რუსთაველის გამზირზე თითქმის ყველა შენობას უკავშირდება სხვადასხვა “საბჭოური” თავგადასავალი, მაგრამ დღევანდელ “თბილისი-მარიოტს” საერთაშორისო კომუნისტური წარსულიც აქვს. ამ საერთაშორისო და თანაც ტრაგიკული ამბის მთავარი მონაწილე – ესპანეთის კომუნისტური პარტიის გენერალური მდივანი ხოსე დიასი გახლდათ. სევილიელი ხოსე დიასი თბილისში ერთი მხრივ -- მძიმე პოლიტიკური და მეორე მხრივ -- უფრო მძიმე ჯანმრთელობის მდგომარეობის გამო მოხვდა. სამოქალაქო ომში დამარცხებამ, საბჭოთა კავშირში პოლიტიკურმა დევნილობამ და წლების მანძილზე გამტანჯველმა კუჭის კიბომ ესპანელ კომუნისტთა ლიდერი თვითმკვლელობამდე მიიყვანა: მან სიცოცხლე თბილისში, სასტუმრო “თბილისის” ერთ-ერთი ნომრიდან გადმოხტომით დაასრულა. 1942 წლის მარტში თბილისში პომპეზურად დაკრძალული ხოსე დიასი 2005 წლის აპრილში მოკრძალებულად გადაასვენეს მშობლიურ სევილიაში.

1905 წლის 17 ოქტომბერს რუსეთის მთელ ტერიტორიაზე მიმდინარე საყოველთაო გაფიცვების და მღელვარების გასანეიტრალებლად რუსეთის იმპერატორმა ნიკოლოზ მეორემ ისტორიული მანიფესტი გამოსცა. ამ დოკუმენტის მიხედვით (ნიკოლოზ მეორის თხოვნით ეს დოკუმენტი შეიმუშავა წარმოშობით თბილისელმა სერგეი ვიტტემ, რუსეთის ყოფილმა პრემიერ-მინისტრმა) უმაღლესი ხელისუფლება განაწილდებოდა მეფესა და პარლამენტს (სახელმწიფო სათათბიროს) შორის; ასევე, მოქალაქეებს მიეცათ სიტყვის, სინდისის, შეკრებების და გაერთიანებების შექმნის თავისუფლება. ლიბერალურად განწყობილი საზოგადოება ამ მანიფესტს უდიდეს გამარჯვებად მიიჩნევდა, ბოლშევიკებმა უნდობლობა გამოუცხადეს, ხოლო რადიკალმა მემარჯვენეებმა თავი შეურაცხყოფილად იგრძნეს. ასეთივე განცდა დაეუფლათ რუს შავრაზმელებს ტფილისშიც. სწორედ ამის გამო 1905 წლის 22 ოქტომბერს ტფილისში მოქმედმა შავრაზმულმა ორგანიზაციამ “ჩორნაია სოტნიამ” იმპერატორის პორტრეტებით, ხატებითა და ჯვრებით მსვლელობა მოაწყო გოლოვინსკზე (დღევანდელ რუსთაველზე), მსვლელობა მალე დარბევაში (“პოგრომში”) გადაიზარდა. “პატრიოტული პარტიის” წევრები და კაზაკ-დრაგუნთა პოლკების ჯარისკაცები გოლოვინსკზე ნებისმიერ შემხვედრს აიძულებდნენ ნიკოლოზ მეორის პორტრეტის წინაშე ქუდის მოხდას და “ურას” დაძახებას. ყველას, ვინც უარს იტყოდა და გაქცევას ვერ მოახერხებდა, სასტიკად უსწორდებოდნენ. პირველი გიმნაზიის მახლობლად კი მცირე ინციდენტი მოხდა: დემონსტრანტებს გიმნაზიის შენობიდან ქვები დაუშინეს, რაც გიმნაზიის და მთელი გამზირის 2 საათიანი სასტიკი დარბევის – “პოგრომის” მიზეზი გახდა. ამ “პოგრომის” შედეგები უმძიმესი იყო - გაზეთი “ივერია” 1905 წლის 26 ოქტომბერს წერდა: “22 ოქტომბერს ღამით მიხეილის საავადმყოფოში მიიტანეს 38 გვამი, 66 დაჭრილი (ამათში მსუბუქად დაჭრილი 22 და მძიმედ დაჭრილი 44). მძიმედ დაჭრილებიდან 2 უკვე გარდაიცვალა. მოკლულთაგან რამდენიმე ვაჟთა პირველი გიმნაზიის მოსწავლე იყო”.

22 ოქტომბრის “პოგრომმა” მაშინდელი ტფილისური საზოგადოება აღაშფოთა, მომდევნო დღეებში ისინი ასეულობით იკრიბებოდნენ გოლოვინსკზე. ერთ-ერთი ასეთი შეკრება ამ ფოტოზეა აღბეჭდილი. ფოტოზე კარგად ჩანს ერთი მხარეს გამწკრივებული შაშხანიანი რუსი ჯარისკაცები და მათ პირდაპირ - შეკრებილი ათეულობით ადამიანი. ხალხით არის სავსე გოლოვინსკისა და ბარიატინსკის (დღევანდელი ჭანტურიას) კუთხეში მდებარე ცნობილი ტფილისელი ფოტოგრაფის განკევიჩის ფოტოსტუდიის აივანიც.

შემდეგ თანდათან მთელს რუსეთში რევოლუციური მღელვარება ჩაცხრა (გოლოვინსკზე “პოგრომი” რუსმა შავრაზმელებმა ნახევარი წლის შემდეგ ისევ მოახდინეს), დაიწყო ეკონომიკური გამოცოცხლების ხანა. ამ ფონზე განკევიჩის ფოტოსტუდიის სახლს და გოლოვინსკზე მის მეზობლად მდებარე შენობას თვალი დაადგა უმდიდრესმა თბილისელმა სომეხმა, მოგვიანებით თბილისის ტოპონიმიკასა და ისტორიაში საავადმყოფოს მეშვეობით დამკვიდრებულმა, მიქაელ არამიანცმა. 1911 წელს მან ზემოაღნიშნული ორი შენობა შეისყიდა, დაანგრია და მათ ადგილას დიდი და ძვირფასი სასტუმროს მშენებლობა დაიწყო.

თავდაპირველად მშენებლობას წარმართავდა თბილისში ცნობილი არქიტექტორი ოზეროვი. მოგვიანებით მშენებლობა გაცილებით ახალგაზრდა ხუროთმოძღვარს ტერ-მიქელოვს გადააბარეს. მშენებლობა 1915 წლისათვის დასრულდა, მაგრამ სასტუმრო “მაჟესტიკს” არ უმართლებდა: ჯერ ერთი - მისი საქმიანობა შეაფერხა პირველმა მსოფლიო ომმა და მისმა თანამდევმა ეკონომიკურმა ვარდნამ და მეორე - ბაქოში ერთ-ერთ საწყობში დიდი ხანძრის შედეგად დაიწვა სასტუმროსთვის განკუთვნილი ძვირადღირებული ავეჯი.

1921 წელს თბილისში შემოსულმა და დამკვიდრებულმა ბოლშევიკებმა “მაჟესტიკის” ექსპროპრიაცია მოახდინეს. სასტუმროს ფუნქციის აღდგენამდე ყოფილ “მაჟესტიკში” საქართველოს პროფესიული კავშირების მუშათა სასახლე იყო განთავსებული.

1939 წელს შენობას შიდა რეკონსტრუქცია ჩაუტარდა და მან სასტუმროს ძველი ფუნქცია დაიბრუნა. 1939 წლის 23 თებერვლის “კომუნისტში” ვკითხულობთ: “დღეს, 23 თებერვალს რუსთაველის პროსპექტისა და ჯორჯიაშვილის ქუჩის კუთხეში თლილი ქვის მშვენიერ სტილზე ნაგებ ხუთსართულიან შენობაში გაიხსნება ახალი სასტუმრო “თბილისი”. 114 სასტუმრო ოთახია იქ და 7 ლიფტი. მომსახურე პერსონალი 110 კაცისგან შესდგება. მთავარ შესავალს მარმარილოს სვეტები ამშვენებენ. ვესტიბული მდიდრულად და დიდი გემოვნებითაა მორთული ნოხებით, მცენარეებით, სარკეებით. ცნობათა ბიუროები, კიოსკები, დასასვენებელი დარბაზი, საკორესპონდენტო, საპარიკმახერო და სხ. მოწყობილია პირველ სართულზე. იმავე სართულზეა ახლად მოწყობილი და კარგად გამართული რესტორანი. სასტუმროს თვითოეულ სართულს საკუთრივ მიჩენილი პერსონალი ჰყავს. ნომრები დიდის გემოვნებითა და ოსტატობითაა მორთული. არის რამოდენიმე ოთახიანი ნომრები, ე.წ. “ლუქსები”. განსაკუთრებული გემოვნებითა და სტილითაა ნაკეთები ავეჯი – სკამები, მაგიდები, სავარძლები, საძინებლები. არის ოროთახიანი და თითო ოთახიანი ნომრებიც (მეორე და მეხუთე სართულზე). ეს ნომრებიც ძვირფასად და ლამაზად მორთულია. ყოველ ნომერს აქვს აბაზანა, ტელეფონი და რადიო. სასტუმროსთან გახსნილია ფოსტა-ტელეგრაფის განყოფილება, სამრეწველო საქონლის კიოსკი და ტანისამოსისა და ფეხსაცმლის სახელდახელოდ შესაკეთებელი სახელოსნო “ამერიკანკას” ტიპისა. სასტუმრო გაიხსნება დღეს, 23 თებერვალს. სასტუმრო “თბილისში” პირველ ღამეს გაათევენ საქ. კ. პ. (ბ) მეთორმეტე ყრილობის დელეგატები. “თბილისი” ერთერთ საუკეთესოდ მოწყობილი სასტუმროთაგანია “.

წლების განმავლობაში საუკეთესოდ მოწყობილ სასტუმრო “თბილისს” არამხოლოდ საქართველოს კომპარტიის მაღალჩინოსნები სტუმრობდნენ. 1941 წლიდან ეს სასტუმრო რამდენიმე თვის განმავლობაში მასპინძლობდა ესპანეთის კომუნისტური პარტიის გენერალურ მდივანს და მის ოჯახს. ეს სტუმარ-მასპინძლობა რამდენიმე თვეში ტრაგიკულად დასრულდა.

საქმე ისაა, რომ 1941 წლის სექტემბრის ბოლოს სოჭიდან თბილისში საცხოვრებლად გადმოიყვანეს ესპანეთის კომუნისტური პარტიის გენერალური მდივანი ხოსე დიასი . გენერალ ფრანსისკო ფრანკოს მიერ რესპუბლიკური ესპანეთის დამარცხებისა და მადრიდის აღების შემდეგ ესპანეთის კომპარტიის თითქმის ყველა ლიდერი, მათ შორის, ხოსე დიასიც საბჭოთა კავშირში, დევნილობაში იმყოფებოდნენ. რუსეთის სოციალ-პოლიტიკურ არქივში ამჟამად ხელმისაწვდომია ყოფილი საიდუმლო საქაღალდე ხოსე დიასის შესახებ. ამ საქაღალდიდან ირკვევა, რომ ხოსე დიასს წლების განმავლობაში აწუხებდა “ჭეშმარიტ რევოლუციონერთა დაავადება” -- კუჭის წყლული, რაც თანდათან კუჭის კიბოში გადაეზარდა. ერთ-ერთი საიდუმლო დოკუმენტიდან ირკვევა, რომ იოსებ სტალინს 1938 წელს დიასის ჯანმრთელობის მდგომარეობის შესასწავლად ესპანეთში საიდუმლო მისიით გაუგზავნია კრემლის “ლეჩსანურპის” ხელმძღვანელი პროფესორი ბუსალოვი (შემდგომში სტალინის განკარგულებით დაპატიმრებული). მოსკოვში დაბრუნებულმა ბუსალოვმა ვრცელ მოხსენებაში უაღრესად მძიმედ შეაფასა ესპანელ კომუნისტთა ლიდერის ჯანმრთელობის მდგომარეობა. ამ მოხსენებიდან ირკვევა, რომ უმძიმესი ტკივილების გასაყუჩებლად ხოსე დიასი ხშირად მიმართავდა ნარკოტიკებს. პროფესორ ბუსალოვის რჩევით აუცილებელი იყო დიასისთვის სასწრაფო ოპერაციის ჩატარება. საბოლოო ჯამში იოსებ სტალინის მითითებით “რესპუბლიკური” მადრიდის დაცემამდე რამდენიმე თვით ადრე საიდუმლო ოპერაციის შედეგად ხოსე დიასი გემით ჩაიყვანეს ლენინგრადში, სადაც მას კუჭის ოპერაცია გაუკეთეს. ნაოპერაციევი დიასი პირადად მოუნახულებია სტალინს. დოკუმენტებიდან ირკვევა, რომ ოპერაციის მიუხედავად ხოსე დიასის მდგომარეობა ისევ გაუარესდა. ამას დაერთო ისიც, რომ მალე გენერალმა ფრანკომ მადრიდი აიღო, ხოსე დიასის თანამებრძოლები კი იძულებულნი გახდნენ საბჭოთა კავშირს შეხიზნოდნენ. ორიოდ წელში გერმანიამ საბჭოთა კავშირს შეუტია. საბჭოთა ხელისუფლებამ ავადმყოფი ხოსე დიასი ალყაშემორტყმული ლენინგრადიდან ჯერ მოსკოვში, შემდეგ კი კუიბიშევში გახიზნა. ექიმთა რჩევით მძიმედ ავადმყოფ დიასს სამხრეთული ჰაერი ესაჭიროებოდა, ამდენად იგი ჯერ სოჭში გადმოიყვანეს; საბოლოოდ კი 1941 წლის სექტემბერში იგი თბილისში ჩამოვიდა. ხოსე დიასზე და მის ოჯახზე (ცოლსა და ქალიშვილზე) ზრუნვა პირადად საქართველოს კომპარტიის ცეკას პირველ მდივანს კანდიდ ჩარკვიანს დაევალა.

დიასების ოჯახი სასტუმრო “თბილისში” დაბინავდა. მკურნალობას ვაკეში, “ლეჩკომბინატად” ცნობილ კლინიკაში გადიოდა. საიდუმლო დეპეშებიდან ირკვევა, რომ ხოსე დიასი მძიმე ფიზიკურ და ფსიქოლოგიურ მდგომარეობაში იმყოფებოდა, ამიტომაც მას ფრონტზე მიმდინარე მოვლენების შესახებ ინფორმაციას უმალავდნენ. გაზაფხულზე ხოსე დიასს თვითმკვლელობისკენ მიდრეკილება გაუმძაფრდა ამიტომაც მისთვის საგანგებო მეთვალყურე ფერშალი მიუჩენიათ; თუმცა ეს ძალისხმევა მთლად ეფექტური ვერ გამოდგა. 1942 წლის 20 მარტს შუადღისას ხოსე დიასი ჯორჯიაშვილის ქუჩაზე გამავალი ერთ-ერთი ფანჯრიდან გადახტა. იგი ადგილზევე გარდაიცვალა . ისტორიკოსი გოგი დემეტრაძე ამ დროს 10-12 წლის იყო და მას კარგად ახსოვს, თუ როგორ მოიცვა რამდენიმე წუთით რუსთაველის გამზირი პანიკამ. მისი თქმით, ხალხი ყვიროდა --”გერმანელებმა დესანტი გადმოსხესო და გარბოდა”. თუმცა სიტუაცია მალევე გარკვეულა. როგორც აღმოჩნდა თბილისელებს გერმანელ მედესანტე-პარაშუტისტად მიუჩნევიათ სასტუმრო “თბილისის” ფანჯრიდან გადმომხტარი, შავებში ჩაცმული ხოსე დიასი. საქმე ისაა, რომ 1942 წლის მარტში გერმანული ჯარები კავკასიონს იყვნენ მომდგარნი, უღელტეხილებზე გააფთრებული ბრძოლები მიმდინარეობდა და თბილისი შესაძლო გერმანული დესანტის შიშნარევ მოლოდინში იყო. თუმცა, როგორც ცნობილია, თბილისს გერმანელი მედესანტეები არ უნახავს. აი, ხოსე დიასის თვითმკვლელობის ამბავი კი მაშინ ქალაქში ყველაზე მნიშვნელოვან მოვლენად იქცა.

გაზეთმა “კომუნისტმა” ცნობა ხოსე დიასის გარდაცვალების შესახებ მხოლოდ 22 მარტს გამოაქვეყნა.

22 მარტის “კომუნისტში” საქართველოს კ.პ(ბ) ცენტრალური კომიტეტი, საქართელოს სსრ უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმი და საქართველოს სსრ სახალხო კომისართა საბჭო “ღრმა მწუხარებით იუწყებოდნენ”, რომ “ხანგრძლივი, მძიმე ავადმყოფობის შემდეგ თბილისში გარდაიცვალა ესპანეთის მუშათა კლასის ბელადი, ფაშიზმის წინააღმდეგ მგზნებარე მებრძოლი ამხანაგი ხოზე დიასი”. 3 დღის დაგვიანებით გამოქვეყნებულ ცნობაში სუიციდი არ უხსენებიათ. ჩვენ შეგვიძლია მხოლოდ ვარაუდი გამოვთქვათ იმის თაობაზე, თუ რატომ დამალეს თვითმკვლელობის ფაქტი. შესაძლოა იმიტომ, რომ ეს ფაქტი თავის სასარგებლო პროპაგანდისათვის არ გამოეყენებინა გენერალ ფრანკოს; ან იმიტომ, რომ იმ ეპოქაში კომუნისტი ლიდერები თავს არ იკლავდნენ და ეს რამდენადმე უხერხული იყო; ან სხვა, ჩვენთვის უცნობი მიზეზის გამო. თუმცა თავად ფაქტი ეჭვს არ იწვევს.

თვითმკვლელობის ერთი მიზეზი ისაა, რომ მძიმედ ავადმყოფი ხოსე დიასი საბჭოთა ხელისუფლებისათვის აღარ წარმოადგენდა არანაირ ინტერესს, ხოლო საფრთხეს - მით უფრო. უკვე რამდენიმე წლის მანძილზე ესპანელ კომუნისტებს ხელმძღვანელობდა ქარიზმატული ლიდერი, ხოსე დიასის მოადგილე დოლორეს იბარური (თანამედროვე ესპანეთში აღიარებულია მეოცე საუკუნის ქალ-მოღვაწედ).

ასევე, დიასის თვითმკვლელობაში დარწმუნებულები არიან მისი ოჯახის წევრებიც. მათი შემონათვალი ისტორია მოვისმინეთ სევილიის დელეგაციის წევრებისგან, რომლებიც თბილისში 2005 წელს იმყოფებოდნენ, თუმცა ამაზე ოდნავ ქვემოთ. გარდაცვალების შემდეგ დაცემისაგან ძლიერ დაზიანებული სხეული (განსაკუთრებით სახე) ცვილით დაამუშავეს (ოჯახის წევრთა მონათხრობის მიხედვითაა ცნობილი) და რუსთაველზე მდებარე წითელი არმიის ოფიცერთა სახლის მთავარ დარბაზში დაასვენეს. ხოსე დიასის პანაშვიდი, ოფიცერთა სახლიდან გამოსვენება, ხალხმრავალი პროცესია (შინსახკომის გაძლიერებული პოლკის თანხლებით), დაკრძალვა და სამგლივიარო სიტყვები აღბეჭდილია საგანგებო 12 წუთიან კინოქრონიკაში, რომელიც რეჟისორმა დავით რონდელმა (შემდგომში რეპრესირებულმა) გადაიღო.

1961 წლის 25 აპრილს – ვერის ახალ სასაფლაოზე, ხოსე დიასის საფლავზე საზეიმოდ გაიხსნა მისი ქანდაკება (ავტორი მორის თალაკვაძე ). ბრინჯაოს ორმეტრიანი ძეგლი 1980-იანი წლების ბოლოს სასაფლაოდან გაუჩინარდა.

2005 წლის აპრილში კი სევილიის მერიისა და ანდალუზიის კომუნისტური პარტიის დელეგაციამ თბილისის მერიის დახმარებით ხოსე დიასის ნეშტი მშობლიურ ქალაქში, სევილიაში გადაასვენა. ტრაგიკული ბედის ესპანელი პოლიტიკოსის ნეშტი სევილიის მერიის დარბაზიდან გაასვენეს და ქალაქის მთავარ პანთეონში დაკრძალეს. თბილისში ვერის სასაფლაოზე, ხოსე დიასის ნასაფლავარზე კი დარჩა მცირე მარმარილოს დაფა. სასტუმრო “თბილისის”, ამჟამად კი “თბილისი-მარიოტის” ჩანაწერთა წიგნებში ვერსად ნახავთ ჩანაწერს 1942 წლის ტრაგიკული სტუმრის შესახებ. ეს იმიტომ, რომ საქართველოსთვის უმძიმეს პერიოდში 1991-92 წლების დეკემბერ-იანვრის “თბილისის ომის” დროს სასტუმროსთან ერთად მისი არქივიც სრულად განადგურდა.

სასტუმრო მოგვიანებით კი აღდგა, მაგრამ მის სტუმართა შესახებ მონაცემთა დიდი ნაწილი დაიკარგა. თუკი ახლა სასტუმროს ადმინისტრაციას საპატიო სტუმრების თაობაზე ჰკითხავთ, ესპანელ კომუნისტთა ლიდერს ვერ გაიხსენებენ; მაგრამ პირველ რიგში გეტყვიან, რომ სასტუმროს ყველა დროის ყველაზე საპატიო სტუმარი აშშ-ის პრეზიდენტი ჯორჯ ბუში იყო; გეტყვიან და სასტუმროს ერთ-ერთ საპრეზიდენტო ნომერთან მიმაგრებულ შესაბამის მემორიალურ დაფაზედაც მიგითითებენ.

ალექსანდრე ელისაშვილი

პროექტისათვის “საბჭოთა თბილისი”

საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია

პროექტი დაფინანსებულია: dvv international-ის მიერ

- - -

ფოტომასალა: „ტფილისის ჰამქარი“.