2021-12-10
ქართული წითელი ეკლესია

რამდენიმე წლის წინ საპატრიარქოს მართლმადიდებლურ მაღაზიაში შევედი. ვეძებდი ბიზანტიელი ღვთისმეტყველის, გრიგოლ ნოსელის ძველქართულ თარგმანს. გადავხედე თაროებს. თვალში მომხვდა რუსი ავტორების აურაცხელი სიმრავლე და მათთან ერთად ილია მეორის ქადაგებები, მასზე შექმნილი წიგნები, მისი ფოტოები. ნოსელი არ იყო. მეტიც, როცა ვიკითხე, მთელი მაღაზია, გამყიდვლიან-მღვდლიან-მყიდველებიანად ჩემკენ შემოტრიალდა და ეჭვის თვალით დამიწყო ყურება.

როგორ მოხდა, რომ დღევანდელი მართლმადიდებელი ეკლესია, რომელიც თავს იწონებს იმით, რომ ერის კულტურული იდენტობის განმსაზღვრელი და მართლმადიდებლობის უწყვეტი ტრადიციის მატარებელია, მრევლს ამ „სულიერ საკვებით“ - ილია მეორის ქადაგებებითა და რუსი „ღვთისმეტყველებით“ აპურებს?

ისტორია გრძელია. ამ პატარა წერილში ყველა ასპექტისა და მითუმეტეს, ისტორიული პერსპექტივის განხილვა არ მოხერხდება, მაგრამ ვეცდები, უახლესი ისტორიული პერიპეტიების აღწერითა და გაანალიზებით გამოვკვეთო ის ძირითადი მიზეზები, რამაც ჩემი აზრით, ბიზანტიური მოდელის თარგზე შექმნილი ინსტიტუციის რუსული მართლმადიდებლობის სივრცეში დავანება გამოიწვია.

ნაშრომის ფოკუსი ქართული და რუსული მართლმადიდებელი ეკლესიების მიმართ განხორციელებულ პოლიტიკაზე და ამ ეკლესიების საპასუხო ქმედებების ანალიზზეა მიმართული, რამაც შედეგად „წითელი ეკლესიების“ წარმოქმნა და პოსტსაბჭოთა სივრცეში მათი სიცოცხლისუნარიანობა განაპირობა არა მარტო რელიგიური, არამედ პოლიტიკური თვალსაზრისითაც.

უნდა ითქვას, რომ ქართული მართლმადიდებელი ეკლესიის ისტორიის თანამედროვე მკვლევართა ნაშრომები ძირითადად მიმართულია საბჭოთა ხელისუფლების დაუნდობელი ბრძოლის შედეგად დევნილი და შემდგომ აღმდგარი ეკლესიის ხატის კონსტრუირებაზე. ჩვენი კვლევის მიზანია, იმ მიჩქმალული და ყურადღების გარეშე დატოვებული დეტალებისა და ფაქტორების ანალიზი, რომელიც დამკვიდრებულ ნარატივს ეწინააღმდეგება და საერთო სურათის გამოკვეთაში მნიშვნელოვანი ცვლილების შეტანა შეუძლია.

დღეს სახეზე გვაქვს ერთგვარი ჰიბრიდული წარმონაქმნი: შუასაუკუნეობრივი სოციალური სტატუსის თუ მქონე არა, მაძიებელი მაინც, ორგანიზაცია, რომლის სიტყვა და საქმე ქრისტიანობის ძირითად პოსტულატებს ეწინააღმდეგება. ამ სახით მის ჩამოყალიბებაში საბჭოთა პოლიტიკის გავლენა მნიშვნელოვანია.

საბჭოთა ხელისუფლების განცხადებული კურსი ზოგადად რელიგიასთან, და გასაგები მიზეზების გამო, განსაკუთრებულად მართლმადიდებელ ეკლესიასთან მიმართებით ბოლშევიკების ხელისუფლებაში მოსვლიდან ამ იმპერიის საბოლოო ჩამოქცევამდე შეუცვლელად მიჰყვებოდა რელიგიის ათეიზმით ჩანაცვლების კურსს, თუმცა სხვადასხვა ეტაპზე და ამ ეტაპების შიგნითაც რელიგიური ინსტიტუტების მიმართ გამოყენებული მეთოდი და მიდგომა ერთგვაროვანი არ ყოფილა - სასტიკი დევნიდან დაწყებული ლოიალურ პოლიტიკამდე. ეს მიდგომებიც ლიდერთა სურვილებისა და მოსაზრებების თუ პოლიტიკური დღის წესრიგის მიხედვით სულ იცვლებოდა. მაგრამ მთავარი კურსი - საზოგადოების თეისტური განწყობა ათეისტურად გარდაექმნათ - უცვლელი რჩებოდა. ათეიზმი ახალი პოლიტიკური რელიგიის შესაქმნელად იყო საჭირო. ეს ახალი რელიგია სწორედ რუსეთში ღრმად გამჯდარ მართლმადიდებლობის სტრუქტურაზე დაფუძნდა: შექმნა „ერთადერთი ჭეშმარიტი მოძღვრების“ - კომუნიზმის უპირობოდ, უკრიტიკოდ და უალტერნატივოდ მიღების მოთხოვნა, ქრისტეს და წმინდანების კულტი 30-იანი წლებიდან დიდი ბელადისა და პარტიული ბელადუკების კულტით შეცვალა, დააწესა ალტერნატიული დღესასწაულები, შემოიღო ალტერნატიული სიმბოლიკა და რუსული იმპერიის, „სვიატაია რუსის“ კონცეფცია საღვთო მესიანიზმით აღჭურვილი მესამე რომისა „თვალუწვდენელი სამშობლოს“ კომუნიზმის დიადი მიზნისკენ სწრაფვით ჩაანაცვლა.


თბილისი, 1936 წელი. საქართველოს ეროვნული არქივი.


თუ დღევანდელი გადმოსახედიდან ვიმსჯელებთ, საკამათოა, გამოუვიდათ თუ არა მართლმადიდებელი ეკლესიის განადგურება? პოსტსაბჭოთა საქართველოში რელიგიური განწყობები საკმაოდ ძლიერია, თუმცა თუ წმინდად თეოლოგიური კუთხით შევხედავთ, ეს ფიქციაა. დღევანდელი საპატრიარქოსა და მისი მრევლისა თუ პოტენციური მრევლის რწმენას სახარებისეულ ქრისტიანობასთან მხოლოდ გარეგნული ნიშნები თუ აკავშირებს. დღეს ქართული მართლმადიდებელი ეკლესია მძიმეწონიანი პოლიტიკური მოთამაშეა. მას ანგარიშს უწევს თითქმის ყველა პოლიტიკური ძალა, მიუხედავად იმისა, რომ მისი იდეოლოგიური დისკურსი ამ ძალების განცხადებულ დემოკრატიულ ღირებულებებს ძირეულად უპირისპირდება. ამ ინსტიტუციის ვერბალური თუ ინსტრუმენტული აქტივობა ახალისებს ყველა სახის ფობიებს საზოგადოებაში, ის ღიად გამოდის სახელმწიფოს მიერ არჩეული პროდასავლური კურსის წინააღმდეგ და ხელს უწყობს პრორუსული განწყობების გაღვივებას.

როგორი იყო რუსულ და ქართულ მართლმადიდებელ ეკლესიებში მიმდინარე პროცესები საბჭოეთში? რა მემკვიდრეობაზე დგას მართლმადიდებელი ეკლესია საქართველოში და რა გავლენები ჰქონდა მასზე საბჭოეთში მიმდინარე პროცესებს?

ერთი წერილის ფარგლებში ძნელია ამ კითხვებზე სრულფასოვანი პასუხის გაცემა, მითუმეტეს, რომ მხედველობაშია მისაღები მრავალ ფაქტორთა ერთობლიობა, პროცესების მრავალწახნაგოვნება და ისიც, რომ თავად ეკლესიის წიაღში მრავალი წინააღმდეგობრივი მოვლენა იყრის თავს. ამიტომ გამოვყოფ რამდენიმე საკვანძო მოვლენას, რომლებიც ჩემი აზრით, მნიშვნელოვანი გარდამტეხი წერტილები და შემდგომი პროცესებისთვის ბიძგის მიმცემი იყო. ასეთია 1927 წლის დეკლარაციები და 1943 წლის მოვლენები.


საბჭოთა რელიგიური პოლიტიკა


ქართულ სახელმწიფოსა და ქართულ ეკლესიას საბჭოთა რუსეთი 1921 წლიდან იპყრობს, თუმცა, გავრცელებული მოსაზრების მიუხედავად, რომ საქართველოში მართლმადიდებლობის დევნა განსაკუთრებით მძვინვარე ხასიათს ატარებდა მთელს საბჭოთა სივრცესთან შედარებით, ქართული ეკლესიის მიმართ ბოლშევიკური რეჟიმი ხისტ, მაინც უფრო განსხვავებულ პოლიტიკას ატარებდა, ვიდრე რუსეთში.

