“პარტია მაგრდება იმით, რომ იგი წმენდს თავის თავს”

ფერდინანდ ლასსალი

“ყველაფერს კადრები წყვეტენ”

იოსებ სტალინი

“... ჩემი ამბავი თუ გაინტერესებთ, მე კარგად ვარ. ვმუშაობ ძველებურად სახლის მშენებლობაზე. ხანდახან ისე გადის დღე, ჩემი ხელიდან არაფერი კეთდება. კაპტიორკა გვაქვს ჩვენთვის გაკეთებული, შეშის ფეჩი გვიდგას შიგ და ვგორავართ მის ირგვლივ. ისე სიცივეები მაგარია. თითს რომ დავისველებ და რკინას მივადებ, 3-მდე დათვლას ვერ ვასწრებ უკვე მიყინულია. ჩვენ გვაცვია დაბამბული ბუშლატი და შარვალი, ნაბდის ვალინკები, ასე რომ - სიცივე არ გვაწუხებს… გრეჩკოს^[1] საქართველოში ყოფნაზე არაფერი წამიკითხავს და რაზე იყო მანდ ჩამოსული, იმერულის გასასინჯად ხომ არ იყო? მეტი რა მოგწერო, იყავით კარგად.

გელა, ჰკითხე უფროსობას, აქ პარტიაში შესვლა შეიძლება და თუ შევიდე, რას მირჩევენ?”^[2]

მეგონა, რომ არ ურჩიეს. ავტორიც, საბჭოთა არმიელი 1975 წელს შორეული კამჩატკიდან რომ წერდა ოჯახის წევრებს, მომავალში მიუხედავად აბრეშუმკომბინატის ფაბრიკის ინჟინრის სტატუსისა, არ შესულა კომპარტიაში. ჩვენს საოჯახო არქივში შემორჩენილი ეს წერილი, ყოველთვის მახსოვდა - ტექსტის სილაღის, ირონიის და თანმხლები კონტექსტის გამო, თუ რა ტრაგიკომიკურად აუხდა ბებიას ამოჩემებული შიში, ორი ვაჟის გარდაუვალ სავალდებულო სამხედრო სამსახურზე რომ ჰქონია და იძახდა - გერმანიაში არ მინდა აღმოჩნდნენ და ციმბირშიო და ზუსტადაც, ერთი გდრ-ში გაამწესეს, მეორე კი ციმბირს იქეთ.

საბჭოთა წარსულით დაინტერესების კვალდაკვალ, ეს საოჯახო გადმოცემები და კონტექსტები მუდმივად ამოტივტივდებოდა ხოლმე და ახალ კითხვებს ბადებდა - ბებია და ბაბუა კომპარტიის წევრები იყვნენ, მათი შვილები - არა; რას ნიშნავდა ეს? რაიმე ფარული გაუცხოება და პროტესტი გაჩნდა მათ თაობაში? მათ დროს პარტიულობა აღარ იყო კარიერული წინსვლის გარანტი? პარტიაში არშესვლა არ აღიქმებოდა იდეოლოგიისაგან გამიჯვნის სიმპტომად?

საკმაოდ დიდი ხნის განმავლობაში, გვიანი საბჭოეთის ყოფა-ცხოვრების შესახებ სრულად ინდიფერენტული საზოგადო დამოკიდებულების და თაობებს შორის გამოცდილების აქტიური გაზიარების პროცესის არარსებობის წყალობით, გულუბრყვილოდ დარწმუნებული ვიყავი, რომ მამას და ბიძის უპარტიობა მშობლების პოზიციამ განსაზღვრა, რის შთაბეჭდილებასაც ზემოთ მოყვანილი წერილი ქმნიდა. თუმცა რეალობა ამ თაობისათვის ძალზე ტრივიალური, ჩვენთვის, პოსტ-საბჭოთა ადამიანებისათვის კი საკმაოდ საინტერესო და უცხო აღმოჩნდა - კომპარტია ღია, სახალხო, მასობრივი პოლიტიკური ორგანიზაცია როდი იყო, მასში გაწევრება ინდივიდის სურვილზე რომ ყოფილიყო დამოკიდებული?! იგი კასტური, ჩაკეტილი და განსაკუთრებით გვიანდელ საბჭოეთში არაფორმალურ ურთიერთობებზე გადაწყობილი ორგანიზმი იყო, რომელიც პრივილეგირებულ, გაბატონებულ მმართველ კლასს წარმოადგენდა, სადაც შეღწევა და კარიერულ კიბეზე აღმასვლა მუდმივ აღებ-მიცემობაზე იყო დამოკიდებული.

პოსტსტალინური საბჭოთა საქართველოს პოლიტიკური, სოციალური და ეკონომიკური პროცესების მიმართ არსებული უკიდურესი უყურადღებობა და სამეცნიერო ანალიზის სიმწირე პრაქტიკულად შეუძლებელს ხდის თვალი გავადევნოთ მთელს პანორამას საბჭოური ტოტალიტარიზმის კონსოლიდაციიდან - მის კრიზისამდე და დავაკვირდეთ ჩვენი საზოგადოების ტრანსფორმაციას. ჩვენს კოლექტიურ მეხსიერებაში დამკვიდრებული უკიდურესად გამარტივებული სქემები - გმირი/მოღალატე, ჯალათი/მსხვერპლი, ოკუპაცია/წინააღმდეგობა - ნაკლებად ტოვებენ სივრცეს, რომ კომპლექსურად შევხედოთ საბჭოურ წარსულს და რაციონალურად, წინასწარი დასკვნების გარეშე, ვცადოთ, გავიგოთ იმ პროცესების ლოგიკა, რომელმაც 1921 წელს საბჭოთა რუსეთის მიერ უხეში, შეიარაღებული ძალით დამორჩილებული, ამ მომენტისთვის მოდერნიზებული, საკმაოდ მაღალი პოლიტიკური კულტურის მქონე და დასავლურ ცივილიზაციაზე ორიენტირებული საქართველოს საზოგადოება, შვიდი ათწლეულის განმავლობაში - ერთ-ერთ ყველაზე ინერტულ, კონფორმისტ და რეტროგრადულ მასად გადააქცია.

ამ ყოველივეში ერთ-ერთი საკვანძო საკითხი - გაბატონებული, მმართველი კლასის, კომპარტიის ძალაუფლების ანატომიის, ორგანიზაციული სტრუქტურის, შიდა სამზარეულოს და საკადრო პოლიტიკის ტრანსფორმაციის ანალიზია, რაც მასშტაბურ, სიღრმისეულ და კომპლექსურ კვლევას მოითხოვს. ამის პრეტენზიაც, რა თქმა უნდა, ჩვენს მცირე სტატიას არ აქვს, მაგრამ შევეცდებით ყურადღება ყველაზე საბაზისო ელემენტზე - 70 წლის მანძილზე საქართველოს კომპარტიის კადრების სტატისტიკაზე გავამახვილოთ. თვალი მივადევნოთ, როგორ აისახებოდა მთელს საბჭოეთში მიმდინარე პოლიტიკური და სოციალური პროცესები მასზე და იმ დროის საზოგადოების ტრანსფორმაციის რა სიმპტომებს გამოკვეთს კომპარტიის წევრთა ოდენობის ზრდა. მარტივად რომ ვთქვათ, როგორ გადაიქცა რუსული საბჭოთა საოკუპაციო რეჟიმის ადგილობრივი აგენტი - ერთ-ერთ ყველაზე მასობრივ პოლიტიკურ ორგანიზაციად?

ბოლშევიკური პარტიული აღრიცხვა და სტატისტიკა - მმართველი კლასის ანატომიის გზამკვლევი

საბჭოური დიქტატურის - მანამდე უცნობი და უცნაური ფორმის სახელმწიფოს და საზოგადოების არსის მიმართ პოლიტიკურ და სამეცნიერო წრეებში ინტერესი რუსეთში ამ რეჟიმის დამყარებიდან მალევე გაჩნდა. რეჟიმის ანალიზის სხვადასხვა თეორიული თუ იდეოლოგიური ჩარჩოებისათვის გადამწყვეტი მაინც ძალაუფლების არქიტექტურის, საზოგადოების ფენების ურთიერთმიმართების ფორმულისა და ეკონომიკური საფუძვლის განსაზღვრა იყო. შესაბამისად, მუდმივი კვლევის საგანი ძალაუფლების მთავარი აგენტის, ერთპარტიული დიქტატურის განმახორციელებლის - კომუნისტური პარტიის ანატომია, მისი სოციალური ბაზისი, სტრუქტურა, ძალაუფლების მექანიზმი, მართვის ლოგიკა იყო. ამ ყოველივესათვის კი “გარე თვალს” ფრიად მწირი რესურსები გააჩნდა - მას არ ჰქონდა ფუფუნება, მარტივად ჩაეხედა პარტიის შიდა სამზარეულოში, აქტიურად ემუშავა პარტიის სხვადასხვა რანგის წარმომადგენლების ღირებულებების და გამოცდილების კვლევაზე, ვერ სარგებლობდა ღია და სანდო რესურსით - პრესის ანალიზით, რადგან საბჭოთა სახელმწიფოში ეს უკანასკნელი პარტიის აგიტაცია-პროპაგანდისა და კოლექტიური ორგანიზების იარაღს წარმოადგენდა და, რაც მთავარია, საჯაროდ ხელმისაწვდომი (საბჭოთა ქვეყნის შიგნითაც, ფაქტობრივად 1920-იანი წლების ბოლოდან) არ იყო პარტიული კადრების სტატისტიკა - პერიოდული პარტიული აღწერის მასალები, რომელიც რიცხობრივად აჩვენებდა პარტიის მთელს ანატომიას.

დასავლელ მკვლევართა საზოგადოებისათვის ალაგ-ალაგ თუ გამოჩნდებოდა “გემრიელი ლუკმა” - საბჭოური შიდაპოლიტიკური კრიზისებისა და პარტიული წმენდების სერიებს გაქცეული და დასავლეთში გადაბარგებული კომპარტიის მაღალი თუ საშუალო რანგის ჩინოსნები, რომელთა ჩვენებები თუ მემუარები პუბლიკას კომპარტიის შიდა სამზარეულოს პერსონალური გამოცდილების შუქზე აჩვენებდა. საბჭოეთიდან გატანილი, შიდა მოხმარებისათვის განკუთვნილი ლიტერატურა და იშვიათად - საარქივო მასალებიც. ამ მხრივ ყველაზე ცნობილი “სმოლენსკის არქივი” გახდა - საკავშირო კომპარტიის სმოლენსკის საოლქო კომიტეტის არქივი, რომელიც ნაცისტური გერმანიის საბჭოეთზე თავდასხმის პირველსავე ხანებში, 1941 წლის 15 ივლისს ჩაიგდეს ხელში გერმანელებმა, ომის დასასრულს კი აშშ ჯარების ხელში აღმოჩნდა. 1950-იანი წლების მეორე ნახევრიდან ამ არქივთან ღიად მუშაობის საშუალება სოვიეტოლოგებს მისცეს, რითაც ფრიად დიდი სამსახური გაუწიეს დარგის განვითარებას.

სმოლენსკის არქივი.

თავისთავად, დასავლური სახელმწიფოების სპეცსამსახურები აგენტურული მუშაობის გზით მუდმივად ცდილობდნენ ინფორმირებული ყოფილიყვნენ კომპარტიის რეალური მდგომარეობის შესახებ, თუმცა მათი მოპოვებული მასალებთან მუშაობის საშუალება მკვლევართა ვიწრო წრეს ჰქონდა და ანალიტიკური პროდუქტიც ასევე საკმაოდ შეზღუდული აუდიტორიისათვის რჩებოდა ხელმისაწვდომი.

პოსტსტალინურ ხანაში, ცივი ომისას, საბჭოეთი კვლავ “შავ ყუთად” რჩებოდა გარე სამყაროსათვის, თუმცა საბჭოთა სახელმწიფოს, მმართველი კომპარტიისა და საზოგადოებრივი ინსტიტუტების შესახებ ინფორმაცია გარკვეული დოზებით მაინც ხელმისაწვდომი ხდებოდა, მათ შორის - სტატისტიკური მონაცემებიც, რომლებიც, მიუხედავად იმისა, რომ, ერთი მხრივ, გეგმური ეკონომიკის და ტოტალური კორუფციის გამო იმთავითვე აცდენილი იყო რეალობას და ამასთანავე “დავარცხნილი” სახით მიეწოდებოდა საერთაშორისო საზოგადოებას, მისი ანალიზით და ინტერპრეტაციით მაინც შესაძლებელი ხდებოდა საბჭოთა რეჟიმის ფუნდამენტური შიდა წინააღმდეგობრიობის და კრიზისის კონტურების გამოკვეთა. ამ ფონზე, განსხვავებით საერთო ეკონომიკური თუ სოციალური სტატისტიკური მონაცემებისაგან, პარტიული კადრების დეტალური მონაცემები უკანასკნელ წლებამდე გარე თვალისათვის ფაქტობრივად მიუწვდომელი რჩებოდა.

