ბრიტანული გამოცემა “გარდიანის” მიერ, სარვამარტოდ მომზადებულ ინტერაქტიურ მსოფლიო რუკაზე, რომელიც ქალთა პოლიტიკურ ჩართულობას ასახავს, საქართველოზე წითელი წერტილი 1992 წელს ჩნდება, როდესაც თითქოს პირველი ქალი დეპუტატი აირჩიეს. თუკი რუკას შევასწორებთ და მასზე რეალურ თარიღს - 1919 წელს დავსვამთ, როდესაც საქართველოს დამფუძნებელ კრებაში 5 ქალი დეპუტატი შევიდა, საქართველო პატარა კუნძულად გამოჩნდება, არა მხოლოდ ევროპის ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ნაწილში არამედ მსოფლიოს უდიდეს ტერიტორიაზეც.

ამ რუკაზე მეოცე საუკუნის 30-იან წლებამდე არანაირი ცვლილება არ შეიმჩნევა აზიისა და მსოფლიოს იმ რეგიონების ნაწილებში, სადაც მუსლიმი მოსახლეობა დომინირებს, რაც კოლონიალიზმის, დემოკრატიზაციის დაგვიანებული ტრანზიციის და პატრიარქალური ცხოვრების წესის შედეგად შეიძლება ჩაითვალოს..

1918 წლის შემოდგომაზე კი ქართული პრესა სიამაყით წერდა:

“...აღსანიშნავია ერთი ფრიად სამხიარულო მოვლენა; ხმოსანთა რიცხვში შედის ყარაიაზის ოლქიდან წამოყენებული მუსულმანელი ქალი, პარი-ხანუმ სოფიევი. პირველი საერობო ყრილობა დაინიშნა 2 დეკემბერს…”

თანამედროვე მოქალაქეებისათვის, როგორც თავად სიტყვა ერობა არის უცხო და უცნაური, ასევე გეოგრაფიული ზონა ყარაიაზიც განსაკუთრებულ გრძნობებს არ აღძრავს და ამიტომ, პირველი შთაბეჭდილებით ცოტა რთული გასაგებია, თუ რა მნიშვნელოვანი პრეცენდენტი დაგვიტოვა პირველმა დემოკრატიულმა რესპუბლიკამ, რითაც არა მხოლოდ ჩვენმა საზოგადოებამ შეიძლება აიღოს მაგალითი, არამედ ეს მსოფლიოს დემოკრატიული პოლიტიკური კულტურის ისტორიისათვისაც კი ღირსშესანიშნავი ფაქტი გახდეს.

1860-იან წლებში რუსეთის იმპერიაში “დიდი რეფორმების” ხანა დადგა, რითაც ალექსანდრე მეორემ და მისმა დასაყრდენმა პოლიტიკურმა ელიტამ ჩამორჩენილი ქვეყნის მოდერნიზაცია სცადა. რეფორმათა შორის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი და საინტერესო, ადგილობრივი თვითმმართველობის - “ზემსტვოს” - ერობის შემოღება იყო, რომელიც რუსეთის იმპერიალიზიმის გამო სრულყოფილად არ განხორციელდა; მას შეზღუდული - სამეურნეო და კულტურული პროფილი ჰქონდა, თუმცა მაინც ძალიან დიდი გავლენა მოახდინა იმპერიის აგრარული მხარეების განვითარებაზე. იმპერიისვე შიშების და კოლონიური პოლიტიკის გამო ეს შეზღუდული თვითმმართველობა არ გავრცელდა განაპირა - არარუსი ერებით დომინირებულ მხარეებზე, მათ შორის კავკასიაზე. 1880-იანი წლებიდან ქართულ საზოგადოებაში ნელ-ნელა დაიწყო სამოქალაქო მოძრაობა საერობო თვითმმართველობის მოთხოვნით, თუმცა იმპერიის დაცემამდე, ხელისუფლება საზოგადოებას მხოლოდ უშედეგო “თათბირებით” და დაპირებებით კვებავდა.

1917 წლის თებერვლის რევოლუციის შემდეგ, დროებითი მთავრობის პირობებში კავკასიაში დაიწყო ადგილობრივი თვითმმართველობის რეფორმა და არჩევნების სამზადისი, რაც მძიმე პოლიტიკური კატაკლიზმების ფონზე გაგრძელდა და დროებითი მთავრობიდან, საქართველოს დამოუკიდებლობის გამოცხადებამდე რეალურად ადგილიდან ვერ დაიძრა. 1918 წლის 26 მაისის შემდეგ, წლის ბოლომდე საქართველოს ტერიტორიის ძირითად მაზრებში საერობო არჩევნები ჩატარდა და თვითმმართველობები მოქმედებას შეუდგნენ. 1919 და 1920 წლის განმავლობამდე ყველა დარჩენილ მაზრაში, რომელსაც ადრე ცენტრალური ხელისუფლება ვერ აკონტროლებდა საერობო არჩევნები შედგა.

თბილისის მაზრაში არჩევნები შემოდგომის ბოლომდე გაჭიანურდა, სასოფლო-სამეურნეო სამუშაობის გამო ამომრჩეველთა მობილიზება ვერ ხერხდებდა. საარჩევნო სისტემით მაზრა საარჩევნო ოლქებად იყოფოდა, სადაც მოქალაქეებს დეპუტატების განსაზღვრული რიცხვი უნდა აერჩიათ პროპორციული სიებით. თბილისის მაზრაში ბოლო არჩევნები ყარაიაზის ოლქში ჩატარდა, სადაც ამომრჩეველთა უმრავლესობა აზერბაიჯანული მოსახლეობა იყო. მოულოდნელად, წამყვანი პარტიების - სოციალ-დემოკრატებისა და ფედერალისტების, “ჰუმმეთის”, ეროვნულ-დემოკრატებისა და ესერების კანდიდატების ჭიდილში უპარტიო კანდიდატმა, აზერბაიჯანელი ეროვნების მუსლიმმა ქალმა ფარი-ხანუმ სოფიევამ პროპორციულ სიებს აჯობა და თბილისის სამაზრო ერობის მეხუთე ხმოსანი გახდა ყარაიაზის ოლქიდან, რასაც პრესა დიდი სიხარულით შეხვდა.

როგორ მოახერხა 1918 წელს, 34 წლის მუსლიმმა ქალმა, მუსლიმი მოქალაქეების მხარდაჭერით პოლიტიკური თანამდებობის დემოკრატიული გზით მოპოვება? რა ავტორიტეტი უმაგრებდა ზურგს და რით იყო გამოწვეული მისი მსგავსი გავლენა და პოპულარობა - დღევანდელი მოქალაქისათვის ძალიან საინტერესო და მნიშვნელოვანი კითხვაა; მაშინ, როდესაც 21-ე საუკუნეშიც ჩვენი საზოგადოება დიდად არ არის განებივრებული მუსლიმი ქალების პოლიტიკური აქტიურობით.

ფარი-ხანუმის მშობლიურ სოფელ ყარაჯალარში, მისი სახელი უფროს თაობას ჯერ კიდევ ახსოვს. “ჩი-ფარი” (კაცი-ფარი) - ასე მოიხსენიებენ მოხუცები სოფლის და მხარის “მატრიარქს”.

ფარი-ხანუმ სოფიევას შთამომავლები ამავე სოფელში ცხოვრობენ. მათთვის დიდად მოულოდნელი არ იყო მკვლევართა ინტერესი წინაპრის კვალის მიმართ. მისი გამორჩეული ბუნება და საქციელი დღემდე აკვირვებს ყველას, ვინც ტრადიცულ საზოგადოებაში ქალის განვითარების პერსპექტივის პრობლემატიკას იცნობს.

ყველა ძირითადი ცნობა, რისი გარკვევაც შევძელით ფარი-ხანუმის შესახებ, მისი ძმის შთამომავლების, ბეკ-ზადე სოფიევისა და რავშანდა სოფიევას ზეპირ გადმოცემებს ეფუძნება, რომელიც სოფლის სხვა უხუცესებმაც დაადასტურეს.

მათი გადმოცემით, ფარი-ხანუმი სოფიევების ძლიერი და გავლენიანი ოჯახის მესამე ქალიშვილი იყო. ოჯახში 5 ძმა იყო, თუმცა ადრეული ასაკიდანვე მათში ხელმძღვანელის და ლიდერის ფუნქცია ფარი-ხანუმმა დაიჭირა. მისი სიტყვა და საქციელი იმდენად ავტორიტეტული გახდა, რომ მთელი ოჯახი მას ემორჩილებოდა. მალე ფარი-ხანუმის გავლენამ ოჯახის ფარგლებს გარეთ გააღწია.

დროთა განმავლობაში იგი სოფლის და მხარის აღიარებულ ლიდერად იქცა, რომელიც ძირფესვიანად ამსხვრევდა ტრადიციულ საზოგადოებაში მუსლიმი ქალის შესაძლებლობების შესახებ არსებულ სტერეოტიპს. გადმოცემით, ფარი-ხანუმი მუდამ მამაკაცების წრეში ტრიალებდა და სასოფლო საქმეებს განაგებდა. მასთან ყოველთვის დადიოდნენ რჩევის საკითხავად, იწვევდნენ სხვადასხვა დავებში შუამავლად, ტრადიცული წეს-ჩვეულებების თუ რიტუალების ხელმძღვანელად. მისი სიტყვა და საქმე გადამჭრელი იყო, იმდენადაც კი, რომ მას ტრადიციული საზოგადოების უხუცესები - “აღსაკლებიც” აღიარებდნენ და ემორჩილებოდნენ.

ფარი-ხანუმი ქველმოქმედიც იყო, მუდამ ეხმარებდა ახალდაქორწინებულ ოჯახებს და გარდაცვლილი თანასოფლელების ობლებს. ბუნდოვანი გადმოცემით, 1910-იან წლებში მას სამეურნეო ინიციატივაც წამოუწყია, რისთვისაც სესხი სახელმწიფო ბანკიდან ჰქონია აღებული. თანასოფლელები მას მიაწერენ რკინიგზის ხაზზე სადგურის მოწყობას სოფელ ყარაჯალარისათვის.

მუსლიმი ქალის “იმიჯს” ასევე საშინლად არღვევდა ფარი-ხანუმის ჩვევა - შთამომავლების გადმოცემით იგი ჩიბუხს ეწეოდა, რაც კატეგორიულად მიუღებელია დღესაც კი. თუმცა, ამავე დროს, ფარი-ხანუმმა ყურანის კითხვაც იცოდა და მას მუდამ იწვევდნენ რიტუალებზე წმინდა წიგნის წასაკითხად.

ოჯახის წევრების გადმოცემითი გარეგნულად იგი, საშუალო სიმაღლის, ლამაზი პირ-სახის, ქერა ქალი იყო.

1921 წლის საბჭოთა ოკუპაციის შემდეგ, ბოლშევიკურმა რეჟიმმა სამაზრო თვითმმართველობები - “ერობები” გააუქმა. ფარი-ხანუმმა საბჭოთა რეჟიმთან თანამშრომლობის გზა არ აირჩია. 1920-იანი წლების ბოლოდან კი მძიმე ბედი ერგო სოფიევების ოჯახს. კოლექტივიზაციის დაწყების შემდეგ ისინი “განაკულაკეს” და ქონება ჩამოართვეს. 1937-38 წლების მასობრივი ტერორის დროს კი ფარი-ხანუმის 3 ძმა დახვრიტეს.

ძნელი სათქმელია, მასობრივი ტერორისაგან ფარი-ხანუმ სოფიევი მისმა ავტორიტეტმა დაიცვა თუ შემთხვევითობამ. ამ დროიდან მოყოლებული მისი ცხოვრების მიზანი დაობლებული ძმისშვილების აღზრდა და გზაზე დაყენება გახდა, რაც შეძლო კიდევაც, თუმცა, გადმოცემით, როდესაც ერთ-ერთი ძმისშვილი 1951 წელს ხორბლის გაყიდვის გამო დააპატიმრეს და ორთაჭალის ციხეში ჩასვეს, ფარი-ხანუმმა ეს ამბავი ვერ გადაიტანა და გულის შეტევით გარდაიცვალა.

დღეს ყარაჯალარის სოფლის სასაფლაოზე, სავარაუდოდ მსოფლიოში პირველი, დემოკრატიულად არჩეული მუსლიმი ქალი დეპუტატის საფლავის ცნობა, მხოლოდ შთამომავლებს თუ შეუძლიათ. უფროსი თაობის “წასვლის” შემდეგ, ფარი-ხანუმის - “ყარაიაზის მატრიარქის” სახელი შესაძლოა უკვალოდ გაქრეს.

სტატიაზე მუშაობისას გაწეული დახმარებისათვის მადლობას ვუხდით : უილიამ დანბარს, ლეილა სულეიმანოვას, აბაი ფაშაევს, თეა გალდავას, ნადირ ალმაზოღლუს.