ამასაც თავის მიზეზები ჰქონდა. ქართული ეკლესია სუსტი იყო. როგორც ისტორიის მკვლევარი ელდარ ბუბულაშვილი წერს, „მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისისთვის ის ორი ერთმანეთისგან დამოუკიდებელი ავტოკეფალური ეკლესიის სახით იყო წარმოდგენილი. აღმოსავლეთ საქართველო მცხეთის საკათალიკოსოს შემადგენლობაში შედიოდა, ხოლო დასავლეთ საქართველო ქუთაისში არსებულ აფხაზთა, ანუ ლიხთ-იმერეთის კათოლიკოსს ემორჩილებოდა. განხორციელებული რეორგანიზაციის შედეგად [რუსეთმა] იგი თავისი პოლიტიკური ინტერესების სამსახურში ჩააყენა (რომელშიც თავად რუსეთის ეკლესია პეტრე დიდის რეფორმების შედეგად იმყოფებოდა. რ. კ.). გარდაქმნები შეეხო საქართველოს ეკლესიის თითქმის ყველა მხარეს, დაწყებული შესამოსლით და დამთავრებული წირვა-ლოცვით. გატარებული ღონისძიებებით საქართველოს ავტოკეფალიაწართმეული ეკლესია, რომელიც საეგზარქოსოს სახით იყო წარმოდგენილი, რუსეთის სინოდის ერთ-ერთ შემადგენელ ნაწილად იქცა“.[1]

რუსეთის ეკლესიამ მკვეთრად შეამცირა საქართველოს საეგზარქოსოში ეპარქიებისა და საარქიმანდრიტოების რაოდენობა. რუსეთის იმპერიას ნელ-ნელა გადაჰყავს ქართული ეკლესია რუსული მართვის მოდელზე, რომელიც სახელმწიფოსადმი სრულ დაქვემდებარებაში გამოიხატება. უმაღლეს სამღვდელოებას ჩამოერთვა საეკლესიო მამულები და ის იმპერიის ხაზინას გადაეცა. სამღვდელოებას დაენიშნა ჯამაგირი (პენსია) ხაზინიდან, რითაც ის სახელმწიფოზე ეკონომიკურად დამოკიდებული გახადა.

რუსულ ყაიდაზე გადაყვანამ საპროტესტო მოძრაობაც შვა, რაც გამოიხატა, როგორც აჯანყებებში (1819 წლის გურია-სამეგრელო-იმერეთის აჯანყება, 1820 წელს აჯანყებისას 2000 ქართველი დაიღუპა, მათ შორის იყვნენ მებრძოლი მღვდლები, ბერები და სასულიერო პირები)[2] , ასევე ავტოკეფალისტთა მოძრაობაში, რაც საბოლოოდ 1917 წელს საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენით დასრულდა.



ქართული მართლმადიდებელი ეკლესია კიდევ უფრო დასუსტდა 1918-1921 წლებში საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის პერიოდში. მართალია, მან 1917 წელს ავტოკეფალია და პატრიარქის ინსტიტუტი აღიდგინა და თვითმართველობაზე გადავიდა, მაგრამ ახალი სეკულარული იდეებით განმსჭვალულმა მთავრობამ მას იდეოლოგიური მესაჭის ფუნქცია დაუკარგა. მართლმადიდებლობა სხვა რელიგიებთან თანაბარუფლებიანად გამოაცხადა, კონსტიტუციით განახორციელა ეკლესიის სახელმწიფოდან გამოყოფა და ის ჯამაგირიც მოუსპო, რაც სამღვდელოებას ხაზინიდან ეძლეოდა[3].

ესეც და სხვა, უფრო ძველი ისტორიული წანამძღვრები განაპირობებდა მისი იდეოლოგიური გავლენის სისუსტესაც. სხვა ვითარება იყო რუსეთში, სადაც იმპერიის იდეოლოგიურ ბაზისს სწორედ მართლმადიდებლობა წარმოადგენდა და ამ იდეოლოგიაზე დაყრდნობით იმპერია "მესამე რომის" შარავანდედს ეპოტინებოდა.

ასეთი იდეოლოგიურად და ეკონომიკურად გამოფიტული დახვდა წითელ ოკუპაციას საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია. საბჭოთა საქართველოს რევკომმა 1921 წელსვე გამოსცა დეკრეტი N21, რომელიც იუწყებოდა სახელმწიფოს ეკლესიისგან და ეკლესიის სკოლისგან გამოყოფის შესახებ. აქ თითქოს არაფერი ახალი არ იყო. ბოლშევიკური რეჟიმი იმეორებდა საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში მიღებული კონსტიტუციის პუნქტებს სახელმწიფოსგან ეკლესიის გამოყოფის შესახებ, დამფუძნებელი კრების დადგენილებებს სკოლიდან საღვთო სჯულის ამოღების შესახებ, სამოქალაქო აქტების რეგისტრაციის უფლების ჩამორთმევას, თუმცა ამ დეკრეტში ვკითხულობთ რამდენიმე მუხლს, რომლებიც ბოლშევიკთა "ნოუ ჰაუა":


  • მე-4 მუხლის შენიშვნა: ყველა ოფიციალურ აქტებიდან ამოშლილ უნდა იქნეს ყოველგვარი ცნობა სარწმუნოების აღიარებისა ან მისი უარყოფის შესახებ;
  • მე-5 მუხლი: სახელმწიფო ან სხვა საჯარო უფლებით მოსილ საზოგადო დაწესებულებათა მოქმედების დროს აკრძალულია სარწმუნოებრივი წესების აღსრულება;
  • მე-6 მუხლი: სარწმუნოებრივი წესის შესრულება უზრუნველყოფილია იმდენად, რამდენადაც იგი არ არღვევს საზოგადოებრივ წესრიგს და არ ზღუდავს მოქალაქეთა უფლებებს. ადგილობრივ ხელისუფლებას შეუძლიან ამგვარ შემთხვევების დროს მიიღოს საჭირო ზომები საზოგადოებრივ წესრიგისა და მშვიდობიანობის დასაცავად.
  • მე-14: არც ერთ საეკლესიო და სარწმუნოებრივ საზოგადოებას არა აქვს უფლება, იქონიონ საკუთრება. მათ იურიდიულ პიროვნების უფლება არ აქვთ;
  • მე-15: საქართველოს რესპუბლიკაში არსებულ საეკლესიო და სარწმუნოებრივ საზოგადოებათა მთელი ქონება გამოცხადებულია სახალხო კუთვნილებად“[4].


როგორც ვხედავთ, რევკომმა ეკლესიას წაართვა იურიდიული პირის უფლება, კანონგარეშედ გამოაცხადა და მის საქმიანობაზე ტოტალური კონტროლის უფლება მოიპოვა.

ქმედებები კი ათეისტურმა რეჟიმმა ეკლესიების დახურვით დაიწყო (1450 მოქმედი ეკლესიის ნაცვლად 1931 წლისათვის მოქმედებდა 350-მდე, 1600 მღვდელმსახური შემცირდა 350-მდე, 25 მოქმედი მონასტერი - 5-მდე)[5] , საბჭოთა იდეოლოგიის მოწინააღმდეგე მღვდელმთავრებისა და მღვდლების რეპრესირებით გაგრძელდა (1923 წელს დააპატიმრეს კათოლიკოს-პატრიარქი ამბროსი (ხელაია), რომელიც ციხიდან გამოსვლის შემდეგ მალევე გარდაიცვალა, 1924 წელს დახვრიტეს მიტროპოლიტი ნაზარი (ლეჟავა), დეკანოზი გერმანე ჯაჯანიძე, დეკანოზი იეროთეოზ ნიკოლაძე, მღვდელი სიმონ მჭედლიძე და დიაკვანი ბესარიონ კუხიანიძე). გაზეთებში იბეჭდებოდა ყოფილი მღვდლების აღიარებითი წერილები სასულიერო ხარისხის დატოვების შესახებ, დახურულ ტაძრებში (რომლებიც დანგრევას გადაურჩა) იხსნებოდა სასოფლო კლუბები, ბიბლიოთეკები, სკოლები, აბანოც კი.

შედარებისათვის: რუსეთში 1939 წლისათვის რუსეთის მართლმადიდებელ ეკლესიას წარმოადგენდა 2 მიტროპოლიტი და 2 არქიეპისკოპოსი. მთელს რუსეთში დაახლოებით 100 მოქმედი ეკლესია იყო დარჩენილი და არცერთი მონასტერი.[6] რუსეთში პატრიარქ ტიხონის გარდაცვალების შემდეგ აღარ მიუციათ პატრიარქის არჩევის უფლება, საქართველოში კი კათოლიკოს-პატრიარქის თანამდებობა არასოდეს გაუუქმებიათ.