დღეისათვის, საბჭოთა საქართველოს მაგალითზე - საქართველოს შსს აკადემიის არქივის მეორე განყოფილების - ყოფილი "იმელის" მემკვიდრეობის, საქართველოს კომპარტიის ცენტრალური არქივის ფონდების წყალობით, ნამდვილად გვაქვს სრულფასოვანი პირობები, რომ მაქსიმალურად დეტალურად შევისწავლოთ და გავაანალიზოთ საქართველოს კომპარტიის სტატისტიკა და საბჭოური რეჟიმის საერთო პროფილისა და ერთმმართველი პარტიის ტრანსფორმაციის პანორამა ლენინიდან - გორბაჩოვამდე, ციფრების ენას შევუსაბამოთ.

უშუალოდ სტატისტიკური მონაცემების ანალიზის, ინტერპრეტაციისა და ვიზუალიზაციის პროცესამდე, თავისთავად საინტერესო იქნება, თვალი მივადევნოთ როგორ ვითარდებოდა პარტიული კადრების სტატისტიკის საქმე საბჭოთა საქართველოში, რა საერთო-საკავშირო იმპულსები ზემოქმედებდა მასზე და რამდენად აქტუალური იყო პარტსტატისტიკა საბჭოური პერიოდის სხვადასხვა ეტაპებზე.

1921 წელს, საბჭოთა რუსეთის მიერ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ოკუპირებისას, საქართველოს კომპარტიის ორგანიზაცია ფაქტობრივად განადგურებული იყო; 1918-1920 წლებში რესპუბლიკის წინააღმდეგ იატაკქვეშა მუშაობის გამო, საქართველოს უშიშროების სამსახური - განსაკუთრებული რაზმი მას ფხიზლად ადევნებდა თვალს და პერიოდული დაპატიმრება-გადასახლებებით ანეიტრალებდა. 1920 წლის 7 მაისის საქართველო-საბჭოთა რუსეთის სამშვიდობო ხელშეკრულების შედეგად კომპარტიის ლეგალიზაციამ, მათდა სამწუხაროდ უკუშედეგი გამოიღო და საბოლოო დარტყმა მიაყენა პარტიის საქართველოს ქსელს - იატაკქვეშეთიდან ამოსული, ისედაც კარგად შესწავლილი და დამუშავებული, იგი დამატებით მოწყვლადი გახდა განსაკუთრებული რაზმის თვალისათვის, რომელმაც სულ რამდენიმე კვირაში ჯაშუშური მუშაობისა და შეიარაღებული ამბოხების მზადების ბრალდებით კვლავ ციხეებში შეაბრუნა ან საზღვარგარეთ გააძევა ბოლშევიკთა უმრავლესობა, ისე რომ - ომის დაწყებისას “ზურგში” ფაქტობრივად თითზე დასათვლელი კომუნისტები თუღა იყვნენ თავისუფლები. ოკუპაციის დასრულებისა და სამხედრო-პოლიტიკური სტრუქტურების კონსოლიდაციის კვალდაკვალ, საქართველოს კომპარტიის ლეგალური და გასახელმწიფოებრივებული ორგანიზაციული მშენებლობა დაიწყო, თუმცა პირველი თვეების განმავლობაში მისი კადრების აღრიცხვისა და სტატისტიკის წარმოების აპარატი ფორმალურად, სახელის დონეზე, ქაღალდზე თუ არსებობდა.

1921 წლის მეორე ნახევრისათვის საქართველოს კომპარტიამ პარტიული კადრების აღწერა ჩაატარა, თუმცა ეს არ ყოფილა სრულფასოვანი სტატისტიკური ანალიზი - იგი მხოლოდ კადრების რიცხობრივი სიდიდის გასარკვევად თუ გამოდგებოდა. 1922 წელს ჩატარდა მეორე - ფაქტობრივად სრულმასშტაბიანი და მეთოდოლოგიურად გამართული აღწერა, რომელმაც პირველად ამოიღო მონაცემების ძალზე ფართო სპექტრი ანალიზისათვის.^[3] თუმცა, მოგვიანებით ამ აღწერის მიმართ კრიტიკული შეფასებებიც ისმოდა, მათ შორის ერთ-ერთი მთავარი კი ის იყო, რომ აღწერაზე მომუშავე კადრების უმრავლესობა რუსულენოვანები იყვნენ, აღწერაც რუსულად ტარდებოდა და ქართულის თარჯიმანთა დახმარებას იყენებდნენ, რაც მიღებული ცნობების ხარისხზე ცუდად აისახებოდა.^[4] ამ დროისათვის საქართველოს კომპარტიის სტრუქტურაში უკვე ჩამოყალიბებული იყო სტატისტიკური სამსახური რომელიც პარტიის აღრიცხვის განყოფილებასთან არსებობდა. 1924 წელს იგი საინფორმაციო განყოფილებას შეუერთდა და მისი საინფორმაციო-სტატისტიკური ქვეგანყოფილება გახდა.^[5] მომდევნო ხანებში მან კვალავ შეიცვალა სტრუქტურული პოზიცია და საორგანიზაციო განყოფილების ქვეშ - აღრიცხვა-განაწილების სამსახურის (“Учраспред”) ნაწილად განაგრძო არსებობა.

საქართველოს კომპარტიის აღრიცხვა-განაწილების სამსახურის სქემა.

ამ დროიდან პარტიული კადრების აღწერამ რუტინული სახე მიიღო - როგორც საკავშირო, ისევე ადგილობრივ დონეზე.

პარტიის კადრების აღრიცხვის მასალები და პერიოდული პარტიული აღწერები ქმნიდა მონაცემთა მდიდარ ბაზებს, რომელთა სტატისტიკური ანალიზი, პარტიის ცენტრალური მმართველი ორგანოებისათვის ყოველდღიურ მუშაობაში საჭირო მასალად და ყრილობის წინ მორიგი ამოცანების განსაზღვრისთვის აუცილებელ ინფორმაციად განიხილებოდა. პარტიის შემადგენლობის მრავალშრიანი ანალიზისათვის გამოიყენებოდა წევრთა პირადი საქმეების შემადგენელი საანკეტო მონაცემები, სააღრიცხვო ფურცლები, სრულიად რუსეთისა (1925 წლიდან - საკავშირო) და მოკავშირე რესპუბლიკების პარტიული აღწერების ბლანკები.

კომპარტიის წევრის სტანდარტული სააღრიცხვო ფურცელი მოიცავდა ინფორმაციის საკმაოდ ფართო სპექტრს - ვინაობა, ასაკი, ეროვნება, მშობლიური ენა, სხვა ენების ფლობა, სსრკ და უცხოეთის ტერიტორიების ცოდნა, სოციალური წარმოშობა და მდგომარეობა, განათლება, სამხედრო ვალდებულება, სამხედრო სამსახური, პარტიული სტაჟი, ნასამართლობა, პარტიული ნასამართლობა, ჯანმრთელობა/ფიზიკური ნაკლი, პარტიული მუშაობის დეტალები, პროფესიული საქმიანობა.

პარტიული აღწერის ბლანკები კი გაცილებით მოცულობითი იყო - დამატებით დეტალურად იყო გაშლილი ცნობები პარტიული სტაჟის, მუშაობის და რევოლუციური მოძრაობაში ჩაბმულობის შესახებ, განათლება დეტალურად, დამოუკიდებელი შრომითი და პროფესიული საქმიანობის ინფორმაცია, ჯანმრთელობის მდგომარეობა, ოჯახის შემადგენლობა, შემოსავლები, საკუთრება, საბინაო მოწყობა და ა. შ.

არსებობდა განსხვავებული აღწერის ბლანკები პარტიის ქალაქის ორგანიზაციების და სოფლის ორგანიზაციების წევრთათვის.

კომპარტიის წევრთა აღრიცხვის სხვადასხვა ფორმები.

მიუხედავად იმისა, რომ 1920-იანი წლების განმავლობაში პარტიული აღრიცხვისა და სტატისტიკის დებულებები, ინსტრუქციები დამუშავდა, აპარატი მოეწყო, საკავშირო და რესპუბლიკურმა აღწერებმა სისტემატური სახე მიიღო, მომდევნო ათწლეულამდეც კი კომპარტიის სტატისტიკის სამსახურის სპეციალისტები მაინც მიუთითებდნენ არასაკმარის ყურადღებასა და ზერელე დამოკიდებულებაზე ამ სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი დარგის მიმართ. სტატისტიკოსები ჩიოდნენ, რომ პარტიის წევრები არ თვლიდნენ თავს ვალდებულად, დროულად დამდგარიყვნენ აღრიცხვაზე პარტუჯრედის შეცვლის შემდეგ, დროულად არ ავსებდნენ სააღრიცხვო ფურცლებს და არ აწვდიდნენ აღრიცხვის განყოფილებას, საიდანაც მთელი ეს მონაცემები სტატისტიკოსებს უნდა გადაჰბარებოდათ დასამუშავებლად, პარტმუშაკები კი ყოველ ჯერზე დაჩქარებით მოითხოვდნენ სტატისტიკურ ანალიზს - “...ყოველდღიურ მუშაობაში ნაკლები ყურადღება ექცევა სტატისტიკოსს, იგი მოაგონდებათ ხოლმე საჭირო მომენტში, განსაკუთრებით მაშინ, როცა სასწრაფოდ დასჭირდებათ რაიმე ციფრები. მაშინ ამბობენ: “მოგვეცით ციფრები დაუყოვნებლივ!” ამხანაგებს არ შეუძლიათ გაიგონ, რომ შეუძლებელია ამ ციფრების ასე სწრაფად და უბრალოდ მიცემა, თუ არ არსებობს სისტემა მუშაობაში. მასალის წინასწარი დამუშავება და მომზადება. აი, რაში მდგომარეობს ძირითადი ბოროტება, აი სად არის სათავე ეგრედ წოდებული “თითიდან გამოწუწნული” ციფრებისა, რომლებიც არ ეთანხმებიან სინამდვილეს.”^[6] - წუწუნებდა სტატისტიკოსი ანანოვი 1929 წელს.

1920-იანი წლების განმავლობაში ასევე სისტემატური სახე მიიღო პარტიის წევრთა აღრიცხვისა და სტატისტიკური ანგარიშის ყოველწლიურმა ციკლმა. წლის განმავლობაში აღრიცხვა-სტატისტიკის სამსახური ამზადებდა და ცენტრალურ ორგანოებს წარუდგენდა 3 სტატისტიკურ ფორმას.

1. წელიწადში ოთხჯერ, კვარტალურად - პარტორგანიზაციის რიცხობრივი შემადგენლობის, პარტიის წევრთა კანდიდატების, მიღებისა და გარიცხვის, წევრთა მოძრაობის შესახებ.
2. 1 იანვრის მდგომარეობით - პარტიის პირველადი ორგანიზაციების რიცხოვნობა და თვისებრივი შემადგენლობა; პარტიის კადრების განაწილება მეურნეობის დარგების და პარტნომენკლატურის შესახებ.
3. რაიკომებისა და ქალაქკომების წევრთა სია. მათი პარტორგანიზაციების წევრთა რიცხვი და პირველადი პარტორგანიზაციების რაოდენობა.^[7]

1920-იანი წლების განმავლობაში, საბჭოთა საქართველოს შემთხვევაში, განსაკუთრებული ყურადღებითა და მობილიზებით გამოირჩეოდა 1926-1927 წლების პარტიული აღწერის კამპანია. აღრიცხვის სამსახურის მუშაკები არ კმაყოფილდებოდნენ სტანდარტული აპარატით და ვიზუალურ გზამკვლევებსაც კი ამზადებდნენ მათთვის ჩაბარებულ ტერიტორიული ერთეულებში პარტორგანიზაციების სტრუქტურისა და სტატისტიკის უკეთ აღსაქმელად. ამ მობილიზაციას ის განაპირობებდა,^{[8 ]} რომ, ამავე წელს მოსახლეობის აღწერის სრულიად საკავშირო კამპანია მიმდინარეობდა, რომელიც საბჭოეთში პირველად ჩატარდა და უკვე პარტიულ აღწერასთან ერთად ეს მონაცემები პარტსტატისტიკოსებს მნიშვნელოვანი დასკვნების გაკეთებაში უნდა დახმარებოდა.

პარტიული აღწერის დისლოკაციის გეგმა სიღნაღის მაზრისათვის. 1926 წ. შსს აკადემიის არქივი, მეორე განყოფილება (ყოფილი "იმელის" არქივი).

