ჟურნალისტი და ისტორიკოსი ერიკ ლი წიგნში „ექსპერიმენტი. საქართველოს მივიწყებული რევოლუცია 1918-1921“ საქართველოს ტერიტორიაზე მცხოვრები ეროვნული უმცირესობებისადმი მიძღვნილ თავში აღნიშნავს, რომ - “ქართველ სოციალ-დემოკრატებს ეროვნული უმცირესობების უფლებებისა სწამდათ, მაგრამ ეს საკითხი მაინც აქილევსის ქუსლს წარმოადგენდა დემოკრატიული რესპუბლიკის მესვეურთათვის” (ლი, 2018 წ: გვ.181) საქართველოს კონსტიტუციის მიერ ნაგულისხმევი მულტიკულტურული გარემოს შექმნის იდეა სხვა რეალობასთან შეჯახებამ დაანგრია და ერიკ ლი ეთანხმება მკვლევარ ემილ სულეიმანოვის მოსაზრებას:

"...სხვა სახელმწიფოებს, კერძოდ რუსეთს, ეთნიკური კონფლიქტებზე ხელის მოთბობა ხელსაყრელ პირობებს უქმნიდა რეგიონში თავისი გავლენების განსამტკიცებლად. ახალ რესპუბლიკას უფრო დიდ საფრთხესაც კი [ვიდრე დენიკისგან მომავალი საფრთხე] უქმნიდა ბოლშევიკების მიერ სამხრეთ ოსეთის ოსებისა და აფხაზების წაქეზება ... საქართველოს სუბეთნიკური რუკის მოზაიკურობა ძალზე ეფექტური იარაღი გამოდგა გარე ძალთა ინტერვენციისათვის ქვეყნის ისტორიის უახლოეს პერიოდში ... ეს ფაქტორი უმთავრეს კოშმარად ექცათ ქართველ ინტელექტუალებსა და სახელმწიფო მოხელეებს, რომლებიც ქვეყნის იდეოლოგიურ-პოლიტიკური ერთიანობის შენარჩუნებას ცდილობდნენ" (ლი 2018 წ: გვ.182-183).

ვფიქრობთ, ეს ზუსტი შეფასებაა იმ ურთიერთმიმართებებისა, რომელიც განვითარდა 1918-1921 წლებში საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობასა და ეროვნულ უმცირესობებს შორის.

ერიკ ლისგან განსხვავებით, გადაჭარბებულ ნაციონალიზმში ადანაშაულებს დემოკრატიულ რესპუბლიკას ისტორიკოსი ფირუზ ქაზემზადე წიგნში “ბრძოლა ამიერკავკასიისათვის 1917-1921”. ავტორი აღნიშნავს, რომ ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ, ქართველი მენშევიკები ქართველი ხალხის მოძლიერებულ ნაციონალიზმს უნდა აჰყოლოდნენ. ნაციონალიზმის ვირუსი მოულოდნელისისწრაფით ვრცელდებოდა და სახელმწიფოს ყველა ორგანოს ედებოდა. ნაციონალიზმისაკენ გადაგმული ნაბიჯი იყო რევოლუციის წითელი ალმის ეროვნული დროშით ჩანაცვლება, რომელზეც საქართველოს მფარველი წმინდა გიორგი იყო გამოსახული. საქართველოს დამფუძნებელმა კრებამ ქართული ენა ერთადერთ ენად გამოაცხადა, რომელზეც მის წევრებს შეეძლოთ გამოსვლა. ერთადერთი ენა – რუსული, რომელიც ყველას ესმოდა, კანონგარეშედ იყო გამოცხადებული. ქართულის სახელმწიფო ენად გამოცხადებამ უმუშევრად დატოვა რუსი და სომეხი მოქალაქეები და ა.შ. ბოლოს ავტორის მოჰყავს ინგლისელი კორესპონდენტის ციტატა, რომლის თანახმადაც, მან საქართველოში “იმპერიალისტი მცირე ერის” კლასიკური ნიმუში დაინახა (ქაზემზადე 2016 წ: გვ. 245-247). შთაბეჭდილება რჩება, რომ ავტორი ადანაშაულებს დემოკრატიულ რესპუბლიკას მიზანმიმართულ და შოვინისტურ ნაციონალიზმში, რომელმაც გამოიწვია მთელი რიგი რყევები და დაპირისპირებები ქვეყნის შიდა და გარე ძალებთან. მიუხედავად იმისა, რომ დამოუკიდებლობის არსებობის 1028 დღეს ნამდვილად არ ჩაუვლია მშვიდად და მას არც ომი და დაპირისპირებები დაჰკლებია, ფირუზ ქაზემზადეს ეს მოსაზრება სუბიექტურ განწყობებს შეიცავს და ფაქტობრივ მტკიცებულებასაც არის მოკლებული. კონსტიტუციურად დამტკიცდა, რომ დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობა, ქართული სახელმწიფოს ტერიტორიაზე აღიარებდა ეთნიკურ უმცირესობებს; ხელს უწყობდა მათ უფლებრივ, კულტურულ და ეთნიკურ თვითგამორკვევას. თუმცა, მათგან ეროვნული პროექტის მიმართ ლოიალობას მოითხოვდა.

1918 წლის 26 მაისს, საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენის პირველსავე დღეს, ეროვნული საბჭოს სხდომაზე ნოე ჟორდანიამ განაცხადა, რომ სახელმწიფოს ფარგლებში მოსახლე სხვადასხვა ერის უმცირესობა ისეთივე უფლებამოსილია, როგორც ქართული სახელმწიფოს უმრავლესობა - ქართველი მოსახლეობა.”[1] დამოუკიდებლობის აქტის მე-5 და მე-6 მუხლში კი ხაზგასმულია, რომ

“5) საქართველოს დამოუკიდებელი რესპუბლიკა თავის საზღვრებში თანასწორად უზრუნველყოფს ყველა მოქალაქის სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებს განურჩევლად ეროვნების, სარწმუნოებისა, სოციალური მდგომარეობისა და სქესისა.
6) საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა განვითარების თავისუფალ ასპარეზს გაუხსნის მის ტერიტორიაზე მოსახლე ყველა ერს”.[2]

აღსანიშნია, რომ საქართველოს დამოუკიდებლობის გამოცხადებას ესწრებოდნენ და სიტყვითაც მიმართეს ოსების, მუსლიმი ქართველების, პოლონელების, გერმანელების წარმომადგენლებმა.[3]

გარდა ამისა, საქართველოს ეროვნული საბჭოს 1918 წლის 15 ივნისის დეკლარაციაში ვკითხულობთ:

“მთავრობა თავის მოვალეობად მიიჩნევს, ცხოვრებაში გაატაროს საქართველოს დამოუკიდებლობის აქტში აღიარებული დებულება, რომლითაც საქართველოს ტერიტორიაზე მოსახლე ეროვნულ უმცირესობათა მოქალაქეებს მიენიჭებათ ისეთივე პოლიტიკური, მოქალაქეობრივი და ეროვნულ-კულტურული უფლებები, რომლითაც აღჭურვილი იქნება თვით ქართველი მოქალაქენი.”[4]

დეკლარაციებიდან ცხადი ხდება, რომ პირველივე დღიდანვე, დამოუკიდებელი რესპუბლიკის პოლიტიკა ეროვნული უმცირესობების მიმართ ტოლერანტული იქნება. ეროვნული უმცირესობების უფლებებმა, ასევე მათი განათლებისა და კულტურული თვითგამორკვევის საკითხებმა, საბოლოოდ ჩამოყალიბებული სახე, 1921 წლის საქართველოს კონსტიტუციაში მიიღო. “ეროვნული უმცირესობების" უფლებები კონსტიტუციის მე-14 თავში აისახა. ყველა ეთნიკური უმცირესობის წარმომადგენელს საკუთარ ენაზე სწავლისა და განვითარების უფლება ეძლეოდა, ისევე როგორც საკუთარი თვითმმართველობებისა და კავშირების დაარსების შესაძლებლობა. თავიანთი უფლებების დასაცავად, მათ შორის აღნიშნული კავშირების საშუალებით, ისინი უფლებამოსილნი იყვნენ, სასამართლოსთვის მიემართათ. (პაპუაშვილი 2013 წ: გვ. 15)

როგორც ვხედავთ, კონსტიტუციაში განსაზღვრულია ეროვნული უმცირესობების განათლების ხელმისაწვდომობისა და კულტურული თვითგამორკვევის უფლებები სახელმწიფოს მხრიდან მასში ჩაურევლობის გარანტიით, თუმცა, ეროვნულ უმცირესობათა მიერ სახელმწიფო კანონისა და კონსტიტუციის დაცვის საფუძვლებზე. მართლაც, სამართლებრივ აქტში დეკლარირებული დაპირებები თანმიმდევრულად ვითარდებოდა კიდეც პრაქტიკაში: საქართველოში მცხოვრებ თითოეულ ეთნიკურ უმცირესობას ჰქონდა საკუთარი ეროვნული საბჭო, შეუზღუდვად მუშაობდნენ ეთნიკური ნიშნით აღმოცენებული პოლიტიკური ორგანიზაციები. საქართველოში ფუნქციონირებდა 80 სომხური, 60 რუსული, 31 აზერბაიჯანული ("თათრული") სკოლა. თბილისში დაფუძნდა რეალური გიმნაზია, საფუძველი ჩაეყარა პირველდაწყებით განათლებას აფხაზურ და ოსურ ენებზე. უმცირესობები შედიოდნენ საქართველოს ეროვნულ საბჭოში და ა.შ. (ჯანელიძე 2009 წ: გვ.123). თბილისის სასწავლებლები ეროვნული შემადგენლობის მიხედვით ნაწილდებოდა. ასეთი იყო ვაჟთა1-ლი, მე-2, მე-5 სასწავლებლები. მე-7, მე-8 გიმნაზიები დაეთმოთ ქართველების. მე-3, მე-4 და მე-5 სასწავლებლები კი შერეული პრინციპით გადანაწილდა სომეხი და რუსი მოსწავლეებისათვის. ქალთა სასწავლებლებიც შერეული პრინციპით განაწილდა: აქ ერთად იყრიდნენ თავს ქართველი, რუსი და სომეხი მოსწავლეები. ეროვნული უმცირესობებისათვის გამოიყო უმაღლესი დაწყებითი და დაბალი სკოლებიც. სოხუმის საოსტატო სემინარიასთან დაარსდა პარალელური კლასები აფხაზებისათვის, ხოლო ოსეთში კი – უმაღლესი დაწყებითი სასწავლებელი ჯავაში. მოეწყო პედაგოგიური კურსები მუსლიმთა სკოლების მასწავლებელთათვის (საყვარელიძე 1992 წ: გვ. 9) დამფუძნებელი კრების განათლების კომისიაში დაადგინეს, რომ “ეროვნულ უმცირესობათა სკოლების მიმართ კვლავაც წარმოებული უნდა იყოს სახელწიფოებრივი პოლიტიკა მათი ეროვნულ-კულტურული უფლებების დაცვით”.[5]

დამფუძნებელი კრების წევრი და საკონსტიტუციო კომისიის თავჯდომარე პავლე საყვარელიძე წერილში “საქართველოს კონსტიტუციისათვის (ეროვნული უმცირესობანი)”[6] აღნიშნავს, რომ მას შემდეგ, რაც რევოლუციების ქარცეცხლმა გადაურა ძველ იმპერიებს და გამოიწვია მათი დაშლა, გარდაუვალმა ისტორიულმა პროცესება წარმოქმნა ეროვნული სახელმწიფოები. ცალკეულ ერებში ნაციონალური სახელმწიფოების წარმოქმნას დემოკრატიული განვითარება და დემოკრატია იწვევს. ასე მოხდა საქართველოს შემთხვევაშიც. ერი სოციალური ორგანიზმია, რომელიც აღჭურვილია სახელმწიფო ორგანოებით. მათი არსებობა გარანტიაა ქვეყნის სამართლიანი, მშვიდობიანი განვითარებისათვის. ერთ-ერთ ასეთ ორგანულ საკითხს ეროვნული უმცირესობების საკითხის დემოკრატიული გზით გადაწყვეტა წარმოადგენს. ეროვნულ უმცირესობათა საკითხი, პირველ რიგში, დაკავშირებულია ეროვნულ საკითხთან. შემდგომ კი - ქვეყნის სახელმწიფოებრივობის იდეალთან, რადგან მათი უფლებების განსაზღვრა მის პოლიტიკურ და სახელმწიფოებრივ მოვალეობად მიაჩნია. თუმცა, იმისათვის, რომ მოხდეს ეროვნულ უმცირესობათა საკითხის იდეალურად გადაწყვეტა, საჭიროა ნაციონალური სახელმწიფოს შექმნა - “ერის კოლექტიური პირადობის თავდაცვისათვის”.[7]

პავლე საყვარელიძე საკონსტიტუციო კომისიაში გამართულ დისკუსიებშიც ღიად აცხადებდა, რომ ეროვნული სახელმწიფოს დაარსება, მისი განვითარება, ეს არის საკითხის იდეალურად გადაწყვეტა. დემოკრატია ვერ განვითარდება იქ, სადაც ეროვნული ნიშნით ჩაგვრას აქვს ადგილი. რუსეთის იმპერიის პირობებში ქართველი ინტელექტუალები თუ ავტონომიის უფლების მოპოვებაზე ფიქრობდნენ, 1918 წლის შემდეგ ქვეყანა სხვა რეალობის წინაშე აღმოჩნდა და ამ რეალობას ქართული ეროვნული სახელმწიფოს დაარსება ჰქვია.[8]

პავლე საყვარელიძის აზრით, არსებობს სამი მიზეზი, რომელიც ამტკიცებს ეროვნული სახელმწიფოს შექმნის უპირატესობას:

1) ნებისმიერი სახელმწიფო ცდილობს უფლებრივი ორგანოების, იგივე თვითმმართველობების (ხაზგასმა, ავტორისაა) შექმნას და ეს არის აუცილებელი პირობა მისი თავისუფალი განვითარებისათვის.

2) მეორე მიზეზი დემოკრატიული მოტივია. დემოკრატია ვითარდება იქ, სადაც არ არის ერთა შორის ბრძოლა. ასეთი კი ნაციონალური სახელმწიფოა.

3) დემოკრატიის მაღალი ხარისხი და ერთა შორის მშვიდობა არის წინაპირობა კულტურის განვითარების. სამივე მიზეზი ერთმანეთისგან გამომდინარეობს დაქმნის ნიადაგს ეროვნული, დემოკრატიული სახელმწიფოს განვითარების, რომლის მოსახლების უმეტესობა ქართველია. შესაბამისად, “ჩვენ ვდგევართ ეროვნული სახელმწიფოს ნიადაგზე და მისი ინტერესების თვალსაზრისით ვშინჯავთ ეროვნულ უმცირესობათა საკითხს” - აცხადებს პ. საყვარელიძე.[9]

ამ დროისათვის, უკვე არსებული კანონმდებლობით, სახელმწიფო აღიარებდა ყველა მოქალაქეს განურჩევლად ეროვნებისა. არ განასხვავებდა მას სარწმუნოების მიხედვით და თავისუფალი პოლიტიკური და მოქალაქეობრივი არჩევანის უფლებას ანიჭებდა, იქნებოდა ეს პროპორციული არჩევნების სისტემის პრაქტიკა, სოციალური საკითხი, ენის გამოყენების საკითხი სასამართლოებსა და თვითმმართველობებში და ა.შ.[10] ეს მონახაზი თვალსაჩინოს ხდის, რომ დემოკრატიული რესპუბლიკის წარმომადგენლების ამოსავალი წერტილი ეროვნული საკითხია, რომლის გარშემოც უნდა გაიშალოს სხვათა უფლებები დემოკრატიზმის პრინციპით.

აქვე ყურადღებას გავამახვილებთ საკონსტიტუციო კომისიის მიერ შემუშავებულ იმ დებულებებზე, რომლებიც განათლების, ენის, კულტურული თვითგამორკვევის საკითხებს ეხება. 1920 წლის 5 მაისის სხდომაზე საკონსტიტუციო კომისიამ დაამტკიცა, რომ კონსტიტუციის პროექტის თავს ეროვნული უმცირესობების შესახებ საფუძვლად დასდებოდა პავლე საყვარელიძის პროექტი. პროექტის თანახმად, ეროვნულ უმცირესობებს არ ეზღუდებოდათ თავისუფალი პოლიტიკური, სოციალ-ეკონომიკური და კულტურული განვითარება, განსაკუთრებით მათსავე დედა-ენაზე სწავლა-აღზრდა და ნაციონალურ-კულტურული საქმეების წარმოება. მიკუთვნებულობა ამა თუ იმ ეროვნულ უმცირესობისადმი განისაზღვრებდა ადამიანის ნება-სურვილით. კონსტიტუცისაა და კანონმდებლობის ფარგლებში, ეროვნულ უმცირესოებს შეეძლოთ დაეარსებინათ დემოკრატიულად არჩეული ნაციონალური კავშირები თავიანთი კულტურულ-საგანმანათლებლო საქმიანობის წარმოებისთვის. არავის ეზღუდებოდა პოლიტიკური და მოქალაქეობრივი უფლებები ნაციონალურ კავშირში მონაწილეობისათვის. უმცირესობები სკოლებში ისწავლიდნენ თავიანთ დედა-ენაზე, მაგრამ კანონი ავალდებულებდა, შეესწავლათ სახელმწიფო ენა. თუ რომელიმე თვითმმართველობის ფარგლებში მოსახლეთა უმეტესობა ეროვნული უმცირესობის წარმომადგენელი იქნებოდა, მაშინ მათ შეეძლოთ საქმის წარმოება სახელმწიფო ენასთან ერთად, თავიანთ მშობლიურ ენაზეც. გარდა სახელმწიფო ენისა, ეროვნული უმცირესობის ენის ცოდნა სავალდებულო იყო ადგილობრივი მმართევლისა და მოსამართლისათვის. სხვა ეროვნების მქონე დეპუტატს, რომელმაც არ იცოდა სახლმწიფო ენა, სიტყვის წარმოთქმა შეეძლო თავის ენაზე.[11]

საკონსტიტუციო კომისიის წევრთა ნაწილი ეთანხმებოდა პროექტში გაწერილ დებულებებს. ნაწილისთვის კი მსჯელობის საგანს წარმოადგენდა კვლავ უმცირესობებისათვის საჯარო უფლების მინიჭების საკითხი. მაგალითად, იესე ბარათაშვილს შესაძლებლად მიაჩნდა, უმცირესობებს ჰქონოდათ ცალხმრივი საჯარო უფლება, ვიდრე მხოლოდ უფლებრივი უზრუნველყოფით შემოსაზღვრა. გამომდინარე იქიდან, რომ ეროვნული სახელმწიფო იქმნება იმანენტური ძალით, მისთვის საშიშროებას არ უნდა წარმოადგენდეს დამოუკიდებელი საჯარო უფლებების მქონე ორგანიზაციები. მას მიაჩნდა, რომ ამ ორგანიზაციების საერთო სახელმწიფო კანონმდებლობის ფარგლებში მოთავსება სრულიად შესაძლებელი იყო. ეს საშუალებას მისცემდა ეროვნულ უმცრესობებს, თავიანთი უფლებები ფართოდ განევითარებინათ.[12] იესე ბარათაშვილის მოსაზრება უარყოფილი იქნა საკონსტიტუციო კომისიის მიერ.

ნაციონალიზმის მოდერნისტული თეორიის მიხედვით, ეროვნული თვითშეგნების წარმოქმნისა და განტკიცების ერთ-ერთი უმთავრესი ფაქტორი ენაა. როდესაც ადგილობრივი სალაპარაკო ენა სტანდარტიზებულ, გაზეთებისა და მედიის ენად იქცევა, ერის ჩამოყალიბების და მისი თვითგამორკვევის პროცესი დამამთავრებელ ეტაპზე გადადის, რამდენადაც ის უკვე თავს კულტურულ ერთობად მიიჩნევს. პავლე საყვარელიძის პროექტში, ენის და დედა-ენაზე სწავლების თავისუფლად არჩევის უფლება ენიჭებოდათ უმცირესობების წარმომადგენლებს. ენის საკითხიც იყო ის, რის გარშემოც ცხარე დებატები მიმდინარეობდა საკონსტიტუციო კომისიის წევრებს შორის. მაგალითად, გიორგი გვაზავა განიხილავდა შვეიცარიის მაგალითს, სადაც სამი სახელწიფო ენა მოქმედებს: გერმანული, ფრანგული და იტალიური. სამივე ენა ძლიერი კულტურული მემკვიდრეობის მქონეა. შესაბამისად, ამ ენების ერთი სახელმწიფოს ფარგლებში მოქცევა ბუნებრივი პროცესებით არის განპირობებული. საქართველოში კი, სადაც ქართველებთან ერთად სხვა მცირე ეთნიკური ჯგუფებიც ცხოვრობენ, თითეული ენისათვის სატიტულო ენის ფუნქციის მინიჭება გამოიწვედა ქაოსს. ამიტომაც მიაჩნდა, რომ საქმის წარმოება უნდა ხდებოდეს სახელმწიფო ენაზე. ასევე შეუძლებლად მიაჩნდა, ყოველი ერის წარმომადგენელს პარლამენტში საკუთარ მშობლიურ ენაზე ესაუბრა: “დეპუტატმა რომ გაგლანძღოთ, ვერაფერს გაიგებთ”, - აცხადებდა გვაზავა.ის ასევე არ ეთანხმებოდა სკოლებში ბიუჯეტის პროპორციულად გადანაწილების საკითხს. მისი აზრით, ბიუჯეტი თითოეული სკოლის საჭიროებების მიხედვით უნდა განსაზღვრულიყო.[13]

საგულისხმოა აკაკი ჩხენკელის მოსაზრებები აღნიშნულ საკითხთან და პროექტთან დაკავშირებით. ის ფართოდ განიხილავდა საკითხს და აღნიშნავდა, რომ ის არა მხოლოდ უმცირესობებისათვის, პირველ რიგში - უმრავლესობის ბედს განსაზღვრავს ეროვნული სახელმწიფოს ფარგლებში. ეროვნული იდეა არის ერთადერთი საფუძველი, რომელიც ძლიერი სახელმწიფოს გარანტად გვევლინება. თუ ეროვნული საფუძველი მორყეულია, იქ ვერც ეროვნულ უმცირესობებს შეემნებათ გარანტია, რომ დაცულები იქნებიან სახელმწიფოს მხრიდან. აკაკი ჩხენკელი არ იზიარებდა მოსაზრებას, რომ რომელიმე სხვა ქვეყნის მაგალითი შეგვიძლია გამოვიყენოთ:

“რადგანაც არ არის ისტორიაში სათანადო ჩვენი დამაკმაყოფილებელი მაგალითები”. ... მჭიდროდ არის დაკავშირებული ერთმანეთთან ინტერესები მთელის სახელმწიფოსი და ნაწილის – ეროვნული უმცირესობისა. ერთის ბედნიერება მეორის ბედნიერებაა და ერთის უბედურება უბედურებაა მეორესთვის. ეს უნდა ჰქონდეს შეგნებული ყოველ უმცირესობას, რომ ადგილი არ ჰქონეს რაიმე გაუგებრობას და უნდობლობას.”[14]

აკაკი ჩხენკელის განცხადებით, უმცირესობების პოლიტიკური, სოციალური და ქონებრივი უფლებები შეუზრუდავია, ხოლო საჯარო უფლებრივი ორგანოების დაწესება მათ მხოლოდ კულტურულ-საგანმანათლებლო სფეროებში უნდა ჰქონოდათ. რაც შეეხება ენის საკითხს, ეს პიროვნების თავისუფალი არჩევანია, რომლის შეზღუდვაც დაუშვებელად მიაჩნდა.

საკონსტიტუციო კომისიის 1920 წლის 8 მაისის სხდომა კვლავ ენის საკითხს მიეძღვნა. აქ გამოვყოფთ ლევან ნათაძის მოსაზრებებს, სადაც ის დედა-ენის სწავლების არა ვალდებულებას, არამედ უფლებას უსვამს ხაზს და აცხადებს, რომ პედაგოგიკის ელემენტარული მოთხოვნებიდან გამომდინარე, დაწყებით სკოლებში სწავლების უფლება მხოლოდ დედა-ენაზე უნდა წარიმართოს:

“ძველი რეჟიმის პოლიტიკა ამ უდიდეს პრინციპს ებრძოდა და ჩვენ კი ამ პოლიტიკას ვებრძოდით. სწავლა-განათლების საანბანო განმარტებაა, რომ პირვედაწყებით სკოლებში საგნების შესწავლა მაშინა რის ნაყოფიერი, თუ სწავლება დედა-ენაზე ხდება.სახელმწიფო ენის შესწავლა უნდა დაიწყოს შემდეგ საფეხურზე, უმაღლეს პირველდაწყებით სასწავლებლებში”.[15]

გარდა ამისა, სახელმწიფო ენის სწავლებაც სავალდებული იქნებოდა.

კონსტიტუციის მე-12 თავი “სწავლა-განათლება და სკოლა” ეძღვნება განათლების კონსტიტუციურ დონეზე დარეგულირების საკითხებს:

1) ხელოვნება, მეცნიერება და მათი სწავლება თავისუფალია: სახელმწოფოს მოვალეობაა მფარველობა გაუწიოს და ხელი შეუწყოს მათ განვითარებას.

2) პირველდაწყებითი სწავლა საყოველთაო, უსასყიდლო და სავალდებულოა. საზოგადო სკოლების სისტემა ერთს ორგანულ მთლიანობას წარმოადგენს, სადაც პირვედაწყებითი სკოლა საფუძველია საშუალო და უმაღლესი სკოლისა.

3) სწავლა-განათლება ყველა საფეხურის სკოლებში საეროა.

4) სახელმწიფო მიზნად ისახავს: პირველდაწყებით სკოლაში უღარიბეს ბავშვებს საზრდო, ჩასაცმელ-დასახური და სასწავლო ნივთები უფასოდ მიეცეს. ამ მიზნის განსახორციელებლად სახელწიფო და ადგილობრივი თვითმმართველობანი თავის შემოსავალის ერთ ნაწილს გადასდებენ ყოველ წლიურად.

5) კერძო თაოსნობით დაარსებული სკოლა ემორჩილება საერთო სასკოლო კანონს.[16]

ეროვნულ უმცირეობათა უფლებანის შეფასებისა და ანალიზის პროცესში მეტად მნიშვნელოვანია კონსტიტუციის პროექტის მე-14 თავის განმარტებითი ბარათი:

“კონსტიტუციის პროექტის მე-14 თავის დედა-აზრი არის ისევ ის, რომელიც სათავეში უდევს ამავე პროექტის მე-12 თავს, (“სწავლა-განათლება და სკოლა”). კულტურის გაძლიერება და კულტურული დონის ამაღლების ხელშეწყობა, მხოლოდ ეს იდეა მე-14 თავში შეფარდებულია საქართველოს რესპუბლიკაში მცხოვრებ არა-ქართველ ერთა საჭიროებასთან”.[17]

სახელმწიფო მოხელეებს სწამდათ კულტურული მრავალფეროვნების იდეისაქვეყნის დემოკრატიზაციის პროცესში და მას საერთო სახალხო კუთვნილებად თვლიდნენ. “რამდენადაც უფრო მრავალფეროვანია მთელი სახელმწიფო კულტურა, იმდენად უფრო ღრმავდება და მძლავრდება კულტურა თვითოეული ერისა”.[18] შესაბამისად, კულტურული მრავალფეროვნების ხელშეწყობა, ეთნიკური და ეროვნული უმცირესობების კულტურული წინსვლა, პირველ რიგში, ქართველი მოსახლეობის კულტურულ განვითარებასთან იყო დაკავშირებული. მაგრამ, არა ქართველი მოსახლეობის ინტერესების შეზღუდვის ხარჯზე, გამომდინარე იქიდან, რომ საქართველოს, როგორც ეროვნული სახელმწიფოს მოსახლეობის უმეტესობას ქართველობა წარმოადგენს. ეს არის ნაციონალური, ეროვნული და დემოკრატიული სახელმწიფოს განვითარების საფუძვლები.[19]

განმარტებით ბარათზე დაკვირვება საშუალებას გვაძლევს დავასკვნათ, რომ ქართული ნაციონალური პროექტი 1918-1921 წლებში, ქართველი და სხვა ერების ნაციონალური და ეთნიკური თვითგამორკვევის პროცესში კულტურას, განათლებას, დედა-ენას, თვითმმართველობების განვითარებას, ეროვნული კავშირების დაარსებას, კულტურულ ავტონომიას, სამოქალაქო ცნობიერების ამაღლებას ანიჭებს უპირატესობას. ეს ბარათი შესაძლებელია მივიჩნიოთ ქვეყნის მოწყობა-განვითარების პატარა მოდელად. რაც მთავარია, ხაზი უნდა გავუსვათ იმ გარემოებას, რომ მე-19 საუკუნის 60-იან წლებში დაწყებული კულტურული ნაციონალიზმის ბუნებრივი გაგრძლება 1918-1921 წლების დემოკრატიული რესპუბლიკის არსებობაა და კულტურული ნაციონალიზმიდან ერი-სახელმწიფოს ფორმირებისაკენ მიმართული ეტაპია. საქართველოს, როგორც ერი-სახელმწიფოს კონცეფცია თანმიდევრულად იქნა გატარებული 1921 წლის კონსტიტუციის შემუშავების დროს. გათვალისწინებული იყო ყველა ის გარემოება, როდესაც დემოკრატიულ რესპუბლიკას მთელი სამი წლის მანძილზე, უწევდა ბრძოლა სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის, სუვერენიტეტის, ტერიტორიული მთლიანობის დასაცავად. ეროვნულ უმცირესობათა საკითხის აქტუალიზაცია უდიდეს სახელმწიფოებრივ ინტერესად იქნა მიჩნეული.

საბოლოო ჯამში, ამგვარი სახის მსჯელობები დაედო საფუძვლად 1921 წლის კონსტიტუცის მე-14 თავს, ეროვნული უმცირესობების უფლებებს, რომელიც ცხრა მუხლისგან შედგება. აქედან ექვსი მუხლი ეთმობა მათ კულტურულ, საგანმანათლებლო, ენობრივი არჩევანისა და ადგილობრივი სათემო, საერობო და საქალაქო გაერთიანებების უფლებებს. კერძოდ:

1) არ შეიძლება შეიზღუდოს საქართველოს რესპუბლიკის რომელიმე ეროვნული უმცირესობის თავისუფალი სოციალ-ეკონომიური და კულტურული განვითარება, განსაკუთრებით მისი დედა-ენით სწავლა-აღზრდა და ეროვნულ-კულტურულ საქმეთა შინაური მართვა-გამგეობა. ყველას აქვს უფლება სწეროს, ჰბეჭდოს და ილაპარაკოს დედა ენაზე.

2) ეროვნულ უმცირესობებისგან შემდგარი ადგილობრივ თვითმმართველობის ერთეულების (თემი, ერობა, ქალაქი) უფლება აქვთ შეერთდნენ და დაარსონ ეროვნული კავშირი თავის კულტურულ-განმანათლებელი საქმეების უკეთ მოსაწყობად და გასაძღოლად კონსტიტუციისა და კანონის ფარლგებში. ეროვნულ უმცირესობას, რომელსაც ასეთი თვითმმართველობის ორგანოები არ მოეპოვება, შეუძლია ამის გარეშეც შეადგინოს ეროვნული კავშირი ამ მუხლში აღნიშნული უფლებითა და კომპეტენციით.ეროვნულ უმცირესობათა კულტურულ-განმანათლებელ საჭიროებათა დასაკმაყოფილებლად სახელმწიფო და თვითმმართველობათა ბიუჯეტიდან გადაიდება ფინანსური საშვალებები პროპორციულად მცხოვრებთა რაოდენობისა.

3) ეროვნულად ნარევი ადგილობრივი მმართველობა ვალდებულია სწავლა-განათლებისათვის გადადებული თანხით დაარსოს საკმაო რიცხვი სკოლების და კულტურულ-განმანათლებელ დაწესებულებებისა მოალაქეთა ეროვნული შემადგენლობის პროპორციის მიხედვით.

4) ეროვნულ უმცირესობის სკოლაში სწავლება სწარმოებს ბავშვის სალაპარაკო ენაზე.

5) ადგილობრივი თვითმმართველობის ფარგლებში, სადაც რომელიმე ეროვნული უმცირესობა აღემატება ყველა მოქალაქეთა 20%-ს, ამ ეროვნულ უმცირესობის მოთხოვნით მსჯელობა და საქმის წარმოება, სახელმწიფო და საზოგადოებრივ დაწესებულებაში შემოღებულ უნდა იქნეს სახელმწიფო ენასთან ერთად მის დედაენაზეც.

6) არა ქართველ დეპუტატს, რომელმაც სახელმწიფო ენა საკმაოდ არ იცის, შეუძლია პარლამენტში სიტყვა წარმოსთქვას დედა-ენით, რომელიც სწორ თარგმანს წინასწარ წარუდგენს პარლამენტის პრეზიდიუმს. დაწვრილებით წესს განსაზღვრავს კანონი.[20]

[1] გაზეთი “საქართველო”, 1918, #102, გვ. 1.

[2] იქვე. გვ. 1.

[3] იქვე. გვ. 2.

[4] გაზეთი “ერთობა”, 1918, # 123, გვ. 2.

[5] საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური სახელმწიფო საისტორიო არქივი, ფონდი 1883, აღწ. I. საქმე #265. ფ. 111.

[6] გაზეთი „საქართველოს რესპუბლიკა“, 1920, #68. გვ. 2.

[7] გაზეთი „საქართველოს რესპუბლიკა“, #68, 1920, გვ. 2.

[8] სცსსა, ფონდი # 1833, აღწ.I. საქმე # 181. ფ. 121.

[9] იქვე. გვ. 2.

[10] იქვე. გვ. 2.

[11] სცსსა, ფონდი # 1833, აღწ. I. საქმე # 181. ფ. 123.

[12] სცსსა, ფონდი # 1833, აღწ. თ. საქმე # 181. ფ. 122.

[13] სცსსა, ფონდი # 1833. აღწ. I. საქმე # 181. ფ. 126.

[14] იქვე

[15] სცსსა, ფონდი # 1833. აღწ. I. საქმე # 181. ფ. 225.

[16] საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის 1921 წლის კონსტიტუცია, 2013 წ.

[17] სცსსა, ფონდი # 1935, აღწ. I. საქმე #508. ფ. 2.

[18] იქვე. ფ. 2.

[19] სცსსა, ფონდი # 1833, აღწ. I. საქმე # 181. ფ. 121.

[20] საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის 1921 წლის კონსტიტუცია, 2013 წ.