ანტირელიგიურ კამპანიას აწარმოებდნენ გაზეთები. მღვდელი და რელიგიური წიგნები ახალ-ახალ პოსტერებზე დაცინვის, განქიქების, უარყოფის საგნად იქცა. კომკავშირის ინიციატივით 1920-იანი წლების დასაწყისში წარმოიქმნა ანტირელიგიური მუშაობის თავისებური ფორმა „კომკავშირული შობისა“ და „კომკავშირული აღდგომის“ სახელწოდებით. ახალგაზრდული შობის მოსაწყობად შეიქმნა სამხარეო კომისიაც.[7] კომუნისტებმა რელიგიურ დღესასწაულთა ჩასანაცვლებლად დანიშნეს „მოსავლის დღესასწაული“. ამ დღეს საბჭოთა ხელისუფლების განმტკიცებაში დიდი წვლილი უნდა შეეტანა. ამავე დროს მას პროპაგანდისტული მნიშვნელობა ჰქონდა.[8] თბილისში 1923 წლის იანვარში მოეწყო პირველი კომკავშირული შობა, იმართებოდა ანტირელიგიური კარნავალები, მაგრამ მებრძოლი ათეიზმის ამ ფორმამ ვერ პოვა შემდგომი განვითარება და ხელისუფლებამ მალევე ხელი აიღო მსგავს ღონისძიებებზე.



"ყოფილები". კარნავალური დემონსტრაცია. თბილისი, 1927 წელი. თბილისის ისტორიის მუზეუმი - "ქარვასლა".


1922-1923 წლებისთვის საქართველოში გაჩნდა ,,ურწმუნოთა'' და ,,ათეისტთა'' წრეები და უჯრედები. პირველი ოფიციალური ათეისტური ორგანიზაცია ,,ანტირელიგიური პროპაგანდისა და აგიტაციის სახით’’, ქალაქ ვორონეჟში დაფუძნდა. 1923 წელს მოსკოვში ჩამოყალიბდა ,,მოსკოვის უღმერთოთა კავშირი’’, რომელიც გაერთიანდა ახალი ჟურნალის ,,უღმერთო დაზგასთან’’ გარშემო (სილაგაძე, 2014, 67). 1924 წელს რუსეთში, სევერდოვინის რაიონში ჩამოყალიბდა საზოგადოება ,,ათეისტი’’ (სილაგაძე, 2014, 68). 1924 წლის 27 აგვისტოს, გაზეთ ,,უღმერთოს’’ რედაქციაში შემდგარ კრებაზე მიიღეს წესდება, რის საფუძველზეც შეიქმნა ორგანიზაცია: ,,მებრძოლ უღმერთოთა კავშირი’’, რომლის თავმჯდომარედ დაინიშნა ემილ იაროსლავსკი (ნამდვილი სახელი და გვარი მინეი იზრაილოვიჩ გუბელმანი) პროფესიით ისტორიკოსი, პარტიის წევრი და გამოცდილი ათეისტი, არაერთი გაზეთის სათავეში იდგა (სილაგაძე, 2014, 68). საბჭოთა საქართველოში უფრო ადრე 1923 წელს ეკლესიის წინააღმდეგ დაარსდა გაზეთი ,,ღვთის წინააღმდეგ“.[9]



ანტირელიგიური კამპანიისათვის აწყობდნენ ქოხ-სამკითხველოებს, წითელი კუთხეებს, ამ კუთხით მუშაობდა კომკავშირი, პარტიის უჯრედი, პიონერთა რაზმი, მუშა-ქალების და გლეხი-ქალების დელეგატთა კრება, კოოპერაცია, ავიაქიმია, სასოფლო-სამეურნეო წრე, გლეხთა ახალგაზრდობის სკოლა, რადიო, მუშურ-გლეხური გაზეთი, ურწმუნოთა კავშირის უჯრედი და ა.შ.[10]


1927 წლის დეკლარაციები


1927 წელს მართლმადიდებელი ეკლესია რუსეთშიც და საქართველოშიც საბოლოოდ თმობს პოზიციებს და „ეკლესიის ფიზიკური გადარჩენის“ ეგიდით ხელისუფლებასთან თანამშრომლობას თანხმდება. ამ დროისთვის დახვრეტილი, გადასახლებული ან საზღვარგარეთ გაქცეულია უმაღლეს იერარქთა აბსოლუტური უმრავლესობა. დანგრეულია და დახურულია ტაძრები, ეკლესია კანონგარეშედაა გამოცხადებული. როგორც აღვნიშნეთ, მას ჩამორთმეული აქვს იურიდიული პირის სტატუსი, ეკრძალება ქადაგება, დახურულია სასულიერო სასწავლებლები,

ამ მებრძოლი ათეიზმის ზეობისას ახალმა პატრიარქმა, ქრისტეფორე ციცქიშვილმა, რომელსაც უწინდელი პირველ-იერარქის, ამბროსი ხელაიას ციხეში ყოფნის პერიოდში უკვე მრავალგზისი ჰქონდა მცდელობა, საბჭოთა მთავრობისადმი ლოიალობა გამოეცხადებინა და ეკლესიის მართვის სადავეები ხელში ჩაეგდო (1923 წლის 9 ოქტომბრის საკათალიკოსო საბჭოს სხდომაზე მისი თაოსნობით მიიღეს გადაწყვეტილება: „მთავრობა ეკლესიისადმი მტრულ პოზიციას არ შეიცვლის, თუ კათალიკოსი ამბროსი არ გამოაცხადებს შემცდარად და ეკლესიისთვის მავნებლურ ნაბიჯად თავის მემორანდუმს“[11]), 1927 წელს ტფილისში მოიწვია მეოთხე საეკლესიო კრება, რომელმაც 24 ივნისს გამოსცა დეკლარაცია ხელისუფლებასთან ლოიალური პოლიტიკის გატარების შესახებ, რომელშიც ნათქვამი იყო, რომ ეკლესიას საბჭოთა ხელისუფლების დროს მოქმედებისა და პროპაგანდის სრული თავისუფლება ჰქონდა მინიჭებული (მაშინ, როცა ეს უფლება მას 1921 წლის N21 დეკრეტით ჰქონდა გაუქმებული), კატეგორიულად აცხადებდა, რომ საქართველოს ეკლესიის წარმომადგენლებს არ შეუძლიათ იქონიონ კავშირი სახელმწიფოს საწინააღმდეგო პარტიებთან და ჯგუფებთან და გმობდა მათ მოქმედებას, რომელიც „მიმართულია საბჭოთა საქართველოს და მისი მოკავშირე ერების მშვიდობიანი ცხოვრების წინააღმდეგ. ასევე საქართველოს ეკლესიის მე-4 კრება აღიარებს, რომ არც საქართველოს ეკლესიის მე-3 კრებას, არც მღვდელმთავართა კრებას არ დაუვალებია არავისთვის საბჭოთა მთავრობის საპროტესტო მემორანდუმის გაგზავნა გენუის კონფერენციისადმი და რომ ეს ნაბიჯი, გადადგმული 1922 წელს, გამოდგა საბედისწერო საქართველოს ეკლესიისათვის, გაართულა დამოკიდებულება მის ხელისუფლებასთან, რომელიც გელათის საეკლესიო კრების დროს და მის შემდეგაც იჩენდა საქართველოს ეკლესიისადმი სრულ ლოიალობას. მე-4 საეკლესიო კრება ადასტურებს, რომ საქართველოში საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების შემდეგ კულტურულ-ეკონომიური აღორძინება ნაციონალურ ნიადაგზე ვითარდება წარმატებით, ვიდრე მის წინამორბედ რეჟიმების ხანაში“.[12]


კათალიკოს-პატრიაქრი ქრისტეფორე III.