1920-იანი წლების მეორე ნახევრიდან, პარტსტატისტიკის დარგში, ერთი შეხედვით, უცნაური პროცესები დაიწყო - თუკი მანამდე, აღწერების შედეგები, სტატისტიკური მონაცემები სრულად, დეტალური ცხრილებითა და გრაფიკებითაც კი, კრებულებად გამოიცემოდა, ყოველ მორიგ პარტიულ აღწერას პრესაში მოსამზადებელი კამპანია უძღოდა და კადრების ზრდისა და “გაჯანსაღების” რიცხობრივი ანალიზი ღიად იყო ხელმისაწვდომი, მომდევნო ათწლეულიდან ეს კომფორტი საბჭოთა მოქალაქეებმა და პარტიის ქვედა ეშელონებმა თითქმის სრულიად დაკარგეს. პარტიული აღწერის მხოლოდ 2 სრულფასოვანი კრებულის გამოცემის შემდეგ 1923 და 1925 წლებში, მსგავსი რამ საბჭოეთის დასასრულამდე საქართველოში აღარ დაფიქსირებულა. ჯამური რიცხვები და ფრაგმენტული მონაცემები აქა-იქ თუ გაიელვებდა პარტისტორიისა თუ პარტიული მშენებლობის სახელმძღვანელოებში და ვიზუალურ/საილუსტრაციო დამხმარე მასალებში. “უძრაობის ხანაში”, 1976 წელს, საქართველოს კომპარტიამ მკითხველს შესთავაზა, ანალოგიურად, მხოლოდ ჯამურ რიცხვებზე დაყრდნობით მომზადებული ფერადი, მიმზიდველი გრაფიკებით დაკომპლექტებული - “თვალსაჩინო სახელმძღვანელო პარტიულ მშენებლობაში”, რომლის ოფიციალური მონაცემები, დასახელებული გამოცემები და საქართველოს კომპარტიის არქივის #14 ფონდში (საქართველოს კომპარტიის ცენტრალური კომიტეტი) ჩვენ მიერ შერჩევით ამოღებული მასალები გვაძლევენ მონაცემთა საინტერესო სპექტრს, რომელთა შედარება და ინტერპრეტაცია საქართველოს კომპარტიის ტრანსფორმაციის ხანგრძლივ და კომპლექსურ პროცესს საინტერესო კუთხით დაგვანახებს.

“ეშმაკი დეტალებში” ანუ სტატისტიკა, როგორც კომპარტიის ისტორიის უხერხული მოწმე

საქართველოში, კომუნისტური პარტიის ტრანსფორმაციის ისტორიის სტატისტიკურ ანარეკლზე დასაკვირვებლად, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, 3 ძირითადი მონაცემით ვისარგებლეთ:

• ზემოხსენებული ბროშურა - “საქართველოს კომუნისტური პარტია ციფრებში (თვალსაჩინო სახელმძღვანელო პარტიულ მშენებლობაში)”, 1976 წელი.
• საქართველოს კომპარტიის არქივის #14 ფონდში (საქართველოს კომპარტიის ცეკა) ამოღებული - 1922, 1926, 1930, 1935, 1937, 1939, 1945, 1950, 1970, 1980, 1988 წლების პარტიის აღრიცხვისა და სტატისტიკის მასალები, ოფიციალური - გამოქვეყნებული რიცხვების საკონტროლოდ და დეტალური ჩაშლისათვის.
• ამავე ფონდის #6 ანაწერის საქმე #96-ში, კომპარტიის კადრების სტატისტიკის ანგარიშში მოყვანილი 1922-1930 წლების ჯამური მონაცემები.

დამატებით, 1921-1924 წლების სტატისტიკის გადამოწმებისა და დეტალურად ჩაშლის საშუალებას იძლევა ზემოთ უკვე ნახსენები, ოფიციალურად გამოცემული მასალები 1923 და 1925 წლებში.

ამ სტატიაში გამოყენებული წლიური მონაცემები წარმოადგენს პარტიის წევრთა და კანდიდატთა ჯამურ რიცხვს.

გაერთიანებული გრაფიკი, ერთი შეხედვით, საგანგაშო აცდენას და რიცხვებით მანიპულირების სურათს არ აჩვენებს. კონსოლიდირებული წირი კი საკმარისად ტეხილია კითხვების აღძვრის, მოცემული პერიოდის სოციალური და პოლიტიკური პროცესების და პარტიის კულისებში მიმდინარე ბატალიების სტატისტიკური მონაცემების სურათთან შეპირისპირებისა და ინტერპრეტაციისათვის. თუმცა, როგორც იტყვიან - “ეშმაკი დეტალებშია”. ჩვენ ხელთ არსებული საკონტროლო მონაცემები და მონიშნული წლების ჩაშლილი სტატისტიკა საშუალებას გვაძლევს, დავაკვირდეთ ოფიციალურად გამოქვეყნებული ჯამური რიცხვების შერჩევითობას, “ჩავავლოთ” მანიპულაციის ფაქტებს და ასევე დავუფასოთ პარტიის ისტორიკოსებსა და “ზასტოის” ხანის ცენზურას საკმაოდ საჩოთირო სურათის გასაჯაროებაც, რომელსაც დაკვირვებული თვალი ადვილად შენიშნავდა და შესაფერის დასკვნებსაც გამოიტანდა.

აუცილებელია აღინიშნოს, რომ 1920-იანი წლების ბოლოდან გამოქვეყნებული პარტიის წევრთა ჯამური რიცხვები კონკრეტული წლის პირველი კვარტლის (იანვარი-აპრილი) იანვრის თვის მონაცემებს წარმოადგენს და რა თქმა უნდა, საარქივო დოკუმენტების მეოთხე კვარტლის მონაცემებისაგან საკმაოდ განსხვავდება - წლის განმავლობაში კადრების მოძრაობის, ბუნებრივი კლების (გარდაცვალების) და წმენდის შედეგების გათვალისწინებით, თუმცა ეს დეტალი, ჯამში, საერთო სურათის ინტერპრეტაციაზე არსებით გავლენას არ ახდენს, მაგრამ კონკრეტული წლის სიტუაციის აღსადგენად ხშირად ძალზე მნიშვნელოვანია.

1976 წლის ბროშურის ოფიციალური სტატისტიკა ოკუპაციის პირველი 4 წლის განმავლობაში საქართველოს კომპარტიის წევრთა სტატისტიკის შესახებ შემდეგ მონაცემებს გვთავაზობს :

• 1921 წ. - 9 190
• 1922 წ. - 10 727
• 1923 წ. - 15 247
• 1924 წ. - 11 618

თუკი ამ რიცხვებს ბრმად ვენდობით - სახეზეა სტაგნაცია, ერთი გამონაკლისით - ნახტომისებრი მატება 1922 წლიდან და ისევ კლება 1924 წლისათვის, რაც მრავალ კითხვას ბადებს, რამ განაპირობა მყისიერი ზრდა და რას მივაწეროთ ასევე სასწრაფო წმენდა პარტიის რიგებში?

რა თქმა უნდა, თავად ბროშურა, საქართველოს კომპარტიის ისტორიის სახელმძღვანელოები და პარტისტორიის შრომები ამ კითხვაზე პასუხს თავს აარიდებდნენ, ეს რიცხვები კიდევაც რომ რეალობას შეეფერებოდეს. ჩვენ მიერ წარმოდგენილ, შეჯერებულ გრაფიკში, სწორედ ეს მონაკვეთი - 1921-1924 წლების მონაცემებია ყველაზე მეტად მანიპულირებული, რომლის სტატისტიკის რეალურად და სრულად ჩვენება ერთდროულად ორ უხერხულ საკითხს გააშიშვლებდა ბოლშევიკური რუსეთის საოკუპაციო რეჟიმისა და კომუნისტური პარტიის ისტორიიდან: ბოლშევიკური პარტიის საქართველოს ორგანიზაციის ოკუპაციამდელ პროფილს, საოკუპაციო რეჟიმის პირველი წლების კატასტროფას და ჯამში - ბოლშევიკური (კომუნისტური) პარტიის რეალურ დღის წესრიგს, რომლითაც იგი საფუძველშივე ეწინააღმდეგებოდა მის მიერ დეკლარირებულ ლოზუნგებს.

რეალური (მაქსიმალურად დაზუსტებული) მონაცემების უკან შემდეგი სურათი დგას: საქართველოს ბოლშევიკური პარტიის წევრთა რიცხვი, 1921 წლის საბჭოთა რუსული ოკუპაციის მომენტისათვის ფიქსირებული არ იყო, პარტიის ფაქტობრივი განადგურებისა და იატაკქვეშეთში ყოფნის გამო. მისი მონაცემის დაზუსტება მხოლოდ 1922 წლის პარტიულმა აღწერამ შეძლო წევრთა პარტიული სტაჟის გაანგარიშების მიხედვით და ეს რიცხვი საარქივო წყაროებშიც, 1920-იან წლებში გამოცემულ სტატისტიკურ კრებულებშიც და 1976 წლის ბროშურაშიც ერთი და იგივეა. სამაგიეროდ, საქართველოს კომპარტიის წევრთა რიცხვი ნახტომისებურად გაიზარდა ოკუპაციის შემდეგ - 1921 წლიდან, იმდენად რომ 1922 და 1923 წლებში ჩატარებული პარტიული წმენდების შემდეგ მას ლამის იმდენივე წევრი გამოაკლდა რაც ამ პირველი წლის განმავლობაში შეემატა და 1924 წლისათვის კომპარტიის წევრთა და კანდიდატთა ჯამური რაოდენობა ოკუპაციის მომენტის რიცხვის სიახლოვეს ჩამოქვეითდა. კონკრეტული რიცხვების დონეზე, გადამოწმებული და სანდო სტატისტიკა შემდეგია:

• 1921 წ. - 9 190
• 1922 წ. - 18 837
• 1923 წ. - 11 166
• 1924 წ. - 11 618

შესაბამისად, ეს სურათი, პარტისტორიის და საბჭოური პროპაგანდისათვის ჩვენს მიერ მონიშნული საჩოთირო თემებიდან მეორეს - საბჭოთა რუსული ოკუპაციის პირველი წლის კატასტროფულ მდგომარეობას ასახავს. ამ მომენტისათვის საქართველოს კომპარტიას, მარგინალურ პოლიტიკურ ორგანიზაციას, რომლის წევრთა მაქსიმალურად გაბერილი რიცხვი 10 000-აც კი ვერ აღწევდა 2,5 მილიონიან ქვეყანაში, არ ჰქონდა რესურსი სწრაფად და საიმედოდ ჩაენაცვლებინა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთელი სახელმწიფო აპარატი, ცენტრალურიდან - ადგილობრივი თვითმმართველობების დონეზე. ამავე დროს, ოკუპაცის პირველ ხანებში, მოსახლეობის უმრავლესობის ღია თუ პასიური პროტესტი და კოლაბორაციისაგან თავის შეკავება კადრების შიმშილს უფრო ზრდიდა. კომპარტიის კარი ფართოდ გაიღო ყველასათვის ვინც საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკისაგან თავს დაჩაგრულად და დევნილად წარმოაჩენდა და საბჭოთა წყობილებას ერთგულებას ეფიცებოდა. ამ პროცესის ნაყოფი ყველაზე მძიმედ რეგიონების - მაზრების მოსახლეობამ იწვნია, რომელიც კომპარტიის ახლადგამომცხვარ წევრებად მოვლენილი ბნელი წარსულისა და კრიმინალური მიდრეკილებების ადმინისტრატორების და “სამართალდამცველების” ხელში ჩავარდა. ამ დაკანონებული ძარცვა-გლეჯისა და აწიოკების შესახებ ცნობები მრავლად გვხვდება საზღვარგარეთ ემიგრანტული მთავრობისა და სოციალ-დემოკრატიული პარტიის საზღვარგარეთის ბიუროსათვის წინააღმდეგობის მოძრაობის მიერ გაგზავნილ საიდუმლო მასალებში, რომლის ნაწილი ქართულ ემიგრანტულ პრესაშიც ქვეყნდებოდა ხოლმე და აქ ნიმუშად რამდენიმე ამონარიდს მოვიტანთ:

“...[ბორჩალოს მაზრა] სამაგიეროდ მეტათ არხეინად გრძნობენ თავიანთ თავს ბაზრის ქურდ-ბაცაცები, ყაჩაღები და ყოველგვარი ნაძირალები. წინათ დევნილნი და შევიწროვებულნი, დღეს ესენი, როგორც კომუნისტური პარტიის წევრები, იარაღით ხელში დაპატრონებულან ბეჩავ მაზრას და რაც უნდათ იმას სჩადიან. წინათ თუ ამ მაზრაში ადგილი ქონდა მალულ მექრთამეობას, ახლა ეს სენი აშკარა და ჩვეულებრივ მოვლენათ გადაქცეულა. ქრთამით ყველაფერს გახდები, უქრთამოთ კი ვერაფელს, გამკითხავი არავინ არის. როცა შეურაცყოფილი და უსამართლოდ დაჩაგრული მიმართავს მაზრის რევკომის მესვეურებს სამართლისა და დახმარების აღმოსაჩენად, ხშირათ ასეთ პასუხს ღებულობს: “ახია თქვენზე, რაც დაგემართებათ, რატომ არა გწამთ საბჭოთა სისტემა. წადით და ჟორდანიას მიმართეთო” და სხვა ასეთები…”^[9]

“...სოფელში რევკომებს ცალკე საბრძანებლოები აქვთ შექმნილი. ცემა ტყეპა, ხეზე დაბმა კაცის ჩვეულებრივი მოვლენაა. ამ ამბებს, თუკი ინებეს და მას ყურადღება მიაქციეს, ბოლშევიკები იმით ხსნიან, რომ სოფელში კონტრ-რევოლიუციონერი ელემენტები განზრახ გაეხვიენ კომუნისტების ქურქში და ჩვენ სახელს გვიტეხენო…”^[10]

“...ს. ახმეტაში ხალხმა დაატყვევა ადგილობრივი რევკომის წევრები და თიანეთის სამაზრო რევკომს გაუგზავნა, როგორც სისხლის დამნაშავენი, მაგრამ უკეთესი არც თვით თიანეთის რევკომი აღმოჩნდა. მისი თავმჯდომარე, ვინმე არაბული საქ. რევკ. შეიპყრო სხვა და სხვა დანაშაულობისათვის. მეორე არაბული, ყოფილი ყაჩაღი, ჯერ პოლიტ. ბიუროს თავმჯდომარეობდა, შემდეგ მილიციის უფროსათ დანიშნეს იქვე. მაგრამ მისი “კაიკაცობისთვის” იძულებული გახდენ დაეტუსაღებიათ და დაეხვრიტათ…

თელავის მაზრაში მილიციის უფროსათ არის არჩილ მურდიაშვილი, რომელიც რამდენჯერმე იყო დასჯილი ცხენის და სხვა ქურდობისთვის. საერთოთ ყოფილი ყაჩაღების და კაცის მკვლელების დანიშვნა ადმინისტრ. პოსტზე ჩვეულებრივია.

…მოვიყვან რამდენიმე მაგალითს: … 2) ს. რიკაძის და ლ. ჩირდილელის მკვლელი გურგენაშვილი დღეს გრემისხევის (დუშ. მაზ.) რევკომის თავმჯდომარეა და იკლებს მთელ ხეობას 3) ს. წეროვანის მცხოვრებნი, ირემაშვილი და მეზვრიშვილი, რომლებმაც გაცარცვეს სოფ. სოვრიშში ნემცის ქალი ნეიბაუმი, კომუნისტებმა ციხიდან გაანთავისუფლეს, კომპარტიაში ჩარიცხეს და მილიციონერებათ დანიშნეს 4) მილიციაში მსახურობენ და კომპარტიაში ირიცხებიან ასევე ავაზაკი გულასაშვილი და ქოსაშვილი, რომელთაც სხვათა შორის გაცარცვეს სოფ. ახალგორში სტ. ბაჯვიძე და შემდეგ მოკლეს კიდეც 5) ავაზაკი დარჩო ჩოდოშვილი, რომელსაც ბრალდება არა ერთი თავდასხმა და მკვლელობა, სხვათა შორის სოფ. ახალგორის მცხოვრებ ტერტეროვისა დღეს ანანურის რევკ. თავმჯდომარეა და კომპარტ. წევრი 6) ალ. კობიაშვილი და ალ. თათარაშვილი ძველი ყაჩაღნი რომლებსაც თფილისში ინგლისელების მკვლელობა ედება, მსახურობენ პირველი ჩეკაში, მეორე რკ. გზ. მილიციაში… აი, შემთხვევით აღებული ცნობები ერთ პატარა მაზრიდან. სხვებში ხომ უარესადაა საქმე. გურიიდან გვატყობინებენ, რომ იქ რევკომები თითით საჩვენებლათ არის გამხდარი. ხალხი ამბობს, რაც ქურდები იყო ყველა შიგ არის და გარეთ რომ აღარავინ დარჩა, ქურდობაც შემცირდაო. სადაც მეტი რევკომებია, იქ მეტი ავი კაცებია შიგ მოგროვილი. აი ასეთ ხალხის ხელშია დღეს საქართველოს ბედი!”^[11]

1922-1923 წლების პარტიული წმენდის ორი კამპანიის შედეგად კომპარტიის რიგებს 10 586 წევრი გამოაკლდა, 1922 წლის დასაწყისისთვის მთელი შემადგენლობის 20,6 % და 1923 წლის დამდეგისათვის კი 36,82 %. ამ მასობრივი წმენდის კონტინგენტის დეტალურ სტატისტიკას - მიზეზის ფორმულირება, პარტიული სტაჟი, პროფესია, სოციალური ფონი, ჯერჯერობით ვერ მივაკვლიეთ. 1920-იანი წლების სტატისტიკური კრებულები კი ამ თემის დეტალურ დამუშავებას გასაგებ მიზეზთა გამო არ გვთავაზობენ. სხვადასხვა წყაროებში, ზოგადი ვერბალური ფორმულირებით, წმენდის კრიტერიუმად პარტიაში მექანიკურად, წესების დარღვევით მოხვედრა, პარტდოკუმენტების უქონლობა და ა. შ. სახელდება, თუმცა გარიცხვის მასშტაბი მკაფიოდ მიუთითებს პრობლემის მწვავე შინაარსზე.

1923-1924 წლებში კომპარტიაში კვლავ კადრების სტაგნაციაა. ამ დროისათვის საოკუპაციო რეჟიმი გენერალურ ბროლაში არის ჩაბმული საქართველოს წინააღმდეგობის მოძრაობასთან, რომლის ბირთვი და მამოძრავებელი ძალა საქართველოს ბოლშევიკური პარტიისათვის მტრის ხატის განსახიერება - საქართველოს სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტია (ყოფილი რსდმპ “მენშევიკების” ფრაქცია) იყო, რომელიც საქართველოს დამოუკიდებლობის წლებში 80 000-მდე წევრს აერთიანებდა. საოკუპაციო რეჟიმი, საკადრო შიმშილის პირობებში, მოსახლეობის წინააღმდეგ ტერორის პოლიტიკის დანერგვაში ძირითადად უშიშროების აპარატსა და სამხედრო ძალას ეყრდნობოდა. ამ ფონზე, ძალაუფლების უზურპატორის, კომპარტიის საოკუპაციო რეჟიმის პროპაგანდისტული კამპანიის ერთი ეპიზოდი ძალზე ტრაგიკომიკურად მოჩანს, თუკი მას სტატისტიკის ენაზე გადავთარგმნით. 1923 წლის განმავლობაში რეჟიმი მოწინააღმდეგე “ანტისაბჭოთა” პარტიების “გახრწნის” კამპანიას ატარებდა. მასობრივი დაპატიმრების შემდეგ, სოციალ-დემოკრატიული პარტიის რიგით და საშუალო რანგის წევრებზე, ასევე ლიდერებზეც ტერორის აპარატი ზეწოლას ახორციელებდა, რათა მათ საჯაროდ - კომუნისტურ პრესაში განცხადებით ეთქვათ უარი “მენშევიკური პარტიის” წევრობაზე და საბჭოთა ხელისუფლება ეღიარებინათ. შემდგომ ეტაპზე ამ პირებისაგან რეჟიმი ქმნიდა საორგანიზაციო კომიტეტებს, რომელთაც საბოლოოდ 1923 წლის აგვისტოში თბილისში კონფერენციაზე მოუყარეს თავი და “მენშევიკური პარტიის 12 000 წევრის” სახელით საქართველოს სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტია დაშლილად გამოაცხადებინეს.^[12] ეს ყოველივე კი იმ დროს, როდესაც თავად საქართველოს კომპარტიის წევრთა ოფიციალური რიცხვი 11 166 იყო.

შიდაპარტიული წმენდების, საკადრო პოლიტიკის ახალი ლოზუნგებისა და კამპანიების მიუხედავად, საკავშირო კომპარტიის და თავისთავად საქართველოს ორგანიზაციის ფუნდამენტურ პრობლემას სხვა ფაქტორი წარმოადგენდა, რომელიც ჯამურ რიცხვებში არ ჩანდა, თუმცა გამოქვეყნებულ დეტალურ სტატისტიკაში თვალნათლივ იკითხებოდა და მისი შეფუთვა და ლენინური ლოზუნგებითა და რიტორიკით გადაფარვა მუდმივად უწევდათ პარტიის იდეოლოგებს. მხედველობაში გვაქვს კომპარტიის სოციალური შემადგენლობა. 1921 წლისათვის,“პროლეტარიატის ავანგარდის” რუსეთის კომპარტიის წევრთა მხოლოდ 40 % იყო მუშა,^[13] რკპ(ბ) X ყრილობის დელეგატთა კი 27 %. საქართველოს კომპარტიაში წევრთა და კანდიდატთა შორის მუშათა წილი 1922 წელს - 13 % იყო, მისმა მაჩვენებელმა ნახტომისებური ზრდა მხოლოდ 1925 წელს განიცადა და შემდგომ ხანებში კვლავ უკუსვლა დაიწყო. 1922-1930 წლების საქართველოს კომპარტიაში, საბჭოთა საზოგადოების სამი კლასის ძალთა ბალანსი შემდეგი იყო:

ეს გრაფიკი ცხადად აჩვენებს კომპარტიის სოციალურ სტრუქტურის “დაბრკოლების ლოდს” - მუშათა წილი ვერასოდეს აჭარბებდა შემადგენლობის ნახევარსაც კი, მაშინ როდესაც კომპარტია თავს “მუშათა პარტიას” უწოდებდა და “პროლეტარიატის დიქტატურას” ახორციელებდა.

ბოლშევიკური დიქტატურისა და საბჭოთა ტოტალიტარიზმის კრიტიკოსები მუდმივად და მწვავედ მიუთითებდნენ ლენინური იდეოლოგიის გაცხადებულ და ისედაც წინააღმდეგობრივი თეორიების და რიტორიკის აცდენას კომპარტიის და სახელმწიფოს რეალური კურსისაგან. ისინი “პროლეტარიატის დიქტატურის” განმახორციელებელ პარტიაში პროლეტართა უმცირესობის ფაქტს მსჯელობაში იმ რგოლად აქცევდნენ, რომლითაც მთელი ჯაჭვის ამოღებას ახერხებდნენ (როგორც ვლადიმირ ილიჩი იტყოდა ხოლმე) საბჭოური რეჟიმის არსის ასახსნელად. თუმცა, ამ კუთხით კრიტიკა მხოლოდ “მტრებისაგან” არ მოდიოდა - პირველი მწვავე დისკუსია და დემარში ამ საკითხის გარშემო 1921 წელს, რკპ(ბ) მეათე ყრილობაზე “მუშური ოპოზიციის” ლიდერმა, ალექსანდრ შლეპნიაკოვმა გააჩაღა. მან პირდაპირ ლენინს შეუტია ბრალდებით, რომ მუშათა და გლეხთა სახელით, მან რეალურად მმართველობა “ინტელიგენციას” (“მოსამსახურეთა” ფენას, შემდგომ - ნომენკლატურას) ჩაუგდო ხელში. ლენინმა და ერთგულმა მოწაფეებმა “მუშური ოპოზიცია” ჩაახშეს, თუმცა ამ თვალსაჩინო პრობლემას ვეღარ წაუყრუებდნენ და გადაჭრის გზები დასახეს, რომელიც ლენინის სიცოცხლის ბოლო ხანებსა და გარდაცვალების შემდეგ 1923-1924 წლებში პარტიის წმენდას, გლეხთა პროცენტის შეზღუდვაში და მუშათა წილის ხელოვნურად გაზრდაში გამოიხატებოდა, რასაც “ლენინური გაწვევის” კამპანია დაერქვა. ოკუპირებული საქართველო ამ პროცესების ნაწილი უკვე ზემოთ განხილული საკადრო შიმშილითა და ფუნდამენტური გამოწვევებით გახდა; მასში გლეხთა წილი გაცილებით დომინანტური ჩანდა ვიდრე რუსეთის კომპარტიაში, თუმცა “ლენინური გაწვევისა” და კლასების წონასწორობის პოლიტიკა 1920-იან წლებში უკვე საკავშირო დონეზე მიმდინარე პროცესების სინქრონული გახდა, რასაც ზემოთ მოყვანილი მონაცემებზე დაფუძნებული მეორე - კლასთა ბალანსის ცვლილების დინამიკის გრაფიკი თვალსაჩინოდ აჩვენებს:

მუდმივი დაბალანსების მცდელობა მუშათა და გლეხთა კადრების შეკუმშვა-გაფართოებაზე იყო ორიენტირებული, მათ ფონზე კი “მოსამსახურეთა” ფენა სტაბილურად ინარჩუნებდა პოზიციებს, მეტიც - 1930-იანი წლებისათვის, ჩვენ ხელთ არსებული არასრული მონაცემებით, ბალანსი უკვე ამ უკანასკნელთა სასარგებლოდ შეიცვალა. მაგალითად;

• მუშები - 25,8 %
• გლეხები - 30,7 %
• მოსამსახურეები - 42,3 %

1939 წლის პირველი კვარტლის მონაცემებით, საქართველოს კომპარტიის წევრთა სოციალური მდგომარეობა შემდეგია:

• მუშები - 51,7 %
• გლეხები - 26,8 %
• მოსამსახურეები - 21,3 %

თუმცა, იმავე მონაცემებს თუკი საქმიანობის პროფილის მიხედვით გადავიანგარიშებთ, შემდეგ ბალანსს ვიღებთ:

• მუშები - 25,1 %
• გლეხები - 19,6 %
• მოსამსახურეები - 53,17 %

1945 წლის მესამე კვარტალში:

• მუშები - 26,5 %
• გლეხები - 27,07 %
• მოსამსახურეები - 46,39 %

საქმიანობის პროფილის მიხედვით:

• მუშები - 20,07 %
• გლეხები - 25,53 %
• მოსამსახურეები - 53,34 %

1971 წლის პირველი კვარტალი:

• მუშები - 29,4 %
• გლეხები - 26,36 %
• მოსამსახურეები - 44,18%

1980 წლის პირველი კვარტალი:

• მუშები - 35,44 %
• გლეხები - 23,78 %
• მოსამსახურეები - 40,76 %

მოსამსახურეთა - სახელმწიფო ბიუროკრატიის, “ინტელიგენციის” და პარტიული აპარატის დომინაციის უფრო მასშტაბური ხასიათი შეიძლება ვივარაუდოთ იმ ფაქტორის გათვალისწინებითაც, რომ პარტიული სტატისტიკის და აღწერის მასალებში წევრთა პროფესიული და სოციალური კუთვნილება პარტიაში შესვლის მომენტის მიხედვით ფიქსირდებოდა.^[14] შესაბამისად, იმის გარკვევა, თუ როგორ ცირკულირებდა კადრები მოსამსახურეთა ფენაში და რჩეული ნაწილი ელიტაში - “ნომენკლატურაში”, დამატებით, სტატისტიკური მასალების ძალზე დეტალურ ანალიზსა და კვლევას მოითხოვს.

პროცენტების შეფარდება და კლასთა ბალანსის ცვლილების ეს დინამიკა ციფრების ენაზე გვიყვება ძალაუფლების ლენინური ფორმულის რეალობაში განხორციელების წინააღმდეგობრივ და განწირულ პროცესზე, რომელსაც ზედნაშენად პარტიის სტალინური მოდელის გაბატონება მოჰყვა. ამ უკანასკნელის ნაწილობრივ ცვლილებას კი საბჭოეთის არსებობის ბოლომდე ყველა მომდევნო გენმდივანი და მემკვიდრე ელიტები ცდილობდნენ. ლენინის მიერ XX საუკუნის დასაწყისში შემუშავებული პარტიული ორგანიზაციის ფორმულა და მომავლის ხედვა, რამდენიმე საკვანძო ელემენტს ეფუძნებოდა:

• პარტიის დასავლური, დემოკრატიული მოდელის გამორიცხვას და სოციალ-დემოკრატიული პარტიის - გასამხედროებულ, საიდუმლო შეთქმულების მებრძოლ და დისციპლინირებულ, მცირერიცხოვან ორგანიზაციად გადაქცევას, რომელშიც “ინტელიგენტები” დომინირებდნენ.
• თვითმპყრობელობის ბურჟუაზიული რევოლუციით, ან პირდაპირ - ბოლშევიკური აჯანყებით დამხობისას, ძალაუფლების დაპატრონებას, განვითარების მარქსისტული მოდელის გამორიცხვით. ამ პროცესში “პროლეტარიატის” - მუშათა მასის მებრძოლ ძალად გამოყენებას და შემდგომ “პროლეტარიატის ავანგარდის” სახელით პარტიული ინტელიგენციის - “პროფესიონალი რევოლუციონერების” გაბატონებას ბოლშევიკური სახელმწიფოს მმართველობაში.

რა თქმა უნდა, ამ მოდელს და თეორიას მარქსიზმთან და მის განვითარებულ მემკვიდრეობასთან - ევროპულ სოციალ-დემოკრატიასთან დიდი უფსკრული აშორებდა. თუმცა, როგორც პრაგმატული პოლიტიკოსი და ორგანიზატორი, ლენინი კარგად იცნობდა იმპერიის მოსახლეობის უმრავლესობის - რუსი გლეხობის ფსიქოლოგიას და რუსული ინტელიგენციის ანტიდასავლურ, სლავიანოფილურ ვნებებს. შესაბამისად, მან ისარგებლა XIX საუკუნის მეორე ნახევრის რუსული უტოპიური სოციალიზმის, “ნაროდნიკული” იდეებით, დახვეწა და განავითარა და ახალი ტიპის პარტიის მისეული მოდელით, კრიზისულ მომენტში 1917 წლის ოქტომბრის გადატრიალების გზით შეძლო ძალაუფლების ხელში ჩაგდება. ამ მომენტიდან, ბოლშევიკური დიქტატურისა და ტოტალიტარიზმის დამყარების, სამოქალაქო ომის კატასტროფული განადგურების და კრიზისების კვალდაკვალ, ომში გამარჯვებისა და “საბჭოთა ხელისუფლების განმტკიცების” მიუხედავად, 1920-იანი წლების დასაწყისშივე უკვე ცხადად ჩანდა, რომ სამხედრო კომუნიზმისას გამოცდილი ლენინური მართვის მოდელი ირყეოდა და მარცხისათვის იყო განწირული. იმ ბირთვის - “პროფესიონალი რევოლუციონერების”, ძველი ბოლშევიკი იატაკქვეშელი პარტიული ორგანიზატორების რიცხობრივი მასშტაბი, რომელსაც ლენინი თავის ძალაუფლებას და მართვის მოდელს აფუძნებდა, აბსოლუტურად მიზერული იყო უზარმაზარი ქვეყნის მართვისათვის. “პროფესიონალი რევოლუციონერების” კადრები ვერ ჰყოფნიდა პარტიული სახელმწიფოს მონსტრ ბიუროკრატიულ აპარატს, რომლის არსებობა უალტერნატივო იყო ბოლშევიკური რეჟიმის შენარჩუნების ამოცანიდან გამომდინარე. ნოე ჟორდანია, ჯერ კიდევ 1924 წელს, სწორედ ამ ლოგიკას განმარტავდა მისთვის ჩვეული მსუბუქი ენითა და სიბასრით:

“...საბჭოთა წყობილება დამკვიდრებისთანავე მოემწყვდა მთელ რიგ წინააღმდეგობათა ჩიხში და ძალზე არყევს მის შენობას. ხელისუფლება იძულებულია თავი დაიცვას იარაღით და მით კიდევ უფრო გააღრმავოს საერთო უკმაყოფილება. ყველა კლასი, ყველა საზოგადოებრივი წრე შევიწროებული და შეწუხებულია, არავის არავითარი უფლება არ აქვს, არც პოლიტიკური, არც მოქალაქეობრივი, არც ეკონომიური. მთელი უფლება მიისაკუთრა სახელმწიფო აპარატმა, ის სჭრის და კერავს სურვილისამებრ. საზოგადოების ჩაყლაპვა სახელმწიფოს მიერ სრულია. მათ შორის ორმო გათხრილია, ომი გამოცხადებულია.

…მთელი ძირითადი კონფლიქტი საწარმოვო ფორმასა და საწარმოვო მოთხოვნილებათა შორის გამოწვეულია მონოპოლიით, ველური ნაციონალიზაციით. მოსკოვის მეფენი თავის მონოპოლიას ასაბუთებდენ ფისკალური მოსაზრებით. ხაზინას მართლაც დიდი შემოსავალი რჩებოდა. ამით ხალხსაც საგადასახადო ტვირთი რამდენიმეთ უმსუბუქდებოდა. საბჭოთა მეფენი რით ასაბუთებენ თვის მონოპოლიას? ფისკალური მოსაზრება სწორეთ მონოპოლიის წინააღმდეგ ლაპარაკობს, სახელმწიფო მრეწველობა მუდმივ ზარალშია და სულდგმულობს მხოლოდ ხაზინის დახმარებით, ე.ი. ხალხი ინახავს ამ საარაკო წარმოებას თავის ჯიბიდან. მაშ რატომ მას არ ეყრებიან? მიზეზი პოლიტიკურია. მონოპოლიის წყალობით ყველა კლასი იძულებულია საბჭოთა მთავრობის წინაშე ეძიოს არსებობის საშუალება, მისგან მიიღოს საცხოვრებელი წყაროები. მას სთხოვს გლეხი მიწას, მუშა სამუშაოს, ვაჭარი სავაჭროს, ხელოსანი იარაღებს, ინტელიგენცია სამსახურს - ყველა მასზე დამოკიდებულია. საბჭოთა მთელი ძალა ამ ეკონომიურ მონოპოლიაზე არის აგებული. სხვა საბუთი არსებობისა მას არ აქვს. ამიტომ ისინი ასე მაგრათ ებღაუჭებიან მას…”^[15]

1920-იანი წლების დასაწყისისთვის პარტია/სახელმწიფოს აპარატში ახალი, მმართველ სოციალურ ფენაში შეღწევის მსურველი კადრების დიდი მოზღვავების ხანა დადგა. ამ დინებას კი მიმართულება მისცა და საკუთარი “პროექტის” მშენებლობის რესურსად აქცია პარტიის გენერალურ მდივნად გადაყვანილმა იოსებ ჯუღაშვილმა-სტალინმა, რომლის ხელშიც მდივნის, ერთი შეხედვით ტექნიკური, ბიუროკრატიული პოსტი, რომელსაც პარტიის სტრუქტურაში მანამდე არავითარი პოლიტიკური წონა არ ჰქონდა, ძალაუფლების საკრალურ წყაროდ იქცა:

“...ენამახვილმა ახლობლებმა იმ დროს მას “კარტოთეკების ამხანაგი” შეარქვეს. ის მართლაც, თანამშრომლებთან ერთად სულ ხელმძღვანელ მუშაკებზე შედგენილი ბარათებით დაიარებოდა. “ყველაფერს კადრები წყვეტენ” - მოგვიანებით ასე ჩამოაყალიბა მან თავისი დასკვნა. ამ კადრებს კი ზედმიწევნით სწავლობდა, საკუთარი ინტერესებისა და გათვლების საცერში ატარებდა, ანაწილებდა მათ ნომენკლატურის სხვადასხვა დონეებზე, როგორც კომპოზიტორი ნოტებს ბილიკებზე, რათა მისთვის მოსაწონი სიმფონია შეექმნა. როგორც მიყვებოდნენ, მისთვის რაიმე კუთხით ყველაზე საინტერესო ხალხის კარტოთეკას 1920-იანი წლების პირველ ნახევარში სტალინი თავად აწარმოებდა და მას საკუთარ მდივანსაც კი არ აკარებდა.”^[16]

თუ ვისი ინფორმაცია იყო ჩალაგებული ამ კარტოთეკებში და რა სისტემა ააწყო მათით სტალინმა, როგორ გამოაცალა საყრდენი ლენინურ კომპარტიას და საკუთარი შიდა იმპერია ააშენა, სტალინის სისხლიანი აღზევების წელს დაწერილი, ნოე ჟორდანიას სტატია განმარტავს:

“...სტალინმა სავსებით შეაბრუნა ეს ლენინური პარტიული დოქტრინა და გადასწყვიტა ორგანიზაციული ზომებით თავისი საკუთარი პარტიის შედგენა. მან სავსებით მიიღო ლენინის დებულება - მე უნდა ვმართო ქვეყანა პარტიის საშუალებითო, მხოლოდ ამისათვის აუცილებელი გახდა თვით პარტიის მისადმი ერთგულება, მისთვის დამორჩილება. ხოლო ეს კი შესაძლებელი იყო ორგანიზაციულ-პოლიციური ზომებით. ამ მიზნით მან დაიწყო მოსკოვიდან დანიშვნა ყველა საგუბერნიო და საქალაქო პარტიული ცენტრების სეკრეტარების, ხოლო ეს სეკრეტარები ნიშნავდენ თავის მხრით ყველა მათი ხელქვეითი ორგანიზაციების მდივნებს, ესენი კი აღჭურვილი იყვენ განუსაზღვრელი უფლებებით, არა მარტო პარტიის, არამედ ყველა სფეროებში. პარტიული ყრილობის შემადგენლობა ამით წინასწარ ისაზღვრებოდა. ის შედგებოდა სტალინის აგენტებისაგან. თავისი სეკრეტარიატი მან გადააქცია პოლიციის დეპარტამენტათ, რომლის მხედველობაში დააყენა მთელი პარტია. თვითეულ ცნობილ ბოლშევიკზე აქ დგებოდა მთელი “საქმე”, ვინ როდის რას აკეთებდა, ვინ საეჭვო ღირსების იყო და სხ. ურჩს მოიხმობდა და პირველ გაფრთხილებას აძლევდა… პარტიის 14 ყრილობაზე (1925 წ.) ზინოვიევი ამაოთ ითხოვდა - “მიეცეს ლენინგრადის ორგანიზაციას უფლება თავის ხელმძღვანელების არჩევის”-ო. სტალინურათ ჩაწყობილმა ყრილობამ ურას ძახილით დაადასტურა თავის შეფის ნაბიჯები. ასე გამოაცალა ლილოელმა გლეხმა მსწავლულ ლიდერებს პარტია და მით მთელი ქვეყნის მართვა-გამგეობა. ეს მოხდა არა სტალინის დიდკაცობით, არამედ მოწინააღმდეგეთა სიგლახაკით…”^[17]

1920-იანი წლების განმავლობაში მიმდინარე ამ ხანგრძლივი და მდორე გადატრიალების ნაყოფი, 1930-იანი წლების მეორე ნახევარში, დიდი ტერორის გარიჟრაჟზე უკვე ხელშესახები და ციფრებში გამოხატულიც გახდა. ამ მხრივ ყველაზე ხშირად ციტირებად მაგალითად საკავშირო კომპარტიის XVII (1934 წ.), ოფიციალურად “გამარჯვებულთა ყრილობად” მონათლული, მოგვიანებით კი - “დახვრეტილთა ყრილობად” ცნობილი მოვლენა გახდა. მისი დელეგატების 80 % პარტიული სტაჟი 1920 წლის ქვემოდან იწყებოდა, 1939 წლისათვის კი ყრილობის დელეგატთა 56,6 % უკვე დახვრეტილი იყო. სამაგიეროდ 1939 წლის XVIII საკავშირო ყრილობის დელეგატთა ნახევარი 55 წელზე ახალგაზრდა იყო, ანუ 1920 წლისათვის ისინი სასკოლო ასაკის თუ იყვნენ, მათი პარტიული სტაჟი კი 1920-იანი წლების მეორე ნახევრიდან იწყებოდა. ანალოგიურად, თუკი 1930 წლისათვის კომპარტიის სამხარეო კომიტეტების, საოლქო კომიტეტებისა და მოკავშირე რესპუბლიკების კომპარტიების ცეკას მდივნების 69% ჰქონდა 1917 წლამდელი პარტსტაჟი, 1939 წლისათვის მათი 80,5 % კომპარტიაში 1924 წლის შემდეგ იყო შესული.^[18]

საქართველოს კომპარტიის ბედი ამ პროცესების ფონზე, დამატებით რთული და კომპლექსური იყო. ლენინური ფორმულის - “პროფესიონალი რევოლუციონერების” მიერ ქვეყნის მართვის განხორციელება საქართველოში იმთავითვე გამორიცხული ჩანდა. უკვე განხილული 1921-1924 წლების პერიპეტიების ფონზე, როდესაც კომპარტიამ კარი ფართოდ გაუღო კრიმინალებს, მათი ხელით “დაამყარა წესრიგი” და შემდეგ პარტიიდან მოიცილა ისინი, კომპარტია კვლავ მცირერიცხოვან პოლიტიკურ ორგანიზაციად რჩებოდა, მის შიგნით კი ძველი ბოლშევიკების რიცხვი, რომელთა პარტიული სტაჟი 1917 წლის ქვემოდან იწყებოდა უკიდურესად მცირე იყო და მთელს საქართველოში 623 ადამიანს შეადგენდა (მათგან მუშა - 27,1%, ხელოსანი - 10,3%, გლეხი - 22,6%, მოსამსახურე - 40%).^[19] შესაბამისად, “ლენინური გვარდიის” პოლიტიკური წონა იმთავითვე არასაიმედო იყო და 1920-1930-იანი წლების მძიმე პროცესების კვალდაკვალ ნაბიჯ-ნაბიჯ საერთოდ ისპობოდა.

ძველი ბოლშევიკების ფენამ, რომელთა უმრავლესობა თავს “ლენინელად” მიიჩნევდა და არ ურიგდებოდა ბელადის დადგენილი პრინციპების რღვევას, რამდენიმე მძიმე დარტყმა განიცადა - 1922 წელს “ნაციონალ-უკლონისტური” განხეთქილებისას, 1927-1929 წლებში “ტროცკისტული ოპოზიციის” წმენდისას და საბოლოოდ 1937-1938 წლების დიდი საბჭოთა ტერორის დროს, რომელმაც ფაქტობრივად მინიმუმზე დაიყვანა მათი რიცხვი, ისე რომ 1939 წლისათვის საქართველოს კომპარტიის წევრთა შორის 1917 წლამდე პარტსტაჟის მქონე მხოლოდ 144 ადამიანი იყო დარჩენილი,^[20] ხოლო 1917-1921 წლების სტაჟით - 2 461, რაც პარტიის წევრთა 4,44 % წარმოადგენდა.

ამავე დროს, ის ფაქტი, რომ პარტიული სტატისტიკით 1921 წლის საბჭოთა რუსული ოკუპაციის მომენტისათვის საქართველოს კომპარტიის წევრთა რიცხვი დამატებით 8 567 ადამიანით იყო გაზრდილი, რეალურად სულაც არ ნიშნავდა პარტიის ორგანიზაციულ ზრდას და “ლენინური გვარდიის” შევსებას. ამ რიცხვის გენეზისს მკაფიოდ აჩვენებს, თუნდაც 1922-1923 წლების წმენდაგამოვლილი კომპარტიის წევრთა სტატისტიკა, რომელიც პარტიის ტერიტორიული ორგანოების მიხედვით არის წარმოდგენილი:

სტატისტიკაში მკაფიოდ ჩანს, რომ დედაქალაქის გარდა, წევრთა რიცხოვნობით ლიდერობენ - გურიის (ოზურგეთის მაზრა), გორის და სენაკის მაზრების, სამხრეთ ოსეთის ორგანიზაციები. ამ სურათს თავისი ლოგიკა აქვს - 1917-1921 წლებში სწორედ ამ მხარეებში მოახერხა ბოლშევიკურმა პარტიამ გლეხთა შორის პროპაგანდის გაშლა და ამბოხებების ორგანიზება, რომელიც საქართველოს დემოკრატიულმა რესპუბლიკამ სწრაფად ჩაახშო. შედეგად, უკვე 1921-1922 წლებიდან სტატისტიკური მასალების ანალიზში, ავტორები მიუთითებდნენ, რომ საქართველოს კომპარტიაში ეს გლეხთა დომინაცია იმ ფაქტორით იყო განპირობებული, რომ პარტიის წევრებად ჩათვალეს პირველი მსოფლიო ომიდან დაბრუნებული ის ჯარისკაცი გლეხები, რომელთაც მონაწილეობა მიიღეს ხსენებულ ამბოხებებში, როდესაც მათი რეალური პოლიტიკური განათლება ძალზე დაბალი იყო, კომპარტიის ლენინური პრინციპები არ აღელვებდათ და მეტიც, მათი მნიშვნელოვანი ნაწილი რელიგიურიც კი იყო^[21] (1922 წლის მონაცემებით - სამაზრო ორგანიზაციების წევრთა 20 %, ხოლო საერთო შემადგენლობის - 17%)^[22]. სხვა აჯანყებაგამოვლილი მაზრების, მაგ. დუშეთის, ლეჩხუმის, შორაპნის მაზრების მოკრძალებულ სტატისტიკას ზემოხსენებული წმენდები განაპირობებენ; მაგალითად - 1922 წლის მასობრივი წმენდისას მათი შემადგენლობის - 43,9%, 50,49%, 51,3 % კომპარტიიდან გაირიცხა.

1930-იანი წლების დასაწყისიდან, საქართველოს კომპარტიაში სტალინური კურსის ადვილ გამარჯვებას, საკავშირო დონეზე გამოკვეთილი ტენდენცია დაერთო თან - სპეცსამსახურების ГПУ-НКВД-ს დომინირება პარტიისა და სახელმწიფო აპარატზე. საქართველოს სსრ-ში სტალინის ამ ახალი მანევრის მაუწყებელი სპეცსამსახურების ყოფილი შეფის - ლავრენტი ბერიას ცეკას ხელმძღვანელად მოვლინება გახდა, რასაც შიდაპარტიულ ბრძოლებგამოვლილი პროსტალინელი ძველი ბოლშევიკების შეუკავებელი ზიზღი და დემარშიც მოჰყვა, რამაც უახლოესი რამდენიმე წლის პერსპექტივით მათი ბედიც განსაზღვრა.

ტეხილები გრაფიკზე - ქარტეხილები რეალობაში. პარტიული წმენდებისა და რეპრესიების კვალი სტატისტიკაში

ოკუპაციიდან მალევე საქართველოს კომპარტიის შიგნით წარმოშობილი უკმაყოფილებისა და ცენტრის პოლიტიკისადმი წინააღმდეგობის მცდელობას, რომელიც სტალინის დაჯგუფებამ და მისმა ემისარმა კავკასიაში - სერგო ორჯონიკიძემ “ნაცონალ-უკლონიზმად” მონათლა, ამ უკანასკნელთა მხრიდან პასუხად სახელმწიფო და პარტიული პოსტებიდან “უკლონისტთა” ჩამოშორება და შერისხვა მოჰყვა. 1922 წელს კომპარტიაში მიმდინარე მასობრივი წმენდის ფონზე, სტატისტიკის ნედლ რიცხვებში ძალზე ძნელია “უკლონისტთა” წმენდის კვალის გამოცალკევება და სრულფასოვან, დეტალურ კვლევას საჭიროებს საქართველოს კომპარტიის ყველა ორგანიზაციის დონეზე, რაც იმდროინდელი პარტიის მცირერიცხოვნობის გამო, სრულიადაც არ წარმოადგენს მიუღწეველ ამოცანას.

შემდგომი საკავშირო მასშტაბის განხეთქილება და შიდაპარტიული წმენდა - “ტროცკისტული ოპოზიციის” წინააღმდეგ ბრძოლა 1927-1930 წლების განმავლობაში, ასევე ცხადად არ იკითხება გრაფიკზე. ანალოგიურად, “ტროცკისტების” პარტიიდან გაძევების და მათი რეპრესიის რიცხობრივი მონაცემები დეტალურ კვლევას და დამუშავებას საჭიროებს, რის საშუალებასაც არქივები გვაძლევენ. ამ ეტაპზე, ჩვენს ხელთ მწირი მონაცემებია და პარტიის წევრთა რიცხვის ცვლილების ამ წლების დინამიკის ინტერპრეტაცია თუ გვეხმარება პირველადი ორიენტირების განსაზღვრაში.

მაგალითისათვის, წმენდის პირველ ეტაპზე, დაპირისპირების ღია ფაზაში გადასვლისას, 1927 წელს საქართველოს კომპარტიის ტფილისის ორგანიზაციიდან, ოფიციალურად გამოქვეყნებული მონაცემებით, წევრთა 2,61 %, ანუ 250 ადამიანი გარიცხეს “ტროცკისტული ოპოზიციის” აქტივისტობის გამო, როდესაც ქალაქის პარტორგანიზაციის წევრთა რიცხვი 9 563 ადამიანი იყო.^[23] თუკი დავაკვირდებით დედაქალაქის პარტორგანიზაციის რიცხოვნობის ზრდის ტენდენციას 1927-1930 წლებში და შევადარებთ საერთო რესპუბლიკური მონაცემებს, შიდაპარტიული ბრძოლისა და წმენდის ექო მაინც შეიძლება დავაფიქსიროთ. კერძოდ, რესპუბლიკურ დონეზე 1924 წლიდან 1927 წლამდე პარტიის წევრთა რიცხვი სტაბილურად დაახლოებით 5 000-იანი ბიჯით იზრდებოდა, 1928-1930 წლებში კი ზრდის მხოლოდ 1000-იანი მაჩვენებელი გვაქვს. ანალოგიურად ტფილისის პარტორგანიზაციის ზრდაც 1927-1929 წლებში - 1 000 ადამიანს უტოლდება.

განსხვავებით 1920-იანი წლების მეორე ნახევრის პერიპეტიებისაგან, გრაფიკზე აშკარად იკვეთება შემდეგი მასობრივი წმენდის კვალი 1933-1934 წლებში. ამ დროის განმავლობაში საქართველოს კომპარტიის წევრთა რიცხვი 57 787-დან - 48 431-მდე შემცირდა. ეს გრანდიოზული წმენდა 1933 წლის დასაწყისში ოფიციალურად დაანონსდა საბჭოურ პრესაში; ოფიციალურად იგი აცხადებდა, რომ პარტიიდან უნდა გაეძევებინათ "კლასობრივად უცხო და მტრულად განწყობილი ელემენტები”, დისციპლინის დამრღვევი “მოლაყბეები”, კულაკებთან შეზრდილი ელემენტები, კარიერისტები და ბიუროკრატები, “მორალურად გახრწნილი ელემენტები”.^[24]

რეალურად, სტალინის პოლიტბიურომ წმენდის გადაწყვეტილება ყოველგვარი ფორმალური წესების დარღვევით მიიღო (პოლიტბიუროს არ ჰქონდა უფლება წმენდის პროცედურა წამოეწყო) და გადაწყვეტილების შემდეგ უკანა თარიღით დაადასტურებინა საკავშირო კომპარტიის ცეკასა და ცენტრალურ საკონტროლო კომისიას. წმენდის ამოცანა სტალინური ვერტიკალის განმტკიცება იყო პარტიაში - “ტროცკისტულ ოპოზიციაზე” გამარჯვების ხელშემწყობი პარტიის წევრთა მრავალი კატეგორია ამ უკანასკნელს ასევე “არასაიმედოდ” მიაჩნდა. ამავე დროს, ძალდატანებითი კოლექტივიზაციის პირველი ტალღის ჩაფუშვა, სოფლის მეურნეობასა და ინდუსტრიაში არსებული ჩავარდნები “განტევების ვაცს” საჭიროებდა. ამ მასშტაბური “კუდიანებზე ნადირობის” შემაჯამებლად იქცა ზემოხსენებული კომპარტიის XVII ყრილობა, რომელმაც დაადასტურა სტალინური კურსის ტრიუმფი და “გამარჯვება”, თუმცა, მორიგი და მანამდე არნახული მასშტაბის წმენდა, უკვე - ფიზიკური მოსპობის გამოყენებით უკვე მალე გამოჩნდა ჰორიზონტზე და სტალინური პერმანენტული წმენდის წარმატების ლოგიკა კიდევ ერთხელ დაადასტურა.

გრაფიკზე თვალშისაცემად ასახული მორიგი “ტეხილის” დადგომამდე - 1937-1938 წლების დიდი საბჭოთა ტერორის პერიოდის მიმოხილვამდე - საინტერესო იქნება თვალი მივადევნოთ წინა წლების მონაცემებს,^[25] რომელიც მოახლოებული ქარიშხლის სიმპტომებს გამოკვეთს და წარმოდგენას გვაძლევს დიდი ტერორის ხანის პარტიული წმენდის დინამიკაზე, რომელიც მასობრივი რეპრესიების მასშტაბთან შესამჩნევად კორელირებს.

1935 წლის I კვარტლისათვის საქართველოს კომპარტიის წევრთა რიცხვი 46 085 იყო, წლის ბოლოს, IV კვარტალში კი 39 673-მდე შემცირდა.

• პარტიიდან სულ გაირიცხა - 9 201 ადამიანი.
• საკუთარი ნებით დატოვა პარტიის რიგები - 17-მა ადამიანმა.
• ბუნებრივი მიზეზებით გადაიცვალა - 264.
• სხვა რესპუბლიკის პარტორგანიზაციაში გადავიდა - 577.

ჯამში, 1935 წლისათვის გარიცხულთა პროცენტული წილი 19,96 % იყო

უკვე 1937 წლის დიდი საბჭოთა ტერორის მიმდინარეობისას, I და II კვარტლის მონაცემებით (იანვარი-ივლისი) პარტიული კადრების წმენდის მასშტაბის დეტალური მონაცემები შემდეგნაირად გამოიყურება.

წლის დასაწყისში, კომპარტიის წევრთა და კანდიდატთა საერთო რიცხვი - 47 526 იყო.

მათგან, I კვარტალში გარიცხეს - 6 572 ადამიანი.

მათგან, პოლიტიკური საბაბით - 3 350. რომელთა ბრალდებების სპექტრი შემდეგია:

• თეთრგვარდიელი და კულაკი - 175,
• ტროცკისტები - 347,
• სხვა კლასობრივად უცხო ელემენტები - 1 134,
• ანტისაბჭოთა პარტიების ყოფილი წევრები - 705
• ამ მომენტისათვის უკვე დაპატიმრებულები - 989

წინა პარტიული წმენდისას გარიცხული, მაგრამ მექანიკურად ჩარჩენილი - 329

აფერისტები - 343

პასიური წევრები - 1 574

სხვა - 976

II კვარტლის განმავლობაში გარიცხეს - 3 897

მათგან, პოლიტიკური საბაბით - 3 528, რომელთა ბრალდებების სპექტრი შემდეგია:

• თეთრგვარდიელი და კულაკი - 178,
• ტროცკისტები - 360,
• სხვა კლასობრივად უცხო ელემენტები - 1 134,
• ანტისაბჭოთა პარტიების ყოფილი წევრები - 729,
• ამ მომენტისათვის უკვე დაპატიმრებულები - 1 127,

აფერისტები - 343,

მოტყუების გზით შესულები პარტიაში - 26,

შედეგად, 1937 წლის პირველ ნახევარში საქართველოს კომპარტიიდან 10 469 ადამიანი გაირიცხა, რაც წლის დასაწყისის შემადგენლობის 22,02 % იყო. ამათგან, პოლიტიკურად შერისხულთა კატეგორიაში, ჯამში 6 878 ადამიანი - 14,47 % მოხვდა. 1937 წლის ივლისისთვის კი გარიცხულებიდან 2 116 უკვე დაპატიმრებული იყო, თუმცა ეს რიცხვი მეორე კვარტლის დეტალურად ჩაშლილი მონაცემებით უფრო ზუსტდება და 2 480-ს შეადგენს, რაც წევრთა საერთო რიცხვის 5,21 %-ია.

1976 წელს შედგენილი ბროშურის სასახელოდ უნდა ითქვას, რომ მასში 1937 და 1938 წლებში პარტიის წევრთა კლების სტატისტიკა შეულამაზებლად არის წარმოდგენილი:

• 1937 წ. - 45 726
• 1938 წ. - 39 397

შესაბამისად, რიგითი მკითხველი წესით მარტივად დააფიქსირებდა ამ კლების დიდი ტერორის პროცესთან კორელაციას.

1937-1938 წლებში საქართველოს კომპარტიის წევრთა წინააღმდეგ რეპრესიების მასშტაბს აზუსტებს ყოფილი სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტის (КГБ) არქივის მასალებზე - არასასამართლო ორგანოების (შინსახკომის საგანგებო სათათბიროს, განსაკუთრებული სამეულის) და სასამართლო ორგანოების - სსრკ უმაღლესი სასამართლოს სამხედრო კოლეგიის გამსვლელი სესიის მასალებზე დაყრდნობით მომზადებული სტატისტიკური ანალიზი. ფუნდამენტურ კვლევაში - ბოლშევიკური წესრიგი საქართველოში (ორტმეული) სამწუხაროდ ცალკე არ არის გაანალიზებული საქართველოს კომპარტიის რეპრესირებული წევრების სტატისტიკა და მისი ამოკრება დიდი ტერორის სხვადასხვა ეტაპის ამსახველი სტატისტიკური ცხრილებიდან მოგვიხდა.

საქართველოს სსრ შინსახკომთან არსებული განსაკუთრებული სამეულის, ე.წ. “ტროიკის" მიერ 1937 წლის 11 აგვისტოდან 1938 წლის 23 ოქტომბრამდე დასჯილთა (დახვრეტა/გულაგში გადასახლება) შორის კომპარტიის და კომკავშირის წევრთა ჯამური რიცხვი 1 181 ადამიანია.^[26]

ე. წ. “სტალინურ სიებში”, საკავშირო კომპარტიის პოლიტბიუროს მიერ სანქცირებული რეპრესირებულების კატეგორიაში, რომელთა ნაწილი სსრკ უმაღლესი სასამართლოს სამხედრო კოლეგიის გამსვლელმა სესიამ გაასამართლა, ნაწილის კი “სამეულს” გადაეცა განაჩენისათვის, კომპარტიის წევრთა და კანდიდატთა ჯამი 1 988 ადამიანს შეადგენს.^[27]

სამწუხაროდ, ზემოაღნიშნული, პირველი კომპონენტის მონაცემებში არაა შესაძლებელი კომკავშირელთა რიცხვის გამოცალკევება და მეორე კომპონენტისა და პირველის გადაფარვის მასშტაბის (სამხედრო კოლეგიის გამსვლელი სესიიდან “სამეულზე” გადაცემა) გამოანგარიშება. უხეში ჯამი - 3 169 ადამიანი მრავალ კითხვას ბადებს. ზემოთ მოყვანილი, დოკუმენტური წყაროები გვაჩვენებენ, რომ 1937 წლის შუა პერიოდისათვის რეპრესიული მანქანის ხელში უკვე პარტიის ყოფილი 2 480 წევრი იყო, მაშინ როდესაც მასობრივი რეპრესიების, დაპატიმრებებისა და დასჯის მასშტაბმა ნახტომისებურად ზაფხულში იმატა და პიკს 1937 წლის ბოლოს მიაღწია. 1938 წლის მასშტაბები კი შედარებით მოკრძალებულად გამოიყურებოდა წინა წლის მიწურულის კატასტროფასთან შედარებით.

შესაბამისად, კომპარტიის რეპრესირებულ წევრთა თუნდაც მიახლოებით რიცხვად 3 169 ადამიანს ავიღებთ, ეს მსხვერპლთა ამჟამად ცნობილი საერთო რაოდენობის, დაახლოებით 22 000 ადამიანის - 14,4 % შეადგენს, ხოლო 1937 წლის დასაწყისის პარტიის შემადგენლობის 6,66 %, თუმცა, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, რეალობასთან უფრო ახლოს მყოფი რიცხვი გაცილებით მაღალი უნდა იყოს და ამას შემდგომი კვლევები დააზუსტებს

პარტიიდან გარიცხულთა და რეპრესირებულთა შორის კორელაცია ამ ეტაპზე მხოლოდ 1937-1938 წლების სხვაობისა და რეპრესირებულთა მიახლოებითი რიცხვით შეგვიძლია უხეშად გავთვალოთ და იგი 50,7 % შეადგენს.

პარტიული კადრების განადგურების შემდგომი კატასტროფული სურათი პოლიტიკურ რეპრესიებს და შიდაპარტიულ წმენდას აღარ უკავშირდება - 1941-1942 წლებში საქართველოს კომპარტიის წევრთა რაოდენობა 98 553-დან 70 892-მდე შემცირდა, ეს 27 661 ადამიანის დანაკარგი, ძირითადად, მეორე მსოფლიო ომის ფრონტზე დაღუპულ კომპარტიის წევრთა რაოდენობას უნდა ასახავდეს. ამ კატასტროფული დანაკარგების კომპენსირება პარტიამ მხოლოდ 1943-1944 წლების განმავლობაში დაიწყო და ომის დასასრულს მიუახლოვდა 1941 წლის რიცხოვნობის ნიშნულს.

ღია კითხვები და ორიენტირები პოსტსტალინური კომპარტიის ტრანსფორმაციის ანალიზისათვის

სტალინის სიკვდილის, პოლიტბიუროში ძალაუფლებისათვის ბრძოლაში ლავრენტი ბერიას დამარცხებისა და მისი კადრებისაგან შსს-უშიშროების და პარტიის წმენდის შემდეგ, ნიკიტა ხრუშჩოვმა, ერთი მხრივ, კვლავ აღადგინა პარტიის დომინაცია და უშიშროების აპარატი ხელქვეითად დააბრუნა, ხოლო შემდგომ არმიის ამბიციებიც გაანეიტრალა. ამ ცვლილებების მიუხედავად, კომპარტიაში არსობრივად არაფერი შეცვლილა - მოჩვენებითი “კოლეგიური მმართველობა” პოლიტბიუროში კვლავ ხრუშჩოვის დიქტატმა შეცვალა. დაბრუნდა პარტიაში მუშათა პროცენტის ხელოვნურად ამაღლების ძველი გატაცება და 1958-1964 წლებში “დაზგებიდან” მუშების რეკრუტირების კამპანია მიმდინარეობდა, რომლის მცირეხნიანი სტატისტიკური ეფექტი კვლავ გადაფარა “მოსამსახურეთა” რიცხობრივმა უპირატესობამ.

საქართველოს ადგილი ამ პროცესებში, სპეციფიკურია - ბერიას ქსელის მასშტაბის, სტალინის კულტის ეფექტის და კომპარტიის XX ყრილობის შემდეგ დაწყებულ დესტალინიზაციას მოყოლილი სტიქიური პროტესტითა და უკმაყოფილების გათვალისწინებით. წინა თავში განხილულ რიგი შიდაპარტიული კრიზისების მსგავსად საქართველოს კომპარტიის წევრთა წლიური, ჯამური სტატისტიკის რიცხვების მიღმა ამ პროცესების ეფექტი ნაკლებად იკითხება და დეტალურ შესწავლას საჭიროებს; როგორ გადაეწყო “მშობლიური სტალინის” ჩამოსხმის ქართული კომპარტიის ორგანიზაცია მისთვის ახალ და შესამჩნევად მტრულ გარემოსთან ადაპტაციისათვის, როგორ შეაბიჯა საბჭოეთის სტალინური ეპოქისაგან განსხვავებით უკვე სრულფასოვანმა, მასობრივმა პარტორგანიზაციამ სტაგნაციის - “უძრაობის” ხანაში და კორუფციის ახალ ფორმებსა და მასშტაბებს გაუშინაურდა.

რამდენიმე საორიენტაციო დაკვირვებისათვის, საკავშირო დონეზე მიმდინარე პროცესების ანარეკლად, საქართველოს კომპარტიის პოსტ-სტალინური სტატისტიკის მონაცემები გვეხმარება.

1950-იანი წლების მეორე ნახევრიდან, მიუხედავად იმისა, რომ ძველი დროისათვის დამახასიათებელი წმენდის კამპანიები აღარ ჩატარებულა და პარტდოკუმენტების გამოცვლაც მხოლოდ 1970-იანი წლების დასაწყისში მოეწყო, ზემოხსენებული რეკრუტირების კამპანიებისა და სხვა ინსტრუმენტების წყალობით, 1960-იანი წლების ბოლოს კომპარტიის პოსტსტალინურ ელიტას ერთ-ერთი ძირითადი ამოცანა მიღწეული ჰქონდა - პარტიაში უმრავლესობას ის თაობა წარმოადგენდა, რომელთა სტაჟი სტალინის სიკვდილის შემდეგ იწყებოდა. ამ დროიდან მოყოლებული, ფაქტობრივად “პერესტროიკის” ეპოქის ზღურბლამდე საკავშირო კომპარტიაში ერთი შეხედვით ანომალიური მდგომარეობა იყო შექმნილი - პარტიის უმრავლესობა პოსტსტალინური, ახალგაზრდა თაობა იყო, მმართველი პოლიტბიურო კი - სტალინური სტაჟით და გადაბერებული.

საქართველოს კომპარტიის წევრთა შემადგენლობის ზრდის ტენდენცია, 1945 წლიდან 1948-1950 წლების სტაგნაციის გამოკლებით (რომლის განმაპირობებელი ფაქტორები ასევე საკვლევია) შეუქცევადია. 1975 წლის სტატისტიკით, პარტიის წევრთა ასაკობრივი შემადგენლობისა და სტაჟის ანალიზი შემდეგ სურათს გვაძლევს:

• 1953 წლამდე სტაჟი პარტიის წევრთა დაახლოებით 44 %-ს ჰქონდა
• 1953 წლიდან ზემოთ - 56 %

ასაკობრივად ეს სპექტრი შემდეგნაირად გამოიყურებოდა:

ზემოხსენებული თაობათა ცვლის პროცესის კვალდაკვალ, 1950-იანი წლებიდან, მოსახლეობაში საერთო ზოგადი და უმაღლესი განათლების ქონის პროცენტული ზრდის ფონზე, განათლების დონეც სტაბილურად იმატებდა საქართველოს კომპარტიის წევრთა შორის. რამდენადაც 1920-იანი წლების მეორე ნახევარში და ნაწილობრივ 1930-იანი წლების მონაცემებში (რომლებიც ამჯერად გვაქვს დამუშავებული) კომპარტიის წევრთა განათლების ცენზი ხშირად ყურადღების მიღმაა დატოვებული, მხოლოდ შერჩეული წლების რიცხვებით შეგვიძლია ამ ტენდენციას დავაკვირდეთ:

1922 წელს:

• უმაღლესი განათლება - 0,8 %
• არასრული უმაღლესი - 0,8%
• საშუალო - 5,4 %
• არასრული საშუალო - 1,8%
• დაწყებითი - 24,3%
• არასრული დაწყებითი - 16,1 %
• საშინაო განათლებით - 5,6%
• თვითგანათლებული - 19,9%
• წერა-კითხვის უცოდინარი - 24,3%

1939 წელს:

• უმაღლესი განათლება - 6,74 %
• არასრული უმაღლესი - 3,26 %
• საშუალო - 13,83 %
• არასრული საშუალო - 14,3 %
• დაწყებითი - 31,2 %
• არაოფიციალური - 30,6 %

1945 წელს:

• უმაღლესი განათლება - 13,5 %
• არასრული უმაღლესი - 2,9 %
• საშუალო - 26,6 %

1955 წელს:

• უმაღლესი განათლება - 14,4%
• არასრული უმაღლესი - 4,4%
• საშუალო - 29,2%

1965 წელს:

• უმაღლესი განათლება - 23,3%
• არასრული უმაღლესი - 4,2%
• საშუალო - 32,5%

1975 წელს:

• უმაღლესი განათლება - 30,5%
• არასრული უმაღლესი - 4,6%
• საშუალო - 36%

ამ მონაცემების ინტერპრეტირებით, ცხადია, რომ საქართველოს კომპარტიის აშკარად უხერხული სტატისტიკური მაჩვენებლები, რომლებიც ცხადყოფს, რომ 1940-იანი წლებიდან მოყოლებული პარტიის შემადგენლობის მნიშვნელოვანი ნაწილი ოფიციალური განათლების ცენზის გარეშე იყო წარმოდგენილი, ზემოხსენებულ თაობათა ცვლის ნაკლებად აქტიურ პროცესს უკავშირდება და კვლავ საინტერესო აქცენტს გვაწვდის კვლევისათვის, როგორ იყო განაწილებული რეალური ძალაუფლება ახალ, უმაღლესი განათლების მქონე თაობასა და ძველი სტაჟის მქონე და განათლების ოფიციალურ ცენზს მოკლებულ პარტიულებს შორის.

ინტერესს მოკლებული არ იქნება საქართველოს კომპარტიის წევრთა ეროვნული სპექტრის შესწავლა მთელი მიმოხილული პერიოდის მანძილზე, თუმცა წლიური სტატისტიკური ანგარიშები იშვიათად შეიცავენ პარტიის მთელი შემადგენლობის ეროვნული ბალანსის მაჩვენებლებს და ამჟამად მხოლოდ 1921, 1922, 1923, 1975 და 1988 წლების მონაცემების შეპირისპირების საშუალება გვაქვს, რომელიც აჩვენებს რომ პარტიის ეროვნული ბალანსი კარდინალურად არ განსხვავდებოდა საქართველოს სსრ ეროვნული შემადგენლობისაგან და ქართველები მუდმივად დომინანტური ელემენტი იყვნენ სისტემაში:

ეროვნული დომინირების გარდა, განსაკუთრებით მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი და უძრაობის ხანის რეალობაში გარკვევისათვის თავისთავად აუცილებელ თვალსაჩინოებას წარმოადგენს კომპარტიის წევრთა პროცენტული თანამიმართება რესპუბლიკის შრომისუნარიანი მოსახლეობის რიცხვთან. საბჭოური სტანდარტით შრომისუნარიან ასაკად 18-60 წლების არე მიიჩნეოდა და შესაბამისად ჩვენც ამ მიდგომას დავეყრდენით. მაქსიმალურად მიახლოებული რიცხვების სტატისტიკა ამ ფრიად საინტერესო სურათს გვაძლევს, როგორ გამოკვეთილად იზრდება პარტიისადმი ლოიალურობისა და ჩართულობის მასშტაბი, 1926 წლის 1,57 %-დან 1988 წლის - 13,93 %-მდე:

ეს რამდენიმე აქცენტი, რომელთა მონიშვნის საშუალებასაც კვლევის საწყის ეტაპზე არსებული სტატისტიკური მონაცემები გვაძლევს, კიდევ უფრო გამოკვეთს პოსტსტალინური, გვიანი საბჭოეთის პერიოდის საქართველოს რეალობის კვლევის აუცილებლობას - ძალაუფლების მფლობელი კლასების რაობის ხელეშესახებად დადგენას, მათი სოციალური, ეროვნული, პროფესიული პროფილის ანალიზს და საკავშიროდან ადგილობრივ დონემდე გადაწყვეტილებების დანერგვისა და მისაკუთრებული რესურსების ცირკულაციის მექანიზმებში გარკვევას.

^[1] ანდრეი ანტონის ძე გრეჩკო (1903-1976) - საბჭოთა პარტიული და სამხედრო ჩინოსანი, საბჭოთა კავშირის მარშალი. სკკპ ცეკას პოლიტბიუროს წევრი, სსრკ თავდაცვის მინისტრი 1967-1976 წლებში.

^[2] საბჭოთა წარსუსლის კვლევის ლაბორატორია, საზოგადოებრივი არქივი, გელა ხვადაგიანის კოლექცია

^[3] Сборник статистических материалов по разработке Всероссийской переписи членов КП Грузии 1922 г. / КП (б) Грузии.Тифлис, Уч.-стат. п/отд. ЦК КП Грузии, 1923

^[4] К предстоящей переписи, საქართველოს შინაგან საქმეთა აკადემიის არქივი, მეორე განყოფილება (ყოფილი “იმელის” არქივი), ფონდი #14 (საქართველოს კომპარტიის ცენტრალური კომიტეტი), ანაწერი #3, საქმე #45, გვ. 1.

^[5] ნ.გ., პარტსტატისტიკის წარმოება და განვითარება საქართველოში, კომუნისტი #78(1533), 08.04.1926, გვ. 2.

^[6] ლ. ანანოვი, როგორ დავაყენოთ პარტიული სტატისტიკა, კომუნისტი #66(2412), 24.03.1924, გვ. 3.

^[7] პარტიული მშენებლობა; დამხმარე სახელმძღვანელო (თარგმანი მეხუთე რუსული შევსებული გამოცემიდან), “საბჭოთა საქართველო”, თბილისი, 1979, გვ.576-577

^[8] ს.ტ., პარტაღწერა; პარტაღწერის ამოცანები, კომუნისტი #6(1761), 09.01.1927, გვ. 3.

^[9] პროვინციის ამბები; ბორჩალოს მაზრა, საქართველოს ცენტრალური სახელმწიფო საისტორიო არქივი, ფონდი #1864 (საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის საგარეო საქმეთა სამინისტრო), ანაწერი #2, საქმე #716 (სტამბოლის პოლიტიკური კომისიის მიერ რომში გაგზავნილი ინფორმაციები საქართველოში არსებული მდგომარეობის - ბოლშევიკური რეპრესიების, მოსახლეობის შიმშილობის, აფხაზეთში, ბათუმში, გურიაში, სიღნაღის, თელავის მაზრებში და სხვა რაიონებში სახალხო გამოსვლების, სტალინის თბილისში ჩამოსვლის - შესახებ და ა. შ.), გვ. 27.

^[10] 16 ივლის 1921 წ. ქ. ბათუმი, იქვე, გვ. 38.

^[11] ბოლშევიკების “მოღვაწენი”, თავისუფალი საქართველო #4, 31.08.1921. გვ.12.

^[12] შსს აკადემიის არქივი, მეორე განყოფილება (ყოფილი “იმელის” არქივი). ფონდი #13 (რკპ(ბ) ამიერკავკასიის სამხარეო კომიტეტი), ანაწერი #2, საქმე #98, გვ. 3.

^[13] ნოე ჟორდანია, ბოლშევიზმი, გამოცემა საქ. ს.-დ. მ.პ. ცენტ. კომიტეტის, 1922 წელი, გვ. 97.

^[14] U.S.S.R. Government and Politics, National intelligence survey, CIA FOIA, გვ. 5

^[15] ნოე ჟორდანია, საბჭოთა წყობილება, 1924 წ. გვ. 58-59

^[16] Михаил Восленский, Номенклатура. Господствующий класс Советского Союза, 1991, გვ. 51

^[17] ნოე ჟორდანია, სტალინი, ბრძოლის ხმა #65, 10.1936, პარიზი, გვ. 2-4.

^[18] Михаил Восленский, Номенклатура. Господствующий класс Советского Союза, 1991, გვ. 60.

^[19]Сборник статистических материалов по разработке Всероссийской переписи членов КП Грузии 1922 г. / КП (б) Грузии.Тифлис, Уч.-стат. п/отд. ЦК КП Грузии, 1923, გვ. 29

^[20] შსს აკადემიის არქივი, მეორე განყოფილება (ყოფილი “იმელის” არქივი), ფონდი #14, ანაწერი #13, საქმე #31, გვ. 1.

^[21]Сборник статистических материалов по разработке Всероссийской переписи членов КП Грузии 1922 г. / КП (б) Грузии.Тифлис, Уч.-стат. п/отд. ЦК КП Грузии, 1923, გვ. 29, გვ. 3.

^[22] Сборник статистических материалов по разработке Всероссийской переписи членов КП Грузии 1922 г. / КП (б) Грузии.Тифлис, Уч.-стат. п/отд. ЦК КП Грузии, 1923, გვ. 29, გვ. 93-94

^[23] მასალები საქ. კ. პ. (ბ) ტფილისის კომიტეტის ანგარიშისათვის, 1927 წ. ოქტომბერი - 1929 წ. იანვარი, საქ. კ. პ. (ბ) ტფილისის კომიტეტის გამოცემა, ტფილისი, 1929 წ. გვ. 3, 88.

^[24] Абдурахман Авторханов, Технология власти, Possev-Verlag, V. Gorachek KG., Frankfurt/Main, 1976 წ, გვ. 374-377

^[25] შსს აკადემიის არქივი, მეორე განყოფილება (ყოფილი “იმელის” არქივი), ფონდი #14, ანაწერი #9, საქმე #97, გვ. 6-6a, 8-8a, 14-14a, 20-20a.

ანაწერი # 11, საქმე #268, გვ. 1, 4-5.

^[26] მარკ იუნგე, ომარ თუშურაშვილი, ბერნდ ბონვიჩი, ბოლშევიკური წესრიგი საქართველოში, (გამოცემა ორ ტომად) ტომი I, დიდი ტერორი კავკასიის პატარა რესპუბლიკაში, თბილისი, 2015 წ, გვ. 211.

^[27] იქვე, გვ. 267