბილისის მთავარი მოედნის სახელთა ცვლასა და სხვადასხვა პერიოდის საბჭოთა კონიუნქტურაზე მკაფიოდ მეტყველებს იოსებ გრიშაშვილის მიერ ამ მოედნის შესახებ დაწერილი ისტორიული ნარკვევის სახელწოდებები. თავდაპირველად თბილისის ერთ-ერთმა საუკეთესო მცოდნემ იოსებ გრიშაშვილმა ნარკვევი თავისუფლების მოედნის შესახებ 1934 წლის ნოემბერში გამოაქვეყნა. ”ლიტერატურულ გაზეთში” გამოქვეყნებულ ამ სტატიას ”ერევნის მოედანი” ეწოდებოდა. 1946 წელს ”საბლიტგამის” მიერ პატარა წიგნად გამოცემულ ნარკვევს უკვე ”ბერიას მოედანი” ერქვა, ხოლო 1965 წელს დაბეჭდილ იოსებ გრიშაშვილის თხზულებათა ხუთტომეულში ნარკვევი „ლენინის მოედნის“ სახელწოდებითაა დაბეჭდილი. თუკი ამ ვრცელმა მიმოხილვამ არ გადაგღალათ, მაშინ გავკადნიერდები და თავისუფლების მოედნის გრიშაშვილისეული კვლევის სხვადასხვა პერიოდის შესაბამის დაბოლოებებს შემოგთავაზებთ:

“დღეს ამ მოედანზე ლაღად დანავარდობს თვალი, ის ქარვასლა (იგულისხმება თამამშევის ქარვასლა და იმავდროულად იტალიური ოპერის შენობა – ა.ე.) კი, რომელიც ჩვენს თაობას ახსოვს და რომელიც 1934 წლის ნოემბერში აღებულ იქნა, ძველი თეატრი კი არ იყო, არამედ დამწვარი ნანგრევებისგან უშნოდ შეკეთებული სავაჭრო სახლი. ეს შენობა მურმანის ეკალივით იყო ამოსული დედაქალაქის შუაგულში და ჰკუმშავდა თბილისის ირგვლივ გაფენილ წარმტაც სანახებს. დღეს „თამამშევის ქარვასლის“ ნაცვლად კვლავ გაშლილი ადგილია, მაგრამ არა ვაჭრული და ბაზრული სურნელებით მოშხამული, არამედ კოჯრის ანკარა მზით აელვარებული და აკაკი წერეთლის შუბლივით გადაშლილი.”[8]

იოსებ გრიშაშვილი –– „ბერიას მოედანი“ საბლიტგამი, 1946:

„მოედანი მთლიანად ასფალტირებულია. მის გარშემო ლამაზად აშენებულ მრავალსართულიან სახლთა რკალია შემოვლებული. მოედანი ასევე კრიალა და სუფთა ქუჩებით უერთდება ჩვენი დედაქალაქის დანარჩენ ნაწილებს. მოედანზე მარმარილოსგან აგებული ტრიბუნაა მოწყობილი, ხოლო მის გვერდით პუშკინის სახელობის კოხტა სკვერია…..- ამ ბაღში ჭაბუკი სტალინი, სემინარიის უნიჭიერესი მოწაფე, თავის ტოლ-ამხანაგებთან ერთად საუბრობდა მეცნიერებისა და პოლიტიკის ურთულეს საკითხებზე; არალეგალურ ლიტერატურაში წაკითხულ აზრებს აცნობდა თავის ამხანაგებს. აქ ლაპარაკობდნენ ისინი ლენინის შესახებ. დიდი წარსულის მქონეა ეს ისტორიული ადგილები. ბევრი რამ ახსოვს პუშკინის სკვერის პირდაპირ აღმართული ყოფილი სემინარიის შენობას, სადაც იოსებ ჯუღაშვილი-სტალინი სწავლობდა. ამ განახლებულ მოედანს ახლა ლავრენტი პავლეს ძე ბერიას სახელი ეწოდება. ახალი თბილისი ბერიას სახელთანაა დაკავშირებული. მან ჩაჰბერა ჩვენს დედაქალაქს ცხოველმყოფელი სული და მანვე გადააქცია ის დიდი სტალინის ეპოქის ღირსეულ მონუმენტად. ბერიას მოედანი თბილისის გულია. აქ მწკრივდებიან დედაქალაქის მშრომელთა კოლონები. აქ, ტრიბუნასთან ჩაივლიან ხოლმე დემონტრაციებში მონაწილენი. პიონერები მოდიან ალისფერი ყელსახვევებით, ახალგაზრდა ფიზკულტურელები – ქალნი და ვაჟნი – თავის ძალასა და სილამაზეს აქ გვიჩვენებენ. აქ ეწყობა ქართველი ხალხის დიდი ნაციონალური დღესასწაულები. აქ იმართება ფართო მასშტაბის საქალაქო მიტინგები. აქ მიესალმებიან ხოლმე ერთმანეთს დედაქალაქის მშრომელები და საქართველოს პარტიისა და მთავრობის ხელმძღვანელები. აქ, ამ მოედანზე არაერთხელ გამოსულა სიტყვით საბჭოთა სახელმწიფოს გამოჩენილი მოღვაწე, ქართველი ხალხის სახელოვანი შვილი, დიდი სტალინის მტკიცე თანამებრძოლი ამხანაგი ლავრენტი ბერია. ბერიას მოედანი თბილისის მშვენება, სახელი და სიამაყეა! ნება მიბოძეთ ეს ჩემი პატარა განარკვი დავამთავრო იმ ლექსით, რომელიც ჩემი წიგნის „ახალი თბილისი“-ს ციკლიდან არის ამონარიდი:

ბერიას მოედანი

წამო, მითხარ სადაური კაცი ხარ,

რას დაფრინავ ცაში კამარ-კამარა!

შეხე – ადგილს ნაომარს და ნაციხარს,

რა ატლასი შემოუკრავს ქამარად,

რომ ახაროს ახალ ნერგებს მაისურს –

“არ არისო ძველებური ქარვასლა” –

აქ მერცხალსაც უჭიკჭიკოდ არა სურს

მთიდან მთაზე გადაფრენა, გადასვლა.

მხარბეჭიან ისნის აღმართს ემხრობა

ეს ფოლორცი – სიხარულის მთოვარი,

აქ ფიცს იღებს ჯუღაშვილის მხედრობა,

რომ დაიცვას ქვეყნის მონაპოვარი.

საქართველო ბეჭედია ბაჯაღლო

და თბილისი შიგ ჩასმული ბადახში.

გავსცქერ არეს უხინჯოს და უნაღვლოს,

წერეთელის დინჯ შუბლივით გადაშლილს.

ასეთი ცა მე ჯერ არსად მინახავს!

ასეთი მზე მე ჯერ არ შემხვედრია!

ეს ჩუქურთმა ჩამოთლილი ინახად

თავისუფალ საქართველოს ხვედრია.

გულო ჩემო, აფეთქდი და დაიძარ!

ჩაეზარდე მშობელ მიწას ფესვებით.

ახალ თბილისს – ახალ კოკორს ნაღვიძარს –

უგალობე ნამუსიან ლექსებით.“[9]

„ჩვენმა ჭაღარა თბილისმა ამ მოედნის სახით შეინარჩუნა მეტად ორიგინალური განსაკუთრებული ეშხი და კოლორიტი.

ამ მოედნის შუაგულში 1956 წლის 21 აპრილს ლენინის სახელობის მოედანზე საზეიმო ვითარებაში გაიხსნა კომუნისტური პარტიის გენიალური ბელადის, მსოფლიოში პირველი სოციალისტური სახელმწიფოს დამაარსებლის ვლადიმერ ილიას ძე ლენინის მონუმენტი.

ლენინის მოედანი – ეს ჩვენი ეპოქის ღირსეული ადგილი, განახლებული თბილისის სახელი და სიამაყეა!”[10]

აი, ასეთი თავგადასავალი აქვს თავისუფლების მოედანს.

სტატია მომზადებულია პროექტის "საბჭოთა თბილისის" ფარგლებში.

პროექტი განხორციელდა გერმანიის სახალხო უნივერსიტეტთა ასოციაციის საერთაშორისო თანამშრომლობის ინსტიტუტის (dvv international) დაფინანსებით.

[1] საიმონ სებაგ მონტეფიორე , ”ახალგაზრდა სტალინი”, ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა, თბილისი 2009 წ. გვ. 187

[2] Кавказь, 15 ივნისი 1907 წ.# 122გვ 2.

[3] Кавказь, 22 ივნისი 1907 წ.# 128გვ 2

[4] საიმონ სებაგ მონტეფიორე , ”ახალგაზრდა სტალინი”, ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა, თბილისი 2009 წ. გვ. 187.

[5] „კომუნისტი“, 16 ივლისი, 1925 წ. #161, გვ. 3.

[6] „კომუნისტი“, 1934 წ. 11 ნოემბერი, #260 (4116), გვ. 4.

[7] „კომუნისტი“, 1956 წ. 22 აპრილი. #95(10489), გვ. 2. თბილისის მშრომლეთა წარმომადგენლების მიტინგი, მიძღვნილი ვ.ი. ლენინის ძეგლის გახსნისადმი.

[8] ლიტერატურული გაზეთი” 1934 წ. 6 ნოემბერი, #23, გვ. 4. იოსებ გრიშაშვილი ,ერევნის მოედანი.

[9] ბერიას მოედანი (ისტორიული ნარკვევი). საბლიტგამი 1946 წ. გვ. 26-29.

[10] იოსებ გრიშაშვილი – თხზულებათა ხუთტომეული, ტომი მეხუთე –“თბილისი, 1965