მსგავსი დეკლარაცია რუსეთში იმავე, 1927 წლის 16 (29) ივლისს მიიღო პატრიარქის მოსაყდრის მოადგილემ, მიტროპოლიტმა სერგიმ (სტაროგოროდელმა), რომელიც გაზეთ „იზვესტიას“ 18 აგვისტოს ნომერში გამოქვეყნდა. მანამდე დეკლარაცია 5000 ეგზემპლარად დაიბეჭდა და დაიგზავნა, მაგრამ როგორც მიტროპოლიტი იოანე (სნიჩევი) თავის გამოუქვეყნებელ დისერტაციაში, „Церковные расколы в Русской Церкви 20-х и 30-х годов ХХ столетия“ წერდა, მათი 90% მიტროპოლიტს უკან დაუბრუნდა. ამიტომ ხელისუფლებამ გადაწყვიტა, ეს დეკლარაცია გაზეთში გამოექვეყნებინა.[13] დეკლარაცია ამცნობდა სამღვდელოებას, რომ დიდი ძალისხმევის შედეგად ეკლესია ლეგალური გახდა, რისთვისაც მადლობას უხდიდა საბჭოთა ხელისუფლებას, რომელმაც ყურად იღო მართლმადიდებელი მოსახლეობის „სულიერი საჭიროებანი“. აქვე მიტროპოლიტი პირობას დებდა, რომ ამ ნდობას ხელისუფლებას არ გაუცრუებდა, საქმით დაამტკიცებდა, რომ ეკლესიის იერარქია საბჭოთა სახელმწიფოს ერთგულ, მისდამი ლოიალურ მოქალაქეებს წარმოადგენდა. „ჩვენ გვინდა ვიყოთ მართლმადიდებლებიც და ამავე დროს მივიჩნიოთ საბჭოთა კავშირი ჩვენს სამოქალაქო სამშობლოდ, რომლის სიხარული და წარმატება ჩვენი სიხარული და წარმატებაცაა“.[14] ტექსტი გრძელია, თუმცა გულაგში გადასახლებული, საზღვარგარეთ წასული თუ ადგილობრივი იერარქების ყურადღება სწორედ ამ სიტყვებმა მიიპყრო. მიტროპოლიტს არ აპატიეს ლოიალობის გამოცხადება და მებრძოლი ათეიზმის მპყრობელი სახელმწიფოს სიხარულისა და წარმატების ეკლესიის სიხარულად და წარმატებად გამოცხადება. რუსეთის სხვადასხვა კუთხეებიდან მოდიოდა იერარქთა წერილები, რომლებშიც ისინი ბრალად სდებდნენ მიტროპოლიტ სერგის ქრისტეს ღალატს, ეკლესიის სულის ჩაკვლას. შეახსენებდნენ, რომ პატრიარქმა ტიხონმა ანათემას გადასცა ბოლშევიკები და ყველა მათთან მოთანამშრომლე ძალა. საბოლოოდ ამ დეკლარაციამ დიდი განხეთქილება გამოიწვია. საზღვარგარეთის რუსული მართლმადიდებელი ეკლესია და გულაგებში შექმნილი კატაკომბური ეკლესია არ აღიარებდა სერგის ოფიციალურ ინსტიტუციას. მას „წითელი ეკლესია“ შეარქვეს და საკუთარ მრევლს მათთან ზიარება აუკრძალეს. მთავარი მიზეზი ამ განხეთქილებისა, რასაც სერგის მოწინააღმდეგე ფლანგი ასახელებს არის სიცრუე და ამ სიცრუესთან შეგუების მოწოდება, რაც ახალი წითელი ეკლესიის საძირკველში ჩაიდო და დღემდე გრძელდება. მათ არ უჭირთ შიშველი სიყალბის ქადაგება.

საქართველოში კი პატრიარქ ქრისტეფორეს დეკლარაციას, რამდენადაც ცნობილია, მსგავსი გამოხმაურება არ მოჰყოლია. თუმცა ეს საკითხი ჯერაც შესასწავლია. ანანია ჯაფარიძე თავის წიგნში მხოლოდ ასეთ მწირ ცნობას გვაწვდის: "...ხსენებულ კრებამდე რამდენიმე დღით ადრე პატრიარქი ამბროსის გარდაცვალების შემდეგ 1927 წლის 16 ივნისს ჩატარდა კათოლიკოს-პატრიარქის არჩევნები, სადაც აირჩიეს ქრისტეფორე III. მთავრობას ამ არჩევნების შესახებ წარუდგინეს შემდეგი მოხსენება: კრების მონაწილე ერთმა ნაწილმა ქრისტეფორე მიტროპოლიტს უწოდა „მოღალატე“. მიტროპოლიტმა ქრისტეფორემ გამოხატა სიმპათიები ბოლშევიკების მიმართ. რეაქციონერებმა დატოვეს კრება, დარჩენილებმა ქრისტეფორე აირჩიეს სრულიად საქართველოს პატრიარქად. იგი საბჭოთა ხელისუფლებისადმი ლოიალურია. რეაქციული სამღვდელოება არალეგალურ მდგომარეობაზე გადავიდა, საჭიროა მათი დაპატიმრება“.[15] თუმცა ვინ იყო ეს „რეაქციონერი სამღვდელოება“, რა ბედი ეწიათ მათ, ამაზე ეკლესიის ისტორიის მკვლევრები დუმან. საპატრიარქოს არქივები მოხალისე მკვლევრებისთვის დახურულია. თუმცა მაინც იმედს ვიტოვებთ, რომ შემდგომი კვლევები რაიმე ხელშესახებ ფაქტებს გამოავლენს. თუმცა ამ დოკუმენტითაც ცხადია, რომ ეკლესია მხოლოდ ლოიალობას არ დასთანხმდა, ის პირდაპირ თანამშრომლობას იწყებს საბჭოთა ხელისუფლებასთან და „ურჩების“ დაპატიმრებას მოითხოვს.


საქართველოს სსრ სახელმწიფო პოლიტიკური სამმართველოს თავმჯდომარის, ლავრენტი ბერიას მოხსენება კომპარტიის ცეკას რესპუბლიკის მდგომარეობის შესახებ, 30.06.1927 წელი. საქართველოს შსს აკადემიის არქივი, მეორე განყოფილება (ყოფილი "იმელის" არქივი), ფონდი #14, ანაწერი #3, საქმე #402.


ამ საკითხთან დაკავშირებით ცნობილია კიდევ ერთი ფაქტი - ემიგრაციაში მყოფმა ქართველობამ საბჭოთა ხელისუფლებისადმი საქართველოს ეკლესიის მიერ შემუშავებული ლოიალობისა და თანამშრომლობის კურსის გამო გაწყვიტა ევქარისტიული კავშირი საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიასთან.

ამავე, მე-4 კრებაზე ახალი პატრიარქის, ქრისტეფორეს არჩევასთან ერთად გაუქმდა საკათალიკოსო საბჭო (რომელიც მმართველობის დემოკრატიულ სისტემას ეფუძნებოდა) და მის ნაცვლად შემოიღეს საკათალიკოსო სინოდი. კრებამ დაამტკიცა ეკლესიის მართვა-გამგეობის ახალი დებულება.[16]

საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია ხმაურიან განხეთქილებას გადაურჩა. ქრისტეფორედან მოყოლებული, ყველა პატრიარქი მყარად ინარჩუნებდა არჩეულ ლოიალურ კურსს, ქადაგებდა ყველასთვის ცხად სიცრუეს - საბჭოთა ხელისუფლების კეთილისმყოფელი როლის შესახებ, თუმცა ეკლესიისთვის ამას რაიმე ხელშესახები სიკეთე არ მოუტანია. ათეისტური პროპაგანდა ისევ მძვინვარებდა. ეკლესიას კვლავ არ ჰქონდა სემინარიების გახსნისა თუ აქტიური ქადაგების უფლება.


1943 წლის „შემობრუნების პოლიტიკა“


მეორე საკვანძო მოვლენა უკავშირდება სტალინის „შემობრუნების“ პოლიტიკას, რომელიც 1943 წელს დაიწყო. 4 სექტემბერს იოსებ სტალინმა კრემლში დაიბარა სამი იერარქი: პატრიარქის მოსაყდრე მიტროპოლიტი სერგი (სტაროგოროდელი), ლენინგრადის მიტროპოლიტი ალექსი და უკრაინის ეგზარქოსი, კიევისა და გალიციის მიტროპოლიტი ნიკოლოზი, სადაც პატრიარქის არჩევა გადაწყდა. „საუბრის დროს მიტროპოლიტმა სერგიმ სახალხო კომისართა საბჭოს თავმჯდომარეს აცნობა, რომ მართლმადიდებელი ეკლესიის ხელმძღვანელ წრეებში განზრახვა აქვთ უახლოეს დროში მოიწვიონ ეპისკოპოსთ კრება მოსკოვისა და სრულიად რუსეთის პატრიარქის ასარჩევად და პატრიარქთან უწმინდესი სინოდის შესაქმნელად. მთავრობის მეთაური ამხ. ი. ბ სტალინი თანაგრძნობით შეხვდა ამ მოსაზრებებს და განაცხადა, რომ მთავრობის მხრივ ამას დაბრკოლება არ შეხვდება“.[17]

