„ერი არის ადამიანთა ისტორიულად ჩამოყალიბებული მყარი ერთობა, წარმოშობილი ოთხი ძირითადი ნიშნის ერთობის ბაზაზე, სახელდობრ: ენის ერთობის, ტერიტორიის ერთობის, ეკონომიკური ცხოვრების ერთობისა და იმ ფსიქიკური წყობის ერთობის ბაზაზე, რომლის გამოხატულებაა ნაციონალური კულტურის სპეციფიკურ თავისებურებათა ერთობა“. ი. ბ. სტალინი, „ნაციონალური საკითხი და ლენინიზმი“.

„საქართველო უფალმა ღვთისმშობელს ჩააბარა და დანარჩენს რა მნიშვნელობა აქვს“. მომღერალი ზურა ხაჩიძე ევროკომისიის გადაწყვეტილებას ეხმაურება. თბილისი, საქართველო, 2022 წ. 17 ივნისი.

რამდენიმე თვის წინ საქართველოს პრემიერმინისტრ ირაკლი ღარიბაშვილის პრესსამსახურმა გაავრცელა ცნობა, რომ „მაცხოვრის ნათლობის ადგილზე, მდინარე იორდანესთან საქართველოსთვის გადაცემული მიწის ნაკვეთი 4000 კვ.მ-ს შეადგენს“. მიწის გადაცემა პრემიერმინისტრ ირაკლი ღარიბაშვილისა და სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქ ილია მეორის ერთობლივი ძალისხმევით მოხდა. ირაკლი ღარიბაშვილის შეფასებით, ეს არის უდიდესი მოვლენა, როდესაც 300 წლის შემდეგ, საქართველო წმინდა მიწას უბრუნდება[1].

30-ზე მეტი წელი გავიდა დამოუკიდებელი საქართველოს გამოცხადებიდან. რელიგიური სიწმინდეების მოპოვებისა თუ დაკარგვის საფრთხის სენტიმენტებზე თამაში კი ისევ აქტიურად გამოიყენება ქართული საზოგადოების მანიპულაციისთვის. უდიდეს მოვლენად საღდება წმინდა მიწის პატარა ნაწილის საქართველოსთვის გადაცემის ფაქტი. ქუჩაში რომ გააჩერო ნებისმიერი მოქალაქე და ჰკითხო, კონკრეტულად რა სიკეთის ან რა სარგებლის მომტანია ამ მიწის ნაკვეთის ფლობა და როგორ შეიძლება ეს აისახოს საქართველოს მოქალაქეების ცხოვრების გაუმჯობესებაზე, ალბათ პასუხი არავის ექნება. ამის მიუხედავად, ეს ფაქტი მთავრობის უდავო წარმატებად წარმოჩინდება ქვეყანაში, სადაც სოციალური, პოლიტიკური ან თუნდაც კულტურულ-საგანმანათლებლო კუთხით უამრავი გადაუჭრელი პრობლემა არსებობს.

ამ უცნაური მოვლენის ფესვები ქართული იდენტობის სპეციფიკურ გააზრებასა თუ გაუაზრებლობაში შეგვიძლია ვეძებოთ. ჯერ კიდევ „პერესტროიკის“ პერიოდში, როცა ქართული სახელმწიფოს დამოუკიდებლობის მოპოვების იმედი გაჩნდა და დისიდენტური წრეების მუშაობა მასობრივ საპროტესტო მოძრაობად გარდაიქმნა, დღის წესრიგში დადგა ახალი ერი-სახელმწიფოს კონტურების მოხაზვა.

ამ პერიოდის მედიამ მოახდინა საზოგადოებიდან (უფრო ზუსტად - გარკვეული პოლიტიკური და სოციალური სტრუქტურებიდან) წამოსული შეტყობინების დეკოდირება, და 1988 წლიდან ნაციონალიზმსა და პოპულიზმზე აპელირება, აქცენტის დასმა ეროვნულ კულტურაზე, ფოლკლორზე, ისტორიაზე მედიის ერთ-ერთი წამყვანი თემა გახდა. უკვე თავად მედიასაშუალებების სახელწოდებაშივე იყო განსაზღვრული მაიდენტიფიცირებელი სივრცე. ასე, მაგალითად:

• საქართველოს სახალხო ფრონტის გაზეთი „საქართველო“,
• სრულიად საქართველოს რუსთაველის საზოგადოების გაზეთი „მამული“,
• ილია ჭავჭავაძის საზოგადოების გამოცემა „ივერია“,
• ბლოკ „მრგვალი მაგიდა - თავისუფალი საქართველოს“ ბეჭდური ორგანო „თავისუფალი საქართველო“ და სხვა.

1990 წლის 28 ოქტომბრის არჩევნების შემდეგ, რომლის შედეგადაც ქვეყნის სათავეში ეროვნულ-განმათავისუფლებელი ძალები მოვიდნენ, სახელს იცვლიან გაზეთები „კომუნისტი“ (საქართველოს კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტისა და საქართველოს სსრ უმაღლესი საბჭოს ორგანო) და „ახალგაზრდა კომუნისტი“ (საქართველოს ალკკ ცენტრალური კომიტეტის ორგანო) - ისინი მკითხველის წინაშე გამოდიან სახელებით: „საქართველოს რესპუბლიკა“ და „ახალგაზრდა ივერიელი“[2]. საქართველოს უზენაესი საბჭოს ორგანო „ერის“ ლოზუნგი გახდა „ხმა ღვთისა, ხმა ერისა!“.

დამოუკიდებელი ერი-სახელმწიფოს იდეისთვის საჭირო იყო ეროვნული იდენტობის კონცეფცია. სამოქალაქო ნაციონალიზმის ნაცვლად (რაც საფუძვლად ედო 1918 წელს გამოცხადებულ დამოუკიდებელ რესპუბლიკას) ჯერ ეროვნულ მოძრაობაში და შემდგომ, ეროვნული ხელისუფლების რიტორიკაში მოიხაზა ეთნიკურ ნაცინალიზმზე დაფუძნებული კონცეფცია, რომელსაც რელიგიური მდგენელი დაემატა.

ეროვნული მოძრაობის მიერ წამოჭრილი მტკივნეული თემების სათავეში იდგა დავიდ გარეჯის სამონასტრო კომპლექსის საკითხი, რომელიც სწორედ მისი რელიგიური მნიშვნელობის გამო იქცა წამყვან თემად (ამავე სენტიმენტებზე ითამაშა რამდენიმე წლის წინ საქართველოს პრეზიდენტმა, სალომე ზურაბიშვილმა, როცა „გარეჯი საქართველოა“ კამპანია წამოიწყო, რასაც ორი უდანაშაულო მეცნიერის დაპატიმრება მოჰყვა). 1980-იანი წლების ბოლოს გამართულ საპროტესტო აქციებს სასულიერო პირები მუდმივად ესწრებოდნენ. 9 აპრილის დემონსტრაციის დასაშლელად ხელისუფლებამ დემონსტრანტების გასაფრთხილებლად და დასარწმუნებლად კათოლიკოს-პატრიარქი ილია მეორე გაგზავნა, როგორც „სულიერი მამა“ (თუმცა მის დარწმუნებას შედეგი არ მოჰყოლია). დამოუკიდებლობის აღდგენის შემდგომ კათოლიკოს-პატრიარქი ესწრებოდა თითქმის ყველა მნიშვნელოვან სახელმწიფო ღონისძიებას. ეს მხარდაჭერის აქტი მნიშვნელოვან გზავნილს შეიცავდა - ეკლესია ამ ხელისუფლებას ემხრობა. ის მცირე შემთხვევები, როცა ის პოლიტიკურ ღონისძიებაზე არ გამოჩენილა, ყოველთვის არსებული ხელისუფლების კრახით მთავრდებოდა. ილია მეორე არ მისულა დამოუკიდებლობის გამოცხადების დღეს 1991 წლის 9 აპრილს, რაც უზენაესი საბჭოს თავმჯდომარე - ზვიად გამსახურდიასთან მის დაპირისპირებად იყო აღქმული. ის არ მივიდა პარლამენტის სხდომაზე არც 2003 წლის ნოემბერში ედუარდ შევარდნაძის მხარდასაჭერად, რასაც მალე ვარდების რევოლუცია მოჰყვა (თუმცა მანამდე შევარდნაძის მონათვლა და მის წინაშე ხალხის დაჩოქება ხელისუფლების განმტკიცებას ემსახურებოდა). ეკლესიას ლეგიტიმაციის გასამყარებლად დღემდე იყენებს არა მხოლოდ სახელისუფლებო გუნდი, არამედ პოლიტიკური პარტიების დიდი სპექტრიც. პოლიტიკოსები ესწრებიან წირვებს, სტუმრობენ კათოლიკოს-პატრიარქს პრობლემური თემების გადასაწყვეტად და ერთმანეთს ეჯიბრებიან, ვინ უფრო დიდ კელაპტარს დაიჭერს ხელში ხატების ფონზე.

საპროტესტო დემონსტრაცია თბილისში, 1988 წლის ნოემბერი. გურამ წიბახაშვილის ფოტო.

თუ ეროვნული მოძრაობის ისტორიას გადავხედავთ, ვნახავთ, რომ 1980-იან წლებში მომრავლებულ „სამიზდატებში“ (არალეგალურ გამოცემებში) ადვილად შესამჩნევია ნაციონალური იდეის კონცეფციაში მართლმადიდებლობის ჩაშენება და მართლმადიდებელი ეკლესიის განსაკუთრებული როლის გამოკვეთა. მეტიც, იმდროინდელი დისკურსში, მაგალითად, პირველი რესპუბლიკის დამარცხების მიზეზს სწორედ ეკლესიის როლის ჯეროვნად ვერშეფასებაში ხედავდნენ:

“საქართველოს ისტორიაში განუზომელი იყო ეკლესიის როლი ერის შეკავშირება-განმტიცების საქმეში. სახელმწიფო და ეკლესია მჭიდროდ იყო ურთიერთდაკავშირებული და ამიტომაც ქართველი მეფეები დიდ ყურადღებას უთმობდნენ ეკლესიის გაძლიერების საქმეს ... საქართველომ რომ რამდენიმე წლის შემდეგ დამოუკიდებლობა დაკარგა, ვერ შეძლო განმტკიცება-გაძლიერება, ამის მიზეზები რთულ საგარეო ვითარებასთან ერთად შინაგან სისუსტეშიც უნდა ვეძებოთ; ეს უკანასკნელი კი გამოიწვია ეკლესიის იგნორირებამ მმართველი პარტიის მიერ. ეკლესიას შეეძლო ერის კონსოლიდაცია, მაგრამ იგი ჯეროვნად ვერ გამოიყენეს. დღეს თამამად შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ეკლესიასთან დაკავშირებით ასეთი შეცდომები არ უნდა განმეორდეს. საქართველოს ეკლესია 70-ზე მეტი წლის განმავლობაში იმყოფებოდა დამცირებულ მდგომარეობაში და მხოლოდ ახლა იწყება მისი აღორძინება. ახლა ჩვენი მოვალეობაა, ყოველმხრივ ამოვუდგეთ მას მხარში და ერთად ვიბრძოლოთ საქართველოს ბედნიერი მომავლისათვის.“ [3]

პირველი რესპუბლიკის რელიგიური პოლიტიკა სამოქალაქო ნაციონალიზმზე იყო დაფუძნებული. ახალი დემოკრატიული და სეკულარული იდეები განსაზღვრავდა სამოქალაქო ცნობიერების ბაზისურ პრინციპად „მოქალაქის“ და არა „ქართველი მართლმადიდებლის“ კონცეპტის გამოყენებას.

მკვლევარ კოტე ლადარიას აზრით, ისტორიულად ეკლესია წაგებული გამოვიდა იმ სოციალური მოძრაობებიდან, რომლებმაც მართვის ფუნქცია ერს, ნაციას გადასცა. ხოლო, მეფეს, ანუ საკრალურ ხელისუფალს - „თავი მოჰკვეთა“. საკმაოდ ხანგრძლივი პერიოდის მანძილზე არაფერი ჩანდა, რაც ჩაანაცვლებდა ეკლესიის ძირითად და ყველაზე საპასუხისმგებლო ფუნქციას, რომელიც მონარქიასთან ერთად წარსულს ჩაბარდა. ამიტომ სოციალურ მეცნიერებათა ყველაზე თვალსაჩინო წარმომადგენლები სეკულარიზაციას თავის ყველაზე აგრესიული მნიშვნელობით წინასწარმეტყველებდნენ. ღმერთის რწმენა უნდა ჩაენაცვლებინა პროგრესის რწმენას, რომელიც ამქვეყნიურ ცხოვრებას დღითიდღე გააუმჯობესებდა. ადამიანი კეთილდღეობისა და სამართლიანობის ნაყოფს ამავე ცხოვრებაში გაუგებდა გემოს[4].

დემოკრატიულ რესპუბლიკაში აქტიურად იღებდნენ კანონებს, რომლებიც სახელმწიფოსაგან ეკლესიის გამოყოფის ამოცანას ემსახურებოდა. კანონმდებლები და ამ რეფორმების ქომაგები ასე განმარტავდნენ კანონებს, რომლებიც ეკლესიაზე თავდასხმად ინათლებოდა:

„როდესაც საღმრთო სჯულის სწავლების გაუქმების კანონპროექტი ირჩეოდა. ამ კანონპროექტის წინააღმდეგ სასტიკად გაილაშქრეს ნაციონალ-დემორატების ორივე ფრთამ. გაკოტრებულ ფეოდალებისა და ბურჟუაზიის იდეოლოგებმა საკითხს გვერდი აუხვიეს და კამათი სულ სხვა სფეროში გადაიტანეს. მათ მორთეს განგაში, რომ ვითომც საღმრთო სჯულის სკოლებში სავალდებულო სწავლების გაუქმებით, ჩვენ ვართმევდეთ ხალხს სარწმუნოებას, ნამდვილათ კი კანონ პროექტი ანთავისუფლებს საქართველოს სახელმწიფოს ღარიბ ხაზინას იმ ზედმეტ ხარჯებისაგან, რომელიც დღემდე საღმრთო სჯულის სწავლებისათვის იხარჯებოდა და ეს ხარჯები კი მძიმე ტვირთად აწვა თავს საქართველოს მთელ დემოკრატიას, მიუხედავათ იმისა, სურდა თუ არა მას თავიანთი შვილებისათვის საღმრთო სჯული ესწავლებინა, რაიც დღევანდელ პირობებში ყოვლად გამოუსადეგარი საგანია ცხოვრების პირობების გაუმჯობესებისათვის."[5]

“თუ რატომ არ უნდა მიეცეს ჩვენს სამღვდელოებას სახელმწიფო ხაზინიდან ჯამაგირი, ამის საბუთი მრავალია. სხვათა შორის ისაა, რომ სახელმწიფო ხაზინა კუთვნის არა მარტო მართლმადიდებელ ხალხს, არამედ მთელ ერს, განურჩევლად საწმუნოებისა. განა შეიძლება სამართლიანად ჩავთვალოთ ის წესი, რომ მართლმადიდებელ სამღვდელოების შენახვა დავაკისროთ ქართველ კათოლიკეთ, ერაელებს, ან სხვა სარწმუნოების აღმსარებელთ, ხოლო ჩვენი სახელმწიფოს ქვეშევრდომთ, და ან მას, ვისაც რწმენა სრულიად არ აქვს? სახაზინო ფული შესდგება სხვა და სხვა გადასახდისაგან, რომესაც იხდის მთელი ერი სარწმუნოების განურჩევლად და რატომ უნდა დაისაჯონ ამ ერთობის ხანაში ასე დაუმსახურებლად ისინი, ვინც მართლმადიდებლები არ არიან, ან ვისაც სარწმუნოება სრულიად არ აქვს. დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობის მოვალეობაა, დაიცვას მოქალაქეობრივი უფლება ყოველი ქვეშევრდომისა განურჩევლად სარწმუნოებისა და ეროვნებისა.“[6]

თითქმის 100 წლის წინანდელი რესპუბლიკის სახელმწიფოებრივი კონცეფციისგან განსხვავებით, 1980-იან წლებში მომძლავრებული ეროვნული მოძრაობის მთავარ თეზისად ილია ჭავჭავაძის ფორმულა: „მამული, ენა, სარწმუნოება“ იქცა, ხოლო ილია ჭავჭავაძის ფიგურა - ეროვნული ცნობიერების ჩამოყალიბების მთავარ ორიენტირად. მიუხედავად იმისა, რომ ილია ჭავჭავაძე უალტერნატივო ავტორიტეტს წარმოადგენდა, ეროვნული მოძრაობის ლიდერებმა მისი კანონიზაცია მოითხოვეს, რასაც მიაღწიეს კიდეც. ლიბერალი საზოგადო მოღვაწე და მწერალი 1987 წლის 2 აგვისტოს წმინდა ილია მართლის შარავანდედით შეიმოსა. მერაბ კოსტავა თავის წერილში, „ილია ჭავჭავაძე“ ამ აქტს საქართველოს ისტორიაში დაუვიწყარ დღედ მოიხსენიებდა და დიდ ეროვნულ მნიშვნელობას ანიჭებდა:

“ილია ჭავჭავაძისთვის მაინც ეს სამი საუნჯეა [მამული, ენა, სარწმუნოება] ქრისტიანობისგან განუყოფელი. საქართველოს იგი ოდითგანვე ჯვარცმული ღვთისთვის ჯვარცმულად მიიჩნევდა, ხოლო მოყვასთა ქართველობას ქრისტეს სჯულთან აიგივებდა“[7].

წმინდა ნინოს ჯვრის კონსტრუქცია, წარწერით - ენა მამული სარწმუნოება, მთავრობის სასახლის წინ. 1990-1991 წლები. ნაზი გაბაიძის ფოტო. საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბილიოთეკა.

წმინდა ილია მართალი ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის სიმბოლო გახდა. მისი ეს დამატებითი რელიგიური ლეგიტიმაცია ეროვნული იდეის განმტკიცების საქმეში „ერის“ და „ბერის“ გაერთიანების წინაპირობა გახდა. ზაალ ანდრონიკაშვილის აზრით, „ილია ჭავჭავაძის კანონიზაციით ეკლესია და კათოლიკოს-პატრიარქი ილია ჭავჭავაძის ტრადიციაში ჩაეწერნენ:

„წმიდანად აღიარების შემდეგ ილია […] არა მარტო პოეტი, მწერალი, საზოგადო მოღვაწე“ ხდებოდა „არამედ გამორჩეული მოძღვარი, მქადაგებელი სიკეთისა და სიმართლისა, რწმენისა“ (ხაზგასმა ჩემია ზ.ა.). ერთი მხრივ, სეკულარულ, „საერო წმინდანს“ეკლესია „ითვისებდა“, მეორე მხრივ კი ილია ჭავჭავაძის ტრადიციაში თვითონ ეწერებოდა და ერის წინამძღოლობაზე და ბელადობაზე აცხადებდა პრეტენზიას.“[8]

შეიძლება ითქვას, რომ ამ პერიოდიდან მოყოლებული, ეროვნული იდეის განმსაზღვრელი სამი პოსტულატიდან: “ ენა, მამული, სარწმუნოება“ ეს უკანასკნელი დომინანტ კომპონენტად იქცა და თავის ჩრდილქვეშ მოაქცია „ენისა“ და „მამულის“ კონცეპტები – მათი საკრალიზაცია მოახდინა. ქართული ენა იოანე ზოსიმესეული „მეორედ მოსვლის ენის“ ნიმბით გამშვენდა[9], ხოლო ქართველი ერი „უძველესი ეტრუსკული ფესვებიდან ამოზრდილი“, „ღვთის რჩეული ერის“ სახით წარმოუდგა საბჭოური „პატრიოტული“ მითებით ისედაც ნასაზრდოებ საზოგადოებას[10].

მაგალითად, დღეს ფართოდ გავრცელებულ, მითური რჩეულობის ამსახველ სენტენციებს ხშირად შეხვდებით 1991 წლის საქართველოს უზენაესი საბჭოს ბეჭდვითი ორგანოს „ერის“ ფურცლებზე.

ენის საკრალიზაცია ილია მეორის 1980-იანი წლების ქადაგებებში ხშირად გვხვდება:

„ჩვენი მხნე, სიცოცხლისა და თავისუფლების წყურვილით აღვსილი ხალხი, საუკუნეების მანძილზე აყალიბებდა ჩვენს დიდებულ უნიკალურ ენას. ამ ენაზე შეიქმნა უძველესი ჩვენი მწერლობა, ამ ენაზე დაიწერა „წამებაი წმიდისა შუშანიკისა“, მთელს მსოფლიოში უსაჩინოესი „ვეფხისტყაოსანი“ და ბევრი სხვა. ამ ენაზე მეტყველებდნენ გელათისა და იყალთოს აკადემიებში, ეს ენა ჟღერდა სინას მთაზე, წმიდა ათონზე და იერუსალიმის ჯვრის მონასტერში. ამ ენაზე ქმნიან თავიანთ შრომებს ჩვენი ბრძენი მეცნიერები ჩვენს სახელოვან მეცნიერებათა აკადემიაში, და ჩვენს კურთხეულ უნივერსიტეტსა და ინსტიტუტებში. ქართველ ხალხს ღრმად აქვს შეგნებული, რომ „რა ენა წარხდეს, ერიც დაეცეს, ჩირქი მოეცხოს ტაძარსა წმიდას“ (გრიგოლ ორბელიანი). ამიტომ უყვართ თავისი ენა საქართველოს გულკეთილ შვილებს."[11]

„ერთი მთავარი წყაროთაგანი, საიდანაც ქართველები იღებდნენ თავიანთ სულიერ ძალებს - ესაა უძველესი და მაღლიანი ქართული ენა, რომელზეც საოცრად მდიდარი ლიტერატურა შეიქმნა, ესაა ენა, რომლის შესახებ ღირსმა მამამ იოანე-ზოსიმემ თქვა, „ყოველი საიდუმლო ამას ენასა შინა დამარხულ არს.“[12]

„ზეციური სამშობლო“ კი ქართველების ცნობიერებაში არსებობდა კულტურულად გაზიარებულ სახეებსა და ხატებში. საქართველოს, სამშობლოს ხატი ემყარებოდა თაობიდან თაობას გადაცემულ შეხედულებებს, ე.წ. სოციალურ და კულტურულ მითებს, რომლებიც თავიანთ თავში ატარებდნენ: მემკვიდრეობას, ისტორიას, რელიგიას, ენას. - აღნიშნავს სოციოლოგი ხათუნა მაისაშვილი, - ცალკეულ მედიურ რეპრეზენტაციებში საქართველო წარმოჩენილია, როგორც ძალიან განსაკუთრებული, შეზღუდული, ატიპური სივრცე, ხოლო ქართველის სახე - როგორც არქაული, ფეოდალური ეპოქისთვის დამახასიათებელი ხატი. „ის, რაც სხვაგან ტიპურია, ქართულ სინამდვილეში, არც მეტი, არც ნაკლები, - პათოლოგიურად გამოიყურება. იქნებ იმიტომ, რომ ქართული სივრცე თავისთავად ლოკალურია, შეზღუდული. ეს სივრცე, როგორც სურათი, ვთქვათ, ალაზნის ველისა ანდა ჯავახეთის ზეგანისა, ისე ჰკიდია საქართველოს ტერიტორიის კედლებზე“ (საქართველოს რესპუბლიკა, 1991, 31 მარტი) და მეორე - „უფუნქციობა ჩემი, როგორც ქართველისა, უფრო ღრმა პრობლემაა. კიდევაც რომ მოვაშოროთ საბჭოიზმის შრე, ერთ საინტერესო რამეს დავინახავთ. ვიცი, მავანი არ დამეთანხმება, მაგრამ რამდენადაც მე ყოველთვის ქართველად ვგრძნობდი თავს, ამდენად საკუთარ თავს არქაულად და თანამედროვე სამყაროში უადგილოდ ვგრძნობდი. ქართველობა მშვენიერი, ლეგენდარული ხატია, რომელიც ჩემთვის უფრო ჭეშმარიტი და რეალურია, ვიდრე ყოველდღიური რეალობა, მაგრამ ვგრძნობდი, რომ ასეთი ფენომენისათვის, რომელსაც ცალკეულ მედიურ რეპრეზენტაციებში საქართველო ქართველობა ჰქვია, ადგილი არ არის თანამედროვე სამყაროში. ეს არის ფეოდალური, ლეგენდარული ხატი“ (7 დღე, 1990, 6 დეკემბერი)“[13].

სწორედ ფეოდალური საქართველოს „ოქროს ხანის“ გაიდეალება დაედო საფუძვლად თანამედროვე დამოუკიდებელი საქართველოს ნაციონალურ იდენტობის აღქმას, სადაც წამყვანი ადგილი ქრისტიანობის იმ გაგებამ დაიკავა, რაც საბჭოთა ეკლესიის წიაღიდან მოდიოდა. ეს იყო ტრაფარეტული ლოზუნგების სახით მოცემული სარწმუნოებრივი კლიშეები, რომელიც პოსტსაბჭოთა საზოგადოების ცნობირებაში გაუაზრებლად ჩაშენდა. ეს კლიშეები ეწებებოდა ქვეყნის სოციალური თუ პოლიტიკური მოწყობის ყველა საკითხს და ბუნდოვან რელიგიურ გარსს არტყამდა.

საკრალიზდა ეროვნული მოძრაობის საკვანძო მოვლენის, საბჭოთა სადამსჯელო ჯარის მიერ 9 აპრილის დემონსტრაციის დარბევაც. 1989 წლის 26 მაისს გამართულ მიტინგზე ზვიად გამსახურდიას სიტყვაში საქართველოს დამოუკიდებლობისათვის გაღებული მსხვერპლი შეფასდა, როგორც ღვთის წინაშე გაღებული მსხვერპლი:

„ჩვენთან არს ღმერთი! და მარადის იქნება ღმერთი! და ამ შეგნებით ვძლიეთ უთვალავ ძალებს, ბნელეთის ძალებს, ბნელეთის იმპერიებს და ბნელეთის იმპერიებს შორის უდიდესს და უბოროტესსაც დავამარცხებთ, რამუთუ ჩვენთან არს წმინდა გიორგი, ჩვენთან არს წმინდა სისხლი ჩვენი მოწამეებისა, რომელიც დაიღვარა საქართველოსთვის, დაიღვარა ქრისტესთვის, დაიღვარა 9 აპრილს ... რომელიც შეუერთდა იმ წმინდა მოწამეთა სისხლს, ასიათასთა და მრავლთა მოწამეთა სისხლს. და ეს სისხლი გვიხსნის ჩვენ ... ეს არის ჩვენი ერის გზა. გზა ქრისტესი, გზა ეკლის გვირგვინისა, ჯვარცმისა და გარდაუვალი აღდგომისა ...“[14]

1980-იანი წლებში ეროვნული მოძრაობის აღმავლობისას აღმოცენებული პარტიებისა და საზოგადოებების გზავნილები გაჯერებული იყო ამგვარი რელიგიური სულისკვეთებით.

საქართველოს სამართალ-რადიკალური პარტიისა და საქართველოს ეროვნული სამართლიანობის კავშირის ერთობლივი გამოცემა „უწყებანის“ ყველა დეკლარაციის, მიმართვისა და ქარტიის ტექსტი მთავრდება სიტყვებით: ღმერთი იყოს ჩვენი მფარველი![15] (მსგავსი შეძახილები ასევე ხშირად ისმოდა საპროტესტო მიტინგსა და დემონსტრაციაზეც).

„დავით გარეჯელის საზოგადოება“ ეროვნული იდეის გარშემო ერის გასაერთიანებლად მნიშვნელოვან ინსტრუმენტად ქრისტიანობის ქადაგებას მიიჩნევდა:

„ჩვენი საზოგადოება საქართველოს ყველა რაიონში და, შეძლებისდაგვარად, ყველა სოფელში გამართავს საღამოს თემაზე: „მოკლედ - ღმერთის, ქრისტეს და ქრისტიანობის შესახებ“. საღამოს შემდეგ კი გაიმართება კითხვა-პასუხი და გაიცემა პასუხები თითქმის ყველა კითხვაზე, რითაც მცირე წვლილს ჩვენც შევიტანთ ერის სულიერად შეკავშირებასა და გაერთიანებაში.“[16]

დემოკრატ პედაგოგთა კავშირის ბეჭდვითი ორგანო „საბა“ სავსეა მოვლენათა მისტიკური ახსნებით. ამ კავშირის მიმართვა სასწავლო პროგრამიდან დაწყებითი სამხედრო მომზადების ამოღების, პიონერული, კომკავშირული და სკკპ პირველადი ორგანიზაციების გაუქმების, სკოლებში საარჩევნო-სააგიტაციო უბნების გაუქმების შესახებ მთავრდება შეძახილით: ჩვენთან არს ღმერთი![17]

როცა ეს გაერთიანება (ახალგაზრდა შემოქმედ მასწავლებელთა ასოციაცია, სახალხო ფრონტთან არსებული მასწავლებელთა ასოციაცია და დემოკრატ პედაგოგთა კავშირი) საგანმანათლებლო სივრცის გარდაქმნის აუცილებლობაზე საუბრობს, მთავარი კონცეფციაა „სულიერი აღორძინების ხელშეწყობა“:

„ამა წლის 23 ნოემბერს ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიისა და ქრისტიან-დემოკრატთა ახალგაზრდული ასოციაციის ინიციატივით ჩატარდა შესანიშნავი აქცია: წმინდა გიორგის ბილწთშემმუსვრელი ხატი შეესვენა უნივერსიტეტის ტაძარში, რაც თითოეული ჩვენთაგანისთვის განწმენდის უკეთურობასთან შეუპოვარ ბრძოლაში დიადი გამარჯვების სიმბოლოა. ამ დღეს უნდა დაედოს სათავე სატანური საწყისის ამოძირკვას საგანმანათლებლო დაწესებულებებიდან. აბა, შეუთავსებელი იქნება ერთმანეთთან წმინდა გიორგის ხატი, ის სულისკვეთება, რომელიც ამის შემდეგ დაისადგურებს უნივერსიტეტში."[18]

ეროვნული ლიდერების მიმართვა ქართველი ახალგაზრდობისადმი ოკუპანტთა ჯარში სამსახურზე უარის თქმის შესახებ მთავრდება მოწოდებით:

ღმერთი იყოს ჩვენი მფარველი ამ დიდი საქმის აღსრულებაში! გაუმარჯოს ერთიან, დამოუკიდებელ, ქრისტიანულ საქართველოს! (ზვიად გამსახურდია, [მერაბ კოსტავა], ირაკლი წერეთელი, ირაკლი ბათიაშვილი)."[19]

ზვიად გამსახურდია და დეკანოზი თეოდორე ამბროლაძე. გივი ნახუცრიშვილის ფოტო. საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბილიოთეკა.

მეტიც, „ჭეშმარიტი პოლიტიკოსის“ ამოსაცნობ ნიშნად მისი ქრისტიანობა და მორწმუნეობა შეიძლება მიჩნეულიყო:

„პოლიტიკოსი მით უფრო ახლობელი და ძვირფასია ქვეყნისთვის, რაც უფრო ჭარბად იგრძნობა მის მოღვაწეობაში ქრისტიანული გულისა და გონების მადლი... პრეზიდენტს დაუპირისპირდა პროფესორი, რომელსაც ერთი ქრისტიანული ნაბიჯიც კი არ გადაუდგამს ცხოვრებაში, რომელიც ეშმაკების ბაზარზე მილიონჯერ გაჰყიდის სულს ტკბილი და უზრუნველი ცხოვრებისათვის. მათთვის, ვინც ზვიად გამსახურდიას დიქტატორად მოიხსენიებენ, სავსებით საკმარისი უნდა იყოს ასეთი პასუხი: „დიქტატორი“ ხშირად დადის ეკლესიაში, სანთლებს ანთებს, ლოცულობს ... ზვიად გამსახურდია დიქტატორი კი არა, მორწმუნე ქართველია, ღმერთს მინდობილი და ძეხორციელის ბედზე ღრმად ჩაფიქრებული ... მერაბ კოსტავა რომ ჭეშმარიტი ქრისტიანია, ამას ვერავინ უარყოფს.“[20]

თავის მხრივ, მართლმადიდებელი ეკლესია უკვე აქტიურად ერთვება ეროვნული იდენტობის ფორმირების საქმეში. ეკლესიის საჭეთმპყრობლის, ილია მეორის ქადაგებებში სარწმუნოებრივი განმანათლებლობის პარალელურად ჩნდება ისეთი სახე-ხატები, როგორიცაა „ივერიის გაბრწყინება“, „ზეციური საქართველო“,“ ღვთისმშობლის წილხვედრი ქვეყანა“, „წმინდა მიწა“.

„...ახალშობილმა ყრმამ დაჩრდილა საქართველოში მანამდე არსებული წარმართული რელიგიები და სულიერად გარდაქმნა ადამიანი, ამჟამად საქართველოს მიწა წმინდაა, მის წიაღში განისვენებს მაცხოვრის კვართი, ივერია არის ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის წილხვედრი, აქ ქადაგებდნენ მოციქულნი - ანდრია პირველწოდებული და სიმონ კანანელი, აქ შეასრულა თავისი სამოციქულო მისია მოციქულთა სწორმა და ქართველთა განმანათლებელმა წმინდა ნინომ, აქ ბევრი წამებული გვირგვინოსან იქმნა, ივერია ბრწყინავს მღვდელთმთავართა და ღირსთა მამათა ღვაწლით, ამ მიწაზე გვესმის ჩვენ საიდუმლო სიტყვები, რომლებიც ოდესღაც მოისმინა ღვთისმხილველმა და დიდმა წინასწარმეტყველმა მოსემ: „გაიხადე ფეხსაცმელი ფერხთაგან შენთა, რადგანაც მიწა, რომელზედაც დგახარ, ადგილი წმიდა არს“ (გამ. III,5).“[21]

„ხმალს არ აგებდა ქარქაშში ქართველი კაცი, ხმალი მზად ჰქონდა მუდამ მებრძოლს, და მკლავიც მზად ჰქონდა ბრძოლისა და შრომა-გარჯისათვის... თუ არა ქრისტიანული მადლი, ვინ დაბადებდა ისეთ გმირებს, როგორებიც იყვნენ: თორნიკე ერისთავი, დავით და კონსტანტინე, შალვა, ბიძინა და ელიზბარი, მღვდელი თედორე. მაშასადამე, ქრისტიანობამ მოუტანა საქართველოს ბევრი რამ კარგი და სასახელო. ჩვენ ვულოცავთ ჩვენს საყვარელ ერს ამ ბრწყინვალე დღეს ქრისტეს შობისას და ვუსურვებთ, რომ კვლავაც ქრისტიანული გზითა და აზრით ეტარებინოს თავისი მარად აღმავალი სული და მისწრაფება... ნუ დავივიწყებთ, რომ ჩვენს ეროვნულ ერთიანობაში, ერისა და ეკლესიის ერთიანობაშია სარწმუნოების, სასოებისა და სიყვარულის წყარო, და მხოლოდ ასეთ ერთიანობას შეუძლია უზრუნველყოს ჩვენი დიდი მომავალი... ჩვენ შევსთხოვთ ღვთისმშობელ დედას, რომ მისი წმიდა საფარველის ქვეშ ყოფილიყოს მარად საქართველო, ქართველი ხალხი და მთელი ქვეყანა.“[22]

„ღმერთი გვწყალობდა და ღვთისმშობელი მფარველობდა ჩვენს ერსა და ჩვენს ეკლესიას.“[23]

„საზოგადოება თანდათან მიდის იმ დასკვნამდე, რომ ქრისტიანული აღზრდის გარეშე არაფერი გამოვა. ამაზე პასუხისმგებლობა კი, რა თქმა უნდა, ეკისრება ეკლესიას. მღვდელმსახურებსა და სასულიერო განათლების მქონე ღვთისმოსავ მორწმუნეთ. როდესაც ვლაპარაკობთ სულიერ, ზნეობრივ და გონებრივ განვითარებაზე, უპირველეს ყოვლისა, ვგულისხმობთ ზრუნვას ჩვენი შვილების, ჩვენი ახალგაზრდობის აღზრდაზე.“[24]

ამგვარად, თავისუფალი და დამოუკიდებელი საქართველოს ეროვნული იდენტობა დასაწყისშივე რეალობის რელიგიურ აღქმას დაუკავშირდა. მითო-პოეტური ხატებით გაჯერებული საბჭოური „პატრიოტული სულისკვეთების“ სტალინური კონცეფცია, რომელიც ერის ფენომენსენის ერთობის, ტერიტორიის ერთობის, ეკონომიკური ცხოვრების ერთობისა და ფსიქიკური წყობის ერთობის ბაზაზე აშენებულად წარმოგვიდგენდა, დაემატა რელიგიური კომპონენტიც, რომელიც დანარჩენი კომპონენტების შემკვრელი და გამაერთიანებელი გახდა.

დასკვნის სახით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ახალი ქართული ეროვნული იდენტობის საძირკველში ჩამოუყალიბებელი ღირებულებათა სისტემა იდო - სამოქალაქო ნაციონალიზმის კონცეპტებისგან დაცლილი, მკვდარი საბჭოთა იდეოლოგიის ბაზაზე აღმოცენებული „სამშობლოს“ ცნება, რომელიც საბჭოთა ქართველის კოლექტიურ ცნობიერებაში სტალინის მითითებით განმტკიცდა. ეს იყო „საქართველოს გმირული წარსული“, რომელიც საუკუნეებში იყო ჩაკარგული და ეროვნული სიამაყის გამოხატულებას წარმოადგენდა. დამოუკიდებელი საქართველოს ეროვნული იდენტობის კონცეფციაც ამ ცნებას დაეფუძნა და ათეისტური არტახებისგან გამოთავისუფლებული „მართლმადიდებლობის კულტით“ შეივსო.

2002 წელს პოლიტიკური და სოციალური სივრცის საკრალიზაცია მატერიალიზდა „კონსტიტუციურ შეთანხმებაში“, რამაც მართლმადიდებელ ეკლესიას განსაკუთრებული სტატუსი მიანიჭა. ეკლესია ერის არა მარტო სიმბოლური იდეური წინამძღოლი, არამედ გამორჩეული უფლებებითა და გავლენებით აღჭურვილი სტრუქტურა გახდა, რომელიც სახელმწიფოს პოლიტიკურ და სოციალურ ცხოვრებაში მნიშვნელოვანი აქტორის როლს თამაშობს და „ღვთის სახელით“ მუდმივად ეწინააღმდეგება სახელმწიფოს მოწყობის დემოკრატიულ პრინციპებს. ის სენტიმენტები, რაც დამოუკიდებლობითვის ბრძოლის დროს ეროვნული სულის გასაძლიერებლად იყო ჩაფიქრებული, დღეს რუსული გავლენების იარაღად იქცა. სწორედ ამგვარად გაგებული და ჩამოყალიბებული ეროვნული იდენტობა, რომელსაც ბუნდოვანი სახელი „ქართველობა“ ჰქვია და რეალურად ეთნო-რელიგიურ ნაციონალიზმს ეყრდნობა, შეიძლება მივიჩნიოთ „შებრკოლების ლოდად“ და ქართულ სახელმწიფოში სამოქალაქო ნაციონალიზმის ჩამოყალიბების მთავარ შემაკავებელ ფაქტორად.

[1]1 არხი. https://1tv.ge/news/mackhovris-natlobis-adgilze-mdinare-iordanestan-saqartvelostvis-gadacemuli-miwis-nakveti-4000-kv-m-s-sheadgens/ (ნანახია 23.06.2022)

[2] ხ. მაისაშვილი. ეროვნული იდენტობის რეპრეზენტაცია 1990-1991 წლების

ქართულ ბეჭდურ მედიაში. თბილისი, 2010, 14.

[3] გოჩა საითიძე. „26 მაისი და საქართველოს ეკლესია. გაზეთი „ერი“. N22. 22.05.1991, გვ.7.

[4] კ. ლადარია, საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიის რეფორმა 1917–1921 წლებში, სამაგისტრო ნაშრომი, 2010, 5-6.

[5] ”ერთი კანონპროექტის გამო”, გაზეთი „ერთობა“, N259, 29.11.1918

[6] ხოტეველი გაზ. „სახალხო საქმე“, 1920 წ. სექტემბერი.

[7] მ. კოსტავა. „ილია ჭავჭავაძე“. შეწყვეტილი ფიქრები. თბილისი. მერანი. 1991, 183

[8] ზაალ ანდრონიკაშვილი: ილია I და ილია II. https://tdi.ge/ge/blog/ilia-i-da-ilia-ii (ნანახია 25.06.2022)

[9] ზ. გამსახურდია. ქებაჲ და დიდებაჲ ქართულისა ენისაჲ“. საქართველოს სულიერი მისსია. თბილისი.2007

[10] ზ. გამსახურდია. საქართველოს სულიერი მისსია. ლექცია, წაკითხული „იდრიარტის“ ფესტივალზე თბილისში, 1990 წ. 2 მაისს. საქართველოს სულიერი მისსია. თბილისი, 2007.

[11] ილია მეორე, საშობაო ეპისტოლე, 1981. სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ილია II „ეპისტოლენი, სიტყვანი, ქადაგებანი“, ტომი I, თბილისი, 1997 წ.

[12] ილია მეორე, საშობაო ეპისტოლე, 1982. სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ილია II „ეპისტოლენი, სიტყვანი, ქადაგებანი“, ტომი I, თბილისი, 1997 წ.

[13] ხ. მაისაშვილი. ეროვნული იდენტობის რეპრეზენტაცია 1990-1991 წლების

ქართულ ბეჭდურ მედიაში. საკვალიფიკაციო ნაშრომი სოციალურ მეცნიერებათა

დოქტორის ხარისხის მოსაპოვებლად. ილიაუნი. თბილისი, 2010, 47-48

[14] ზვიად გამსახურდიას გამოსვლა, თბილისი =, 1989 წლის 26 მაისი (წიგნში: საქართველო: ტრავმა და ტრიუმფი დამოუკიდებლობისკენ მიმავალ გზაზე (ნინო ჩიქოვანი, ქეთევან კაკიტელაშვილი, ირაკლი ჩხაიძე, ივანე წერეთელი, ქეთევან ეფაძე), თბილისი. 2022, 66.

[15]უწყებანი, N1. 29.08.1989

[16] გოდერძი გოდერძიშვილი, „გზა ხსნისა“ (დავით გარეჯელის საზოგადოების ბეჭდვითი სიტყვის ორგანო), 1987 წ. N1. გვ. 2.

[17] დემოკრატ პედაგოგთა კავშირის ბეჭდვითი ორგანო „საბა“. 1989, N1, გვ.1

[18] კარლო ბარდაველიძე. „ჩვენი პოზიცია“. დემოკრატ პედაგოგთა კავშირის ბეჭდვითი ორგანო „საბა“, N2 1989

[19] წმინდა ილია მართლის საზოგადოების სამხედრო საქმეთა კომისიის საინფორმაციო ბიულეტენი. 1989, N2, გვ. 3

[20] ვაჟა ხორნაული. „ ...და საქართველო კიდევ დაიჭრა გულში“. ლიტერატურული საქართველო, N48, 29.11.1991, გვ. 11-12.

[21] ილია მეორე, საშობაო ეპისტოლე, 1979. სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ილია II „ეპისტოლენი, სიტყვანი, ქადაგებანი“, ტომი I, თბილისი, 1997 წ.

[22] ილია მეორე, საშობაო ეპისტოლე, 1981. სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ილია II. „ეპისტოლენი, სიტყვანი, ქადაგებანი“, ტომი I, თბილისი, 1997 წ.

[23]ილია მეორე,საახალწლო ქადაგება, 1979. სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ილია II. „ეპისტოლენი, სიტყვანი, ქადაგებანი“, ტომი I, თბილისი, 1997 წ.

[24] ილია მეორე, „სააღდგომო ეპისტოლე“, 1989სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ილია II. „ეპისტოლენი, სიტყვანი, ქადაგებანი“, ტომი I, თბილისი, 1997.