1921 წელს, საქართველოს ოკუპირების შემდეგ, წინააღმდეგობის მოძრაობაში ჩართული, ან უბრალოდ რეჟიმით უკმაყოფილო მოქალაქეებს ამ რეალობიდან გაღწევას - ფაქტობრივად ჩაკეტილი საზღვრები და მკაცრი კონტროლის ეღობებოდა წინ, რომლის გადალახვის მრავალფეროვანი გზების ძიება და გაქცევის მიმართულებების სქემები, ათწლეულების გამავლობაში იცვლებოდა და ვითარდებოდა. თუმცა, ამჯერად, მკითხველის ყურადღებას არა რეჟიმის წინააღმდეგ მებრძოლთა ან განსხვავებულად მოაზრევნეების, არამედ კომპარტიისმაღალი რანგის და სახელოვნებო სფეროს წარმომადგენლების უცნაური, დროში საკმაოდ დაშორებული, მაგრამ დღემდე ბუნდოვანებით მოცული გაქცევის შემთხვევებზე გავამახვილებთ.

პარტბილეთი №3217

1933 წელს კრემლში, ბერლინიდან სპეციალური დიპლომატიური პაკეტი მივიდა ამხ. სტალინის სახელზე. პაკეტში კონვერტი იდო, კონვერტში – პარტბილეთი N3217, ზედ კი ეწერა:

– „შეიკვეხე უკან“.

1933 წლის ზაფხულში, საქართველოს სსრ ნომინალური „პრეზიდენტის“ – სახკომსაბჭოს თავმჯდომარის მოადგილის, ძველი ბოლშევიკის – კირილე კაკაბაძის გერმანიაში „გაქცევამ“ დიდი თავსატეხი გაუჩინა საბჭოთა კავშირის უშიშროების მანქანასა და პროპაგანდის სამსახურს.

მართალია, „გაქცევების“ სერია კაკაბაძით არ დაწყებულა, თუმცა ამ რანგის პარტიული მუშაკის, თანაც ბელადის თანამემამულის დემონსტრაციული არდაბრუნება საინტერესო სიგნალი იყო დასავლეთისთვის.

საბჭოეთის მოქალაქე კომუნისტი ჩინოვნიკების ევროპაში დარჩენა, სამშობლოში არდაბრუნების პირველი დიდი ტალღა 1927-1928 წლებში დაიწყო – კომპარტიაში მომხდარი განხეთქილების შედეგად „ტროცკისტებსა“ და „სტალინელებს“ შორის გაჩაღებული ოპოზიციური ბრძოლის პერიოდში. ამ უკანასკნელთა ტრიუმფის შემდეგ, გამარჯვებულებმა, „ტროცკისტების“ წმენდის მიზნით, საზღვარგარეთიდან დიპლომატების შერჩევითი გამოწვევა დაიწყეს, პარტიული შემოწმებების გასატარებლად. ბევრმა მათგანმა მაშინვე თავშესაფარი ითხოვა მასპინძელ ქვეყნებში, რადგან ხვდებოდნენ, რომ შინ დაბრუნებულებს შორეული გადასახლების (შუა აზია, ციმბირი) ცხადი პერსპექტივა დახვდებოდათ. ანალოგიურად მოიქცნენ საგარეო დაზვერვის რიგი აგენტებიც.

მაგრამ, რას უნდა შეეშფოთებინა პრივილეგირებული ქართველი კომუნისტი 1933 წელს? რა ლოგიკა იდგა მისი მოულოდნელი დემარშის უკან?

კაკაბაძე კირილე დიმიტრის ძე

დაიბადა 1888 წელს, ქუთაისის მაზრის დაბა ხონში, გლეხის ოჯახში. დაამთავრა 6-კლასიანი საქალაქო სკოლა. შემდეგ სწავლობდა რკინიგზის უმაღლეს კურსებზე. 1905 წლიდან იყო სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტიის წევრი. 1917 წლამდე მუშაობდა რკინიგზის სისტემაში. 1917 წელს აქტიურად მონაწილეობდა პეტროგრადის ბოლშევიკურ გადატრიალებაში, მეთაურობდა განსაკუთრებული დანიშნულების რაზმს კარელიის ფრონტზე. იყო ბოლშევიკური პარტიის პეტროგრადის კომიტეტის წევრი, პეტროგრადის დაცვის საგანგებო კომისიის თავმჯდომარე ტრანსპორტის რემონტის ხაზით. შემდგომ წლებში მუშაობდა სხვადასხვა თანამდებობაზე რკინიგზის სისტემაში; რკინიგზელთა პროფკავშირებში. 1921 წელს, საქართველოს საბჭოთა რუსეთის მიერ ოკუპირების შემდეგ, მუშაობდა „ცეკავშირის“ სისტემაში, იყო რკინიგზელთა პროფკავშირის თავმჯდომარე, საქართველოს სსრ საგეგმო კომისიის თავმჯდომარე, ამიერკავკასიის წყალთამეურნეობის თავმჯდომარე, რუსეთის კომპარტიის ამიერკავკასიის კომიტეტის წევრი, საქართველოს სსრ სასოფლო კავშირის თავმჯდომარე, საქართველოს კომპარტიის ცენტრალური საკონტროლო კომისიის წევრი. 1925, 1927 და 1929 წლებში ამიერკავკასიის კოოპერაციული კავშირის თავმჯდომარის სტატუსით იგზავნებოდა ევროპაში კოოპერატორთა ყრილობებზე. 1931 წლის ივლისში, მორიგ მივლინებაში გაემგზავრა ბერლინში, საკავშირო „რუდოექსპორტის“ თავმჯდომარის სტატუსით, სადაც პარალელურად იკავებდა „მარგანეცექსპორტის“ დირექტორის თანამდებობას.

1933 წლის აგვისტოს დამდეგს, სსრკ სავაჭრო წარმომადგენლობის კადრების განყოფილების გამგემ კაკაბაძეს შინაურულად „ურჩია“ – საზაფხულო შვებულება სამშობლოში გაეტარებინა, რაზეც კაკაბაძე აფეთქდა და არამკითხე მრჩეველი და მთელი კომპარტია საშინელი სიტყვებით გამოლანძღა. კაკაბაძის გამოხტომის შესახებ შეტყობინება კომპარტიის ცენტრალურ საკონტროლო კომისიას გაეგზავნა. ამასობაში კი კირილემ 23 სექტემბერს გერმანიას თავშესაფარი სთხოვა და „მარგანეცექსპორტში“ საქმეების გადასაბარებლადაც არ გამოცხადდა, მეტიც – ოქტომბერში სასამართლოში სარჩელი შეიტანა სამსახურის წინააღმდეგ კუთვნილი 5 000 მარკის მისაღებად, პირველ მოსმენაზე კი განაცხადა, რომ – „თავს სსრკ-ის მოქალაქედ კი არა, თავისუფალი, ეროვნული საქართველოს მოქალაქედ თვლიდა, რომელიც საბჭოეთს ჰყავდა დამონებული“. სასამართლომ კაკაბაძის სარჩელის განხილვაზე უარი თქვა.

თუმცა ეს მხოლოდ დასაწყისი იყო – კაკაბაძეს ევროპელი ჟურნალისტების არმია დაეხვია და მანაც ექსკლუზიური წერილების სერია ბრიტანულ და გერმანულ გამოცემებს დაუთმო. მწვავე სათაურებით დაბეჭდილი სკანდალური წერილები საბჭოეთის შიდაპოლიტიკურ სამზარეულოს ეძღვნებოდა – კოლექტივიზაციის კატასტროფას და სსრკ-ის ეკონომიკის კრახს, ინტრიგებს კომპარტიის მაღალ ეშელონებში, პოლიტიკურ რეპრესიებს, ოპოზიციონერთა დევნას და, რაც მთავარია – ამხანაგ სტალინის ხასიათის მძიმე შტრიხებსა და პირადი ცხოვრების ბნელ მხარეებს.

სსრკ საგარეო საქმეთა სახალხო კომისარიატი ევროპულ მხარდამჭერ პრესაში საპასუხო სტატიების განთავსებისა და დიპლომატიური ნოტების მოსამზადებლად მობილიზდა, თუმცა სტალინის გადაწყვეტილებით პოლემიკა შეჩერდა; მან წაყრუების ტაქტიკა აირჩია და გაუმართლა კიდევაც. კაკაბაძის გულახდილი სტატიები – საბჭოთა კავშირში გამეფებული ტერორისა და სიღატაკის შესახებ, პირველ ხანებში პოპულარობით სარგებლობდა, შემდგომ კი ინტერესმა იკლო, „ექსპერტთა“ სკეპტიციზმმა იმატა, ახალმა სკანდალებმა გადაფარა და მომდევო წლის მანძილზე პრესის ყურადღების ფოკუსიდან გაქრა. მხოლოდ ალაგ-ალაგ, მორიგი გამწვავებისას ჟურნალისტები კვლავ იხსენებდნენ „ოქროს წყაროს“ კომპარტიის მაღალი ეშელონებიდან და კირილეც დეტალურად ჰყვებოდა სავაჭრო და ეკონომიკური წარმომადგენლობების ქვეშ მოქმედი საბჭოთა საგარეო დაზვერვის სასტიკ მეთოდებზე.

1930-იანი წლების ბოლოსკენ კირილე კაკაბაძემ დიდ ბრიტანეთს შეაფარა თავი. ალღომ მას აქაც არ უღალატა – „კუნძულებზე“ საბჭოთა დაზვერვის სასტიკი შურისმაძიებელი ხელი ძნელად თუ მისწვდებოდა, გერმანიაში კი უკვე ნაციზმი მძვინვარებდა…

„სამშობლოში“ კი მისი „გაქცევიდან“ სულ რაღაც 3 წელიწადში უკვე სრული მასშტაბით დაიწყო ის, რისმა საფუძვლიანმა მოლოდინმაც კირილე კაკაბაძეს სამუდამოდ ათქმევინა უარი საკუთარ სახლში დაბრუნებაზე – საბჭოთა უშიშროება კომპარტიის „ძველ გვარდიას“ დაერია და 1937 წლისათვის კირილეს ამხანაგ-მეგობრები უკვე გულმოდგინედ იყვნენ წაშლილი ძველი გაზეთების ფურცლებიდანაც.

„ლელო“

1959 წლის 6 იანვარს საქართველოს კომპარტიის ცეკას ბიუროს სხდომაზე, მე-18 საკითხად რთველიაშვილის მოხსენება მოისმინეს. ბიურომ დაადგინა:

საქართველოს კომპარტიის რიგებიდან გაირიცხოს – ჭეიშვილი ალექსანდრე ნიკოლოზის ძე, სკკპ წევრი 1928 წლიდან, პარტბილეთი N06461785 – სამშობლოს ღალატის გამო.

თუმცა, თბილისში ჭორები უკვე 1958 წლის ბოლოს დაირხა – ცნობილი პროლეტმწერალი, „სოციალისტური სოფლის“ იდეურ-მხატვრული განდიდების ფრონტზე მოღვაწე, სტალინური პრემიის ლაურეატი ალიოშა ჭეიშვილი, გერმანიაში მივლინებიდან აღარ დაბრუნებულა და გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკისთვის უთხოვნია თავშესაფარიო.

თბილისში დარჩენილი ოჯახისთვის, მეუღლის – ქეთო ჭეიშვილის, შვილების – გიორგისა და რევაზისთვის გაურკვევლობის კოშმარი დაიწყო. დაბარებები და დაკითხვები КГБ-ში, გაუთლელი კავალერისტის – ალექსი ინაურის უზრდელი გამოხტომებით, ოჯახის მეგობრებისაგან სრული უარყოფა-ბოიკოტით, გაზეთებიდან – ალიოშას, როგორც „სამშობლოს მოღალატის“ წყევლით და მთელი წლის განმავლობაში გამოკრული ფუთით ჯდომით – დაპატიმრება-გადასახლების მოლოდინში.

თუმცა, ამ ყველაფერს ერთი უცნაურობაც ახლდა – დასავლეთ გერმანიიდან, „მოღალატედ“ გამოცხადებული მწერლის წერილების ნაკადი არ წყდებოდა. მათ ოჯახი, ГОКС-იდან იღებდა (რა თქმა უნდა, КГБ-ს გავლით) თან გადმოცემული ამანათებით – სხვადასხვა მოსაკითხი საჩუქრითა თუ მედიკამენტებით შვილისათვის. ალიოშა წერილებში მეუღლეს აიმედებდა, რომ „ქვეყნისთვის ძალიან მნიშვნელოვანი საქმის“ გამო მოუწია ამ ნაბიჯის გადადგმა, გაკვირვებას გამოთქვამდა ოჯახის შევიწროების გამო და მეუღლეს ურჩევდა – ვასილ პავლოვიჩისა და ირაკლი აბაშიძისთვის მიემართა, მათ ხომ ყველაფერი იციან ჩემი აქ დარჩენის მნიშვნელობის შესახებო.

ჭეიშვილის „გაქცევის“ საიდუმლო უახლოესი ადამიანებისათვისაც კი დღემდე ამოუხსნელი დარჩა. გაურკვეველია – რა საიდუმლო კომბინაციაში გაიხლართა საბჭოთა მწერალი და რატომ აღმოჩნდა ყველა კარი დახურული მისთვის ამ საბედისწერო ნაბიჯის გადადგმის შემდეგ?

ალექსანდრე (ალიოშა) ჭეიშვილი.საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია, საზოგადოებრივი არქივი, ლალი ჭეიშვილის კოლექცია.

ჭეიშვილი ალექსანდრე ნიკოლოზის ძე

დაიბადა 1903 წლის 17 მარტს, ოზურგეთის მაზრის სოფელ ასკანაში. ქუთაისის რეალური სასწავლებლის დამთავრების შემდეგ სწავლობდა ტფილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სიბრძნისმეტყველების (შემდგომში ფილოსოფია-ფსიქოლოგიის) ფაკულტეტზე. 1924 წლამდე იყო საქართველოს სოციალისტ-ფედერალისტთა სარევოლუციო პარტიის ახალგაზრდული (1921 წლიდან – არალეგალური) ორგანიზაციის წევრი. 1924-1926 წლებში მსახურობდა წითელ არმიაში, სადაც შევიდა კომკავშირში. 1926 წლიდან იყო ასპირანტი თავისსავე ფაკულტეტზე. 1928 წელს მიიღეს კომპარტიაში. ამ დროიდან იყო მწერალთა კავშირის წევრი. იყო ჟურნალ „ჩვენი თაობის“ რედაქტორი. ფლობდა 7 ევროპულ ენას. 1930-1932 წლებში ცხოვრობდა და სწავლობდა ბერლინში. 1938 წელს დაიბეჭდა მისი რომანი „ლელო“, რომელმაც 1951 წელს სტალინური პრემია მიიღო. მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ჭეიშვილი ხშირად იგზავნებოდა მივლინებებში ევროპაში, როგორც – მარტო, ისე სხვა მწერლებთან ერთად, როგორც ენების საუკეთესო მცოდნე და თარჯიმანი. 1958 წლისათვის იგი უკვე საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის ლიტერატურის ინსტიტუტის უფროსი მეცნიერ-თანამშრომელი, ფილოლოგიურ მეცნიერებათა კანდიდატი და თსუ-ის დოცენტი იყო.

ალექსანდრე ჭეიშვილი 1957 წელსაც გერმანიაში მივლინებით იყო; ესწრებოდა დასავლეთგერმანელი თანამედროვე მწერლების შეკრებებს, მონაწილეობდა დისკუსიებში და სამშობლოში შთაბეჭდილებების ამსახველ კორესპონდენციებს აგზავნიდა. მთელი ამ წლების განმავლობაში გერმანიის დემოკრატიულ რესპუბლიკასა და უკვე გფრ-შიც მას ფართო სანაცნობო და სამეგობრო წრე გაუჩნდა მწერლებსა და ხელოვანთა შორის. 1958 წელსაც ხანგრძლივი ვადით გაემგზავრა გერმანიის ფედერაციულ რესპუბლიკაში. წლის განმავლობაში ლამის მთელი რესპუბლიკა მოიარა და შემოდგომაზე ფრანკფურტის წიგნის ბაზრობაზეც ჩავიდა, საიდანაც მოგზაურობამ მოულოდნელი მიმართულება მიიღო.

1958 წლის დეკემბერში შეერთებული შტატების ცენტრალურმა სადაზვერვო სამმართველომ (CIA) და გფრ-ის კონსტიტუციის დაცვის ფედერალურმა სამსახურმა (BVF) ერთობლივი, სპეციალური ოპერაცია ჩაატარეს ალექსანდრე ჭეიშვილის „ევაკუაციისათვის“.

დასავლურგერმანული პრესისთვის ეს ამბავი სენსაციად იქცა – „სტალინური პრემიის“ ლაურეატი კომუნისტური სამშობლოდან დასავლეთში გაიქცა! ჭეიშვილის პიროვნების გარშემო ინტერესი ძალიან მაღალი იყო, თუმცა პრესის ენთუზიაზმი საგრძნობლად ჩაქრა მასთან პირველივე კონტაქტის შემდეგ – ჭეიშვილი არ ჰგავდა სსრკ-დან გამოქცეულ ტიპურ დევნილს, არ აკრიტიკებდა კომუნისტურ რეჟიმს და თავს მსხვერპლად არ წარმოაჩენდა, მეტიც – იგი კულტურულ მისიაზე, დასავლეთისთვის საბჭოთა, „აღმოსავლელი ადამიანის“ გაცნობის საჭიროებებსა და თანამშრომლობაზე საუბრობდა.

ამან ჭეიშვილის გარშემო ეჭვების და ინტრიგების აბლაბუდა გააჩინა. ფედერალური და აშშ-ის სპეცსამსახურები მას მხედველობის არედან არ უშვებდნენ; „მშობლიური“ სპეცსამსახურები კი კონტაქტის აღდგენას ცდილობდნენ – ოჯახიდან დაბრუნების თხოვნის წერილებს გადასცემდნენ და მუქარასაც არ ერიდებოდნენ.

თავდაპირველად მწერალს დასავლეთში დამკვიდრება გაუჭირდა; დახმარების ხელი მას რიგმა ემიგრანტმა ქართველებმა და გერმანელმა მწერლებმა გაუწიეს. ჭეიშვილს განსაკუთრებით, ცნობილი მწერალი – ჰაინრიხ ბიოლი ეხმარებოდა მატერიალურად და მორალურადაც. თანდათანობით ალიოშამ უნდობლობის კედლის გარღვევა შეძლო – კითხულობდა საჯარო ლექციებს, მისი სტატიებისა და მცირე მოთხრობებისათვის პრესის კარიც გაიხსნა. საქმიანმა შემოთავაზებებმა იმატა. ალექსანდრე ცდილობდა აქტიური კონტაქტი შეენარჩუნებინა ოჯახთან – გზავნიდა წერილებს, პირველადი საჭიროების ნივთებსაც კი და კვლავინდებურად ვერ მალავდა გაოცებას – თუ რატომ გამოაცხადეს სამშობლოში საჯაროდ მოღალატედ და ყოველგვარი რეგალიები ჩამოართვეს, მისი პრემირებული რომანი აკრძალეს და ოჯახიც ტოტალური იგნორირების პირობებში მოაქციეს. საბჭოთა რეჟიმი ამ მიმოწერასაც საკუთარი სარგებლისათვის იყენებდა – მონდომებით ინიშნავდა წერილებიდან პასაჟებს – სადაც ავტორი დეპრესიულ ფონზე, დასავლური სამყაროს ღირებულებით განსხვავებებზე ჩიოდა, საბჭოთა ადამიანისათვის უჩვეულო ურთიერთობის კულტურა აკვირვებდა და ა.შ.

ჭეიშვილისთვის ბოლო გადაულახავი დაბრკოლება, დასავლური სპეცსამსახურების უნდობლობის გამო, მისი მოქალაქეობის ჰაერში დარჩენილი სტატუსი იყო. აქაც, მას პრობლემის მოგვარებაში გერმანელი მეგობრები დაეხმარნენ და გფრ-ის გავლენიანი სოციალ-დემოკრატი პოლიტიკოსის და მეცნიერის – კარლო შმიდის ხელშეწყობით 1961 წელს პოლიტიკური თავშესაფარი და ბინადრობის უფლება მიიღო.

ამ დროიდან, ალიოშა პატარა ქალაქ ალსფელდში დასახლდა, სადაც გერმანელ, რუსულის მასწავლებელ ქალს – ევგენია ციტერმანს დაუახლოვდა. ალექსანდრე დიდი დატვირთვით მუშაობდა „ახალი ცხოვრების“ მთავარი ჩანაფიქრის, თავისი რომანის – „ლელოს“ საფუძვლიანად გადამუშავებასა და გერმანულად გამოცემაზე. თუმცა, ყველაფერი ისევე სწრაფად და მოულოდნელად დასრულდა, როგორც დაიწყო – 1962 წლის 6 სექტემბერს, ევგენიასთან ერთად საღამოს გასეირნების შემდეგ, მან შეუძლოდ იგრძნო თავი და გულის შეტევით გარდაიცვალა.

მწერლის გარდაცვალების ცნობამ სსრკ-ში, დასავლური პრესის ნეკროლოგებით – 1963 წელს ჩამოაღწია. კომუნისტურმა პრესამ ჩვეული ღვარძლით შეამკო მწერლის ხსოვნა და იგი გზააბნეულ, დაკარგულ „უძღებ შვილად“ წარმოაჩინა.

ალექსანდრე ჭეიშვილის სახელი კვლავ ამოტივტივდა ერთი წლის შემდეგ – გფრ-ში მომხდარი პოლიტიკური სკანდალის დროს, როდესაც გამოირკვა, რომ კონსტიტუციის დაცვის ფედერალური სამსახური არასანქცირებულად და ინტენსიურად უსმენდა რიგი მოქალაქეების, მათ შორის, პოლიტიკური პირების სატელეფონო საუბრებსა და მათი მიმოწერის პერლუსტრაციას ახდენდა. მათ შორის, ჭეიშვილისთვის პოლიტიკური თავშესაფრის მინიჭების გარშემო არსებული მიმოწერის არასანქცირებული გადასინჯვაც დადასტურდა.

ჭეიშვილის „გაქცევის“ საიდუმლო კვლავ გაუშიფრავი რჩება. რუსული წყაროები მას დღემდე „მოღალატე საბჭოთა აგენტების“ სიებში ათავსებენ (მტკიცებით, რომ თითქოს ის 1936 წლიდან შინსახკომის აგენტი იყო), მისი გარდაცვალებისას კი დასავლურ პრესაში – „სავარაუდო ძალადობრივი სიკვდილის“ შესახებაც საუბრობდნენ. სსრკ-ის მტრების დასავლეთში „გულის მოულოდნელი შეტევით“ გარდაცვალება ხომ საბჭოთა სპეცსამსახურების ბრენდი იყო და დღემდე რჩება მისი იდეური მემკვიდრეების ანგარიშსწორების საყვარელ მეთოდად.

სტატია პირველად გამოქვეყნდა ჟურნალ "ინდიგოში".