ეკლესიასთან ფლირტი ამ შეხვედრით არ დაწყებულა. ეს უფრო ფინალური აკორდი იყო. 1943 წლის იანვრიდან საკავშირო პრესაში და მათ შორის, გაზ. „კომუნისტშიც“ პირველ გვერდზე ხშირია იერარქთა განცხადებები წითელი არმიის საჭიროებისთვის და ფრონტისთვის ფულადი თანხების შეწირვის შესახებ. იქვეა ი. ბ. სტალინის მშრალი, მაგრამ მაინც სამადლობელი სიტყვები. თუმცა "დიდი ბელადი" ყველას არ ეხმაურება. მაგ. პატრიარქის მოსაყდრეს, მიტროპოლიტ სერგის, ასევე საქართველოს კათოლიკოს კალისტრატეს (ცინცაძე) საპასუხოდ მადლობას უთვლის (კალისტრატემ ჯერ კიდევ 1939 წლის დეკემბერში ი.სტალინს მიულოცა დაბადებიდან 60 წლისთავი. "თქვენ სიჭაბუკითგანვე არა ცანით ძილი თვალთა, რული ნამთა და განსვენება ხორცთა ტვირთმძიმეთა და მაშვრალთა ცრემლთა მოსასპობად. ამისათვის მადლიერმა ერმა დაგსვათ ძლიერთა თვისთა შორის და შეგმოსათ დაუჭკნობელი დიდებით"[18] )„განმაახლებელთა“ ეკლესიის პირველიერარქის, ვვედენსკის შემოწირულობის ცნობას კი მეორე ჯერზე უპასუხოდ ტოვებს. ასევე არაფერს პასუხობს მოსკოვის ებრაელთა საზოგადოების თავმჯდომარის, სამუილ ჩობრუცკის განცხადებას, მიუხედავად იმისა, რომ ის 50 000 მანეთს და ორასგრამიან ოქროს პორტსიგარს უგზავნის წითელ არმიას. [19] ეკლესიის იერარქთა მიერ შეგროვებული თანხა საკმაოდ დიდია - მაგ. მიტროპოლიტმა სერგიმ სამრევლოებში შეაგროვა 6 000 000 მანეთი, ასევე დიდძალი ოქროსა და ვერცხლის ნივთები.[20] ("დიდი სამამულო ომის" პერიოდში ეკლესიის მიერ შეგროვილმა თანხამ მთლიანობაში 300 000 000-ს მიაღწია.[21]) აშკარაა, რომ ბელადის არჩევანი ძირძველ ეკლესიაზე შეჩერდა და განმაახლებელთა (ობნოვლენცები) და „ცოცხალი ეკლესიის“ (ჟივოცერკოვნიკი) მზე ჩაესვენა.

დანაპირებიც მალევე შესრულდა და 8 სექტემბერს მოსკოვის საპატრიარქოს ახალ შენობაში გაიმართა საეკლესიო კრება, რომელზეც სრულიად რუსეთის პატრიარქად აირჩიეს მიტროპოლიტი სერგი (სტაროგოროდელი). რუსეთში პატრიარქის ინსტიტუტი აღდგა. გაიხსნა სასულიერო სემინარიებიც. თუმცა, როგორც საარქივო დოკუმენტები გვამცნობენ, საბჭოთა ხელისუფლების ფხიზელი თვალი თვალყურს ადევნებდა, რომ საეკლესიო კრების კანდიდატების უმრავლესობა "ენკავედეს" აგენტი ყოფილიყო, რათა მათი მეშვეობით ადვილად გაეტარებინათ საჭირო ხაზი.

ამ მოვლენას საქართველოს ეკლესიისთვისაც ჰქონდა მნიშვნელობა.

1918 წლიდან რუსეთის ეკლესიას ევქარისტიული კავშირი ჰქონდა გაწყვეტილი საქართველოს ეკლესიასთან. როდესაც 1917 წელს მოსკოვში, კრემლის მიძინების ტაძარში გაიხსნა რუსეთის ადგილობრივი საეკლესიო კრება, რომელზეც აღადგინეს პატრიარქის ინსტიტუტი და პატრიარქად მიტროპოლიტი ტიხონი (ბელავინი) აირჩიეს, ქართული დელეგაცია ამ კრებაზე არ ჩასულა და მხოლოდ მისასალმებელი დეპეშით შემოიფარგლა.[22] მიუხედავად იმისა, რომ 1927 წელს რუსეთის ეკლესიის მმართველმა სინოდმა აღიარა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია,[23] ევქარისტიული კავშირი ამ ორ ეკლესიას შორის მაინც არ აღდგენილა.

რუსეთისა და საქართველოს ეკლესიებს შორის ევქარისტიული კავშირი აღდგა 1943 წლის ოქტომბერში, სწორედ მას შემდეგ, რაც ი.ბ. სტალინის „მოწყალე“ გადაწყვეტილებით რუსულ ეკლესიას მიეცა საშუალება, აერჩია პატრიარქი. პატრიარქის არჩევიდან მალევე საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა კალისტრატემ მიმართა რუსეთის პატრიარქ სერგის და გამოთქვა სურვილი, „რათა ეკლესიებმა, რუსულმა და ქართულმა, იცხოვრონ ერთმანეთთან მშვიდობით და თანხმობით სადიდებლად ღვთისა“. პატრიარქი სერგი, რომელიც ყოველთვის გამოირჩეოდა საქართველოს ეკლესიის მიმართ კეთილგანწყობით (ის თავიდანვე მომხრე იყო მისთვის ავტოკეფალიის მინიჭებისა) პასუხად სწერს: „თანაცხოვრება ეკლესიებისა ხელს შეუწყობს ამ ორ ხალხს შორის ურთიერთობის კიდევ უფრო გაღრმავებას“.

ამის შემდეგ პატრიარქი სერგი საქართველოში აგზავნის სტავროპოლისა და პიატიგორსკის არქიეპისკოპოს ანტონის იმის გასარკვევად, ხომ არ იყო საქართველოს ეკლესიაში „ობნოვლენცური“ კავშირები, რომლებიც „ანტირუსულ დაჯგუფებებად“ იყო მიჩნეული. არქიეპისკოპოსმა ანტონიმ ასევე გამოარკვია, რომ საქართველოში არ იმყოფებოდნენ ცოლიანი ეპისკოპოსები და ევქარისტიული კავშირის აღდგენა დასაშვებად ცნო.[24]

მართალია, რუსეთისა და საქართველოს ეკლესიათა შორის ევქარისტიული ერთობის აღდგენა ოფიციალურად ქართული ეკლესიის „სარწმუნოებრივ სიწმინდეში“ დარწმუნებით აიხსნა და ნაწილობრივ კათოლიკოს-პატრიარქ კალისტრატეს მოწადინებას დაბრალდა, თუმცა ძნელია, უარვყოთ ამ ქმედებაში დიდი ბელადის ხელის გავლენა. საბჭოთა ხალხის მშობელ მამას სრულიად კონკრეტული მოტივაცია ჰქონდა და შორსმიმავალი მიზნები ამოძრავებდა. საბჭოთა კავშირის ძმურ ოჯახში ეკლესიასაც ერთიანი „ძმური“ სივრცე უნდა ჰქონოდა.


კათოლიკოს-პატრიარქი კალისტრატე (ცინცაძე), თბილისი, 1947 წელი. რობერტ კაპას ფოტო.


სამეცნიერო წრეებში არაა ჩამოყალიბებული ერთიანი აზრი, რამ შეცვალა სტალინის კურსი ეკლესიის მიმართ. ეკლესიის განადგურების მცდელობიდან ამგვარ მოულოდნელ შემოტრიალებას "დიდ სამამულო ომში" მორწმუნე მოსახლეობის გულის მოგების სურვილს უკავშირებენ. სოვიეტოლოგი დ. ბრანდერბერგერი ფიქრობს, რომ ეს დაკავშირებული იყო ნაციონალ-ბოლშევიზმის პოლიტიკის გაგრძელებასთან „ველიკოდერჟავიეს“ განსამტკიცებლად.[25] 1936 წლიდან სტალინი ნაციონალურ სიმბოლოებს აბრუნებს და საბჭოთა იდეოლოგიაში მათ ჩაშენებას ცდილობს. ის ეძებს ანალოგებს რუსეთის ისტორიაში - იოანე მრისხანე, პეტრე დიდი, ალექსანდრე ნეველი და ეკლესიაც ამ კონტექსტში ბუნებრივად ჩაჯდა.

ასევე, 1937 წლის მოსახლეობის საკავშირო აღწერით აღმოჩნდა, რომ სსრკ ზრდასრული მოსახლეობის 57% თავს მაინც მორწმუნედ მიიჩნევდა.[26] შესაძლოა ამ და კიდევ სხვა ფაქტორთა ერთობლიობამ განსაზღვრა ანტირელიგიური კურსის ასეთი მოულოდნელი ცვლილება.

თუმცა სტალინს კონტროლის სადავეები ხელიდან არ გაუშვია. ცენტრალურმა ხელისუფლებამ 1943 წლის 8 ოქტომბერს ეკლესიაზე კონტროლის უკეთ განხორციელების მიზნით შექმნა ახალი ორგანო – სსრკ სახალხო კომისართა საბჭოსთან არსებული რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის საქმეთა საბჭო. საბჭოს თავმჯდომარედ დაინიშნა გ. კარპოვი[27].

კალისტრატეს მოთხოვნის შემდეგ საქართველოს სსრ მინისტრთა საბჭოს 1947 წლის 2 სექტემბრის №959 დადგენილებით საქართველოს სსრ მინისტრთა საბჭომ დაადგინა: „საბჭოთა კავშირის მინისტრთა საბჭოს 1947 წლის 22 აგვისტოს №11536 დირექტივის შესაბამისად დამტკიცდეს უფლებამოსილების თანახმად დაწესდეს საქართველოს სსრ მინისტრთა საბჭოსთან არსებული საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის რწმუნებულის თანამდებობა“.[28] ამავე დადგენილებით მიღებულ იქნა გადაწყვეტილება, „გაუქმდეს სსრ კავშირის მინისტრთა საბჭოსთან არსებული რუსული მართლმადიდებელი ეკლესიის საქართველოს სსრ-ს საკითხებში საბჭოს რწმუნებულის თანამდებობა“.

ამ მოკლე და შეზღუდული ისტორიული ექსკურსის შემდეგ კვლავ ისმის კითხვა: როგორ მოხდა, რომ ასეთი სუსტი ორგანიზაცია, როგორიც იყო საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია, რომელმაც საბჭოთა წნეხი გამოიარა, დღეს ლამის შუასაუკუნეობრივ ფეოდალურ ორგანიზაციად წარმოგვიდგა? ჩემი აზრით, განმსაზღვრელი ფაქტორი არის კათოლიკოს-პატრიარქ ილია მეორის პიროვნება.



კათოლიკოს-პატრიარქი ილია აღსაყდრდა 1977 წლის 23 დეკემბერს. მისი არჩევაც მრავალმა ფაქტორმა განაპირობა. ერთ-ერთი, რაც არ უნდა უცნაური იყოს, იყო მისი გარეგნული მომხიბვლელობა. მისი არჩევა პატრიარქად ჯერ კიდევ ეფრემ მეორის გარდაცვალების შემდგომ სურდათ. აი, რას იხსენებს ისტორიკოსი, თსუ ყოფილი რექტორი როინ მეტრეველი:

„მინისტრთა საბჭოს იმდროინდელმა თავმჯდომარის მოადგილემ ვიქტორია სირაძემ საშურ და დროულად შესასრულებელ საქმედ მიიჩნია ილია შიოლაშვილის კანდიდატურის საკითხის შეთანხმება ქვეყნის პირველ პირთან, ვასილ მჟავანაძესთან. სათანადო მასალები (ანკეტა და სხვა) მოგვაწოდეს და ჩვენც შევუდექით ამ საპასუხისმგებლო მისიის შესრულებას. ერთ-ერთი აუდიენციის დროს, სხვადასხვა საკითხის მოხსენების შემდეგ, ფრთხილად მივაწოდეთ ანკეტა და ვუთხარით, რომ ქვეყნის მღვდელმთავრის საკითხი იყო გადასაწყვეტი. ბატონმა ვასილმა ჯერ გაიკვირვა, ჩვენ რა შუაში ვართო. როცა ავუხსენი, რომ მიღებული წესის თანახმად, საქართველოს სახელმწიფოს პირველი პირი უნდა იყოს ეკლესიაში მიმდინარე პროცესების საქმის კურსში-მეთქი, დახედა ანკეტას, ილიას სურათს დააკვირდა, რა ლამაზიაო - აღმოხდა ხმამაღლა, ანკეტას თვალი გადაავლო და მომაწოდა. ეს თანხმობას ნიშნავდა. უფრო მეტიც - ვასილ მჟავანაძე ნასიამოვნები იყო“.[29]

მეორე ფაქტორი იყო მისი რუსული ეკლესიის წიაღში მიღებული განათლება - ილია II-მ 1960 წელს დაამთავრა მოსკოვის სასულიერო აკადემია. 1978 წლის გაზაფხულზე ის მოსკოვის სასულიერო აკადემიის საპატიო წევრადაც აირჩიეს.[30]


მოხსენება კათოლიკოს-პატრიარქად ილია მეორეს არჩევის შესახებ. საქართველოს ეროვნული არქივი.


მესამე ფაქტორად შეიძლება ჩავთვალოთ ერთგულება საბჭოთა სახელმწიფოსადმი. საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა ილია მეორემ 1977 წლის 25 დეკემბერს წერილი გაუგზავნა საქართველოს კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის პირველ მდივანს, ედუარდ შევარდნაძეს. წერილში ნათქვამია: „ვიტვირთე რა საჭეთმპყრობელობა საქართველოს ეკლესიისა, წმიდა სინოდისა და პირადად ჩემი სახელით, მიიღეთ უღრმესი პატივისცემა და კეთილი სურვილები. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია მხარს უჭერს ჩვენი სახელმწიფოს საშინაო და საგარეო პოლიტიკას, რომელიც ემსახურება სოციალურ პროგრესსა და ხალხთა შორის სამართლიან დამოკიდებულებას. ჩვენი ეკლესია ყოველთვის იდგა და მომავალშიც იდგება მშვიდობისათვის მებრძოლთა მოწინავე რიგებში. მთელი გულით ვუსურვებთ ჩვენს დიად სამშობლოს შემდგომ აყვავებას, დიდ მიღწევებს ყოველ საქმეში, კაცობრიობის საკეთილდღეოდ”.[31] (კაცაძე, ნაწ. I, 2016:136).


ილია მეორეს ხელწერილი. საქართველოს ეროვნული არქივი.


ილია მეორე პირველივე წლებიდან შეუდგა ეკლესიის გაძლიერებას. დაიწყო ბეჭდური გამოცემების გამრავლებით: 1978 წლის 12 ოქტომბრით დათარიღებულ წერილში საქართველოს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარის, ზურაბ პატარიძისადმი, კათოლიკოს-პატრიარქი ილია მეორე წერს: „მოგახსენებთ, რომ საქართველოს ეკლესიის კალენდარი, რომელიც გამოდის ყოველწლიურად 4500-იანი ტირაჟით, რაოდენობრივად ვერ აკმაყოფილებს ჩვენი ეკლესიის მოთხოვნილებას... გთხოვთ, გაითვალისწინოთ აღნიშნული გარემოება და გასცეთ განკარგულება, რომ მომავალი წლების კალენდრის ტირაჟი გაგვიზარდონ 15 ათასამდე“[32]

1978 წლის ნოემბერში სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ილია მეორე რელიგიის საქმეთა საბჭოს რწმუნებულის, თენგიზ ონოფრიშვილისადმი გაგზავნილ წერილში წერდა: „გთხოვთ, დაგვრთოთ ნება, გავხსნათ სახელოსნო საეკლესიო ნივთების დასამზადებლად. რუსეთის მართლმადიდებელ ეკლესიას, სომხეთის ეკლესიასა და სხვა რესპუბლიკაში არსებულ რელიგიურ ცენტრებს, უკვე დიდი ხანია მიეცათ უფლება სახელოსნოების გახსნისა, სადაც აწარმოებენ მათთვის საჭირო საეკლესიო ნივთებს“.[33]

1978 წელს საქართველოს სამოციქულო მართლმადიდებელმა ეკლესიამ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ილია მეორეს ლოცვა-კურთხევითა და დიდი ღვაწლით შეძლო გამოეცა ფერადი, ილუსტრირებული ჟურნალი „ჯვარი ვაზისა“.

კათოლიკოს-პატრიარქმა, ხელისუფლების წინააღმდეგობის მიუხედავად, წმიდა სინოდის წევრთა რაოდენობა გაზარდა ექვსიდან თორმეტამდე.

კათოლიკოს-პატრიარქი ილია მეორე ბევრს ფიქრობდა, როგორ მოეხერხებინა ქართველ მეცნიერებთან ათეისტური პოლიტიკის შედეგად ჩატეხილი ხიდის აღდგენა. 1979 წლის 25 ნოემბერს კათოლიკოს-პატრიარქმა დაბადებიდან სამოცდაათი წელი დეპეშით მიულოცა ცნობილ ქართველ პოეტ-აკადემიკოსს, ირაკლი აბაშიძეს. აღსანიშნავია ცნობილი ქართველი არტისტის, ვერიკო ანჯაფარიძის წერილი, რომლითაც იგი ახალ წელს ულოცავს უწმიდესსა და უნეტარესს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს ილია მეორეს.

დაიწყო დახურული ეკლესიების გახსნა, მონასტრების აღდგენა, 1980-იან წლებში (პერესტროიკის პერიოდში) ეკლესიას ახალგაზრდობა მიაწყდა. მათგან გამორჩეულები ბერ-მონაზვნებად აკურთხეს და მონასტრების იღუმენობა ჩააბარეს.

პატრიარქისადმი ნდობა მრევლში მაღალი იყო 1980-იან წლებშივე. მას აღიარებდნენ „შეუმცდარად“ და ქრისტეს „ნაცვალად“ დედამიწაზე. ეკლესიაში ნებისმიერ მისულს პირველი, რასაც თვითორგანიზებული ქალების ჯგუფები „ასწავლიდნენ“ იყო, ის, რომ „პატრიარქის განკითხვა არ შეიძლება“. (პირადი გამოცდილება). ასე მოირგო ილია მეორემ უცთომელი პაპის მანტია.

მისი პოპულარობა შემდგომში უფრო გაზარდა იყო საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღიარების მოპოვებამ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსაგან და დიპტიხში საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ჯეროვან ადგილას შეტანამ. ამისთვის მან თავისი საერთაშორისო კავშირები გამოიყენა, რაც ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოში მისი თანაპრეზიდენტობის დროს ჰქონდა.

1990 წლის 7 იანვარს, ქრისტეს შობის დღესასწაულზე, თბილისის ყოვლადწმიდა ღმრთისმშობლის მიძინების სახელობის სიონის საპატრიარქო ტაძარში სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს ილია მეორეს საზეიმო საღმრთო ლიტურგიაზე თანამსახურებდა კონსტანტინეპოლის საპატრიარქოს მღვდელმთავარი, მიტროპოლიტი ქრიზოსტომოსი, რომელმაც წირვის დასასრულს სრულიად საქართველოს განუცხადა, რომ კონსტანტინოპოლის მსოფლიო საპატრიარქომ აღიარა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია და მისი საპატრიარქო ტიტული და სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი მიიწვია ისტორიულ კონსტანტინოპოლში აღიარების სიგელთა გადასაცემად[34].

2002 წლის 22 ოქტომბერს საქართველოს სახელმწიფოსა და საპატრიარქოს შორის გაფორმდა კონსტიტუციური შეთანხმება იგივე კონკორდატი. ამ შეთანხმებით საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს ხელშეუხებლობის გარანტია მიენიჭა. მართლმადიდებელ ეკლესიას - განსაკუთრებული სტატუსი სხვა კონფესიებს შორის. ასევე:


  • „ეკლესიის მიერ წარმოებული საღვთისმსახურო პროდუქცია, მისი დამზადება, შემოტანა, მიწოდება და შემოწირულობა, ასევე არაეკონომიკური მიზნით წარმოებული ქონება და მიწა განთავისუფლებულია გადასახადისაგან.(მუხლი 6, 5)
  • სახელმწიფო ეკლესიის საკუთრებად ცნობს საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე არსებულ მართლმადიდებლურ ტაძრებს, მონასტრებს ( მოქმედს და არამოქმედს), მათ ნანგრევებს, ასევე მიწის ნაკვეთებს, რომელზეც ისინია განლაგებული. (მუხლი 7)
  • სახელმწიფო ეკლესიის საკუთრებად ცნობს სახელმწიფო დაცვაში (მუზეუმებსა და საცავებში) მყოფ საეკლესიო საგანძურს (მუხლი 8).


ამით ეკლესიის ეკონომიკური მდგომარეობა გაძლიერდა, რამაც გავლენების ზრდასაც შეუწყო ხელი.

მიუხედავად იმისა, რომ ილია მეორე თითქოს დამოუკიდებელ მოთამაშედ იქცა და მსოფლიო ეკლესიის ასპარეზზეც გავიდა, ის დღემდე მაინც უჩვეულოდაა მიბმული რუსეთის საპატრიარქოს. ის ყოველმხრივ ახალისებს რუსული საღვთისმეტყველო სკოლის ფრიად საეჭვო რეპუტაციის მქონე ღვთისმეტყველთა ნაშრომების თარგმნასა და პოპულარიზაციას. ასევე აღსანიშნია ქართული ეკლესიის წიაღში ისეთი რუსული ფენომენის გაჩენა, როგორიცაა „პაგრომები“ 2013 წლის 17 მაისისა და 2021 წლის 5 ივლისის დარბევებს საპატრიარქო უშუალოდ ხელმძღვანელობდა.

მოვიყვანთ რამდენიმე მაგალითს მისი მიმართვებიდან.

1991 წელს ქართულ-ოსური დაპირისპირებისას გაზეთ „საქართველოს რესპუბლიკაში“ იბეჭდება ილია II-ის მიმართვები მსოფლიო პატრიარქის, დიმიტრიოს პირველის, ეკლესიათა მსოფლიოს საბჭოს გენერალური მდივნის, ემილიო კასტროს და რუსეთის პატრიარქ ალექსი მეორისადმი. პირველ ორ წერილში ქართული ეკლესიის საჭეთმპყრობელი მწვავედ ეხმაურება შიდა ქართლში განვითარებულ მოვლენებს და ადრესატებს ქმედით დახმარებას სთხოვს. თუმცა მისი ტონი მკვეთრად რბილდება რუსეთის პირველიერარქისადმი მიწერილ მიმართვაში:

„თქვენო უწმინდესობავ, ღრმა მწუხარებით გაუწყებთ, რომ საქართველოს ტერიტორიაზე, შიდა ქართლში საბჭოთა ჯარების შემოყვანის შემდეგ დაძაბულობა კიდევ უფრო გამწვავდა. რამდენიმე დღის წინათ საბჭოთა საჯარისო ქვედანაყოფებისმიერ წაქეზებულმა ოსმა ექსტრემისტებმა დაჭრეს ცხინვალის ოთხი ქართული ეროვნების მცხოვრები. შემდეგ ისინი მიაბეს ხეს, გადაასხეს ბენზინი და ცოცხლად დაწვეს. 11 აპრილს დილის 6 საათზე ქარელის რაიონის სოფ. დვანში შეიჭრა სსრკ შინაგანი ჯარების 4 ჯავშანტრანსპორტიორი, რომლებმაც დაწვეს წმინდა გიორგისა და წმინდა სამების ეკლესიები. ვერტმფრენებიდან ცეცხლს უშენდნენ ქართველ მოსახლეობას და ქართული მილიციის მუშაკთა რაზმებს. ქართული ეკლესიის სახელით ჩვენი ძნელბედობის ჟამს გთხოვთ თქვენს წმინდა ლოცვას და სულიერ მხარდაჭერას. ქრისტესმიერი სიყვარულით ...“[35]

2008 წლის ომის შემდგომ, 28 დეკემბერს ილია მე-2 რუსეთის ეკლესიის დელეგაციას მასპინძლობს სამების საპატრიარქო ტაძარში. ამბიონიდან წარმოთქმულ სიტყვაში მისალმებისა და კეთილი სურვილების გარდა ერთი სიტყვაც არ დაძრულა რუსეთის აგრესიის შესახებ. აგვისტოს ომის პირდაპირი ხსენებაც არ ყოფილა. აღნიშნულია მხოლოდ „პრობლემები“, რომლის დაძლევაც მას უფლისთვის მიუნდვია: „ამ წლის მიწურულს, თითქოს, ნათელი დაინახა ქართველმა ადამიანმა და იმედი გაჩნდა იმისა, რომ ის მძიმე პრობლემები, რომლებიც ბოლო წლების მანძილზე წარმოიშვა, შესაძლოა, მომავალში გამოსწორდეს. რა თქმა უნდა, ყველაფერი ღვთის ნებაა და მისი უზენაესი განგება“[36].

2013 წელს კათოლიკოს-პატრიარქი გაემგზავრა მოსკოვში და შეხვდა ვლადიმირ პუტინს:

„მე მქონდა შეხვედრა მის აღმატებულებასთან, რუსეთის ფედერაციის პრეზიდენტთან, ბატონ ვლადიმერ პუტინთან. მე ადრეც მქონია შეხვედრა, მაგრამ ის სითბო, ის ყურადღება რაც გამოიჩინა პრეზიდენტმა პუტინმა, იყო განსაკუთრებული და იმედისმომცველი. მე ვფიქრობ, რომ ეს არის ის პიროვნება, ის ბრძენი პიროვნება, რომელიც აუცილებლად გამოასწორებს სიტუაციას საქართველოში და გამთლიანდება საქართველო,

რას ნიშნავს დღეს ჩემთვის რუსეთი? - იმას, რასაც ნიშნავდა ყოველთვის. რუსეთი - ეს არის ქვეყანა, რომელიც ეძებს საკუთარ ჭეშმარიტ გზას. სწორედ იქ მივიღე მე სასულიერო განათლება, დავამთავრე მოსკოვის სასულიერო სემინარია და აკადემია.იქ ჩამოყალიბდა ჩემი მსოფლმხედველობა, საბოლოოდ იქ მოხდა ჩემი სულიერი მდგომარეობის ფორმირება.

მე დიდ პატივს ვცემ რუსეთს, მე ვლოცულობ რუსეთისათვის.

მინდა გითხრათ, რომ ურთიერთობა რუსეთსა და საქართველოს შორის იყო და მუდამ იქნება ძმური და მეგობრული. რუსეთი და საქართველო როგორც ძმები, ისე იყვნენ წარსულში, მაგრამ ალბათ ვიღაცას შეშურდა ჩვენი კარგად ყოფნა და ხელოვნურად შეიქმნა მტრობა.

იცით, რწმენა - ეს არის ყოველივეს საფუძველი. საქართველოს და რუსეთს ერთი რწმენა აქვთ, მაგრამ ჩვენ ჩამოვშორდით ერთმანეთს. მე ეს ძალიან მამწუხრებს. ჩვენი ქვეყნები უნდა დაუბრუნდნენ დიალოგს - ეს გარდაუვალია. საქართველო ხომ ღვთისმშობლის წილხვედრი ქვეყანაა. პოლიტიკოსები ცდილობენ, რომ ჩვენი ხალხები ერთმანეთს დააშორონ, მაგრამ ღვთის წყალობით, მათ ეს არ გამოსდით.

მჯერა, რომ ჩვენი რუსი და ქართველი ხალხები იპოვიან საკუთარ თავში ძალას და სიბრძნეს, რათა შეჩერდნენ და შეხედონ ერთმანეთს. ის, რაც გვაერთიანებს, ძებნას არ საჭიროებს, ის აშკარაა. არ შეიძლება, კვლავაც ერთმანეთისგან გაქცევა,ჩვენ ერთმანეთს უნდა ვთხოვოთ პატიება, გავაკეთოთ დასკვნები და დავიწყოთ დიალოგი.

მართლმადიდებლებმა არ უნდა დაბომბონ სხვა მართლმადიდებლები, აუცილებელია, ჩვენი პოლიტიკოსები დასხდნენ მოლაპარაკების მაგიდასთან და მოილაპარაკონ. სხვა გზა უბრალოდ არ არსებობს. გადაეცით რუსეთში ჩემი თბილი სურვილები, რათა იყოს სიკეთე და კეთილდღეობა“.


დასკვნა


თეოლოგიური გაგებით ქრისტიანული ეკლესიის მთავარი მახასიათებელი არის სიმართლე ანუ ჭეშმარიტება. სიმართლე არის ის პოსტულატი, რაზეც დგას, მისი, როგორც ღვთაებრივი ინსტიტუტის საფუძველი: „სვეტი და სიმტკიცე ჭეშმარიტებისა“ - ასეთი უნდა იყოს მისი არსი. ამ საძირკვლის მორყევა და მითუმეტეს შეცვლა მისი საპირისპირო ცნებით - სიყალბით, გახდა, თეოლოგიური თვალსაზრისით, მისი ფიქციად ქცევის მიზეზი საბჭოთა მოცემულობაში. თავად საბჭოთა სახელმწიფოს იდეოლოგიური დისკურსიც იდგა სიყალბის სიმართლედ შესაღებაზე. სიყალბის ქადაგებამ შეცვალა არა მარტო ეკლესიის ბუნება, მთლიანობაში საბჭოთა ენა დაეფუძნა სიყალბეს და საბჭოთა "ნიუსფიქის" შემქმნელი გახდა. გაყალბებულმა სიტყვამ შეცვალა საბჭოთა მოქალაქის მენტალობა, ქცევა, დამოკიდებულებები. დღემდე პოსტსაბჭოთა მოქალაქისთვის სიყალბე, რომელზეც დაშენებულია თაღლითობა, უპრინციპობა, რეპუტაციული სირცხვილის არქონა და სხვა მრავალი მახასიათებელი, ყველაზე უწყინარ ცოდვად მიიჩნევა.

საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია, როგორც სარწმუნოებრივი ინსტიტუტი, დღეს ფიქციას წარმოადგენს. ის წითელი საბჭოთა ეკლესიის სამართალმემკვიდრეა. მაგრამ ის ძლიერი გავლენიანი ინსტიტუტია, როგორც სახელმწიფო ეკლესია. მას სახელმწიფოსთან გაფორმებული აქვს კონკორდატი, რომლითაც ის აღიარებულია დამოუკიდებელ ეკონომიკურ სუბიექტად და განსაკუთრებული სტატუსის მქონე ორგანიზაციად. საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ხელშეუვალია. ეს ხელშეუვალობა არა დე იურე, მაგრამ დე ფაქტო ვრცელდება სხვა ღვთისმსახურებზეც. სახელმწიფო თვალს ხუჭავს მათ ჩადენილ სისხლის სამართლის დანაშაულზეც კი. მაგ. 5 ივლისს დაიკითხნენ, მაგრამ არ დაუკავებიათ დარბევაში მონაწილე მღვდლები. ერთადერთი სასულიერო პირი, რომელიც დღეს სასჯელს იხდის, დეკანოზი გიორგი მამალაძეა, რომელსაც ბრალად ედება პატრიარქის მთარგმნელ-რეფერენტის, შორენა თეთრუაშვილის განზრახ მკვლელობის მომზადება, რისთვისაც მან მომწამვლელი ნივთიერება ციანიდი შეიძინა.

ეკლესიის რეიტინგი ძალზე მაღალია, თუმცა მას ყოველთვის უსწრებს პირადად პატრიარქის რეიტინგი, რომელიც ბოლო წლები 90%-ის ფარგლებში მერყეობს.

ეკლესია მძლავრი პოლიტიკური მოთამაშეა. მას ანგარიშს უწევს თითქმის ყველა პოლიტიკური ძალა - სამთავრობო თუ ოპოზიციური.

დღეს ის წარმოადგენს სახელმწიფოს სახელმწიფოში. ძალაუნებურად გვახსენდება საქართველოს პირველი დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობის თავმჯდომარის სიტყვები, რომლითაც მან მიტროპოლიტი ლეონიდე გაისტუმრა: "ჩვენ ვერ შევქმნით სახელმწიფოს სახელმწიფოში". არადა მიტროპოლიტი მხოლოდ კუთვნილი საეკლესიო საგანძურის დაბრუნებას ითხოვდა.

ის დღეს რუსეთის დასაყრდენია საქართველოში და წარმოადგენს თანამედროვე დემოკრატიული განვითარებისთვის ხელისშემშლელ ფაქტორს, რადგან აშკარად და ღიად უპირისპირდება ტოლერანტობის აღიარებულ პრინციპებს, რაც თავის მხრივ, სწორედ ქრისტიანული სწავლების მთავარ დოქტრინებზეა დაფუძნებული. სწორედ ეს გვიბიძგებს, შევისწავლოთ და გავაანალიზოთ ის პროცესები, რაც უახლეს წარსულში ეკლესიის გარშემო ვითარდებოდა.




[1] ე. ბუბულაშვილი. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია ეგზარქოსობის პერიოდში. (დისერტაცია ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორის ხარისხის მოსაპოვებლად). თსუისტორიისა და ეთნოლოგიის ინსტიტუტი. თბილისი. 2006, 6

[2] იხ. კ. ლადარია. საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიის რეფორმა 1917-1921 წლებში (სამაგისტრო ნაშრომი). ილიაუნი. თბილისი. , 31

[3] იხ. რ. კობახიძე. ვინ შეკაზმავს ცხენს. http://archive.ge/ka/blog/71

[4] გაზ. კომუნისტი, 1921. N40

[5] ა. ჯაფარიძე. საქართველოს საეკლესიო კანონების კრებული. თბილისი. 2010, 614

[6] Чумаченко Т.А. Государство, православная церковь, верующие. 1941 – 1961. гг. М., 1999, 10

[7] პარტიული არქივი (თბილისი). ფ. 14, აღწ. 1, ნაწ. 1. ს. 902, ფ. 62 (ი. კვესელავა. ანტირელიგიური ღონისძიებანი საქართველოში.1921-1925 წლებში. მაცნე. 1. 1979. გვ. 73-84.; 78)

[8] გაზ. კომუნისტი. 1923, N 237, 1

[9] ა. სარია. საქართველოს სახელმწიფოსა და ეკლესიის ურთიერთობა 1921-27 წლებში, სადისერტაციო ნაშრომი დოქტორის აკადემიური ხარისხის მოსაპოვებლად. საქართველოს უნივერსიტეტი, 2019, 74

[10] ანტირელიგიური წრეების სახელმძღვანელო, 1928, გვ. 4

[11] ს. ვარდოსანიძე. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ისტორია 1921-1953 წლებში, 70

[12] ა. ჯაფარიძე. საქართველოს საეკლესიო კანონების კრებული, 612

[13] Иоанн (Снычёв). Церковные расколы в Русской Церкви 20-х и 30-х годов ХХ столетия: григорианский, ярославский, иосифлянский, викторианский и другие. Их особенность и история (магистерская диссертация, сост. в нач. 1960-х гг.)

[14] Цыпин В. А., прот. История Русской Православной Церкви, 1917 - 1990: Учебник для православных духовных семинарий. - М.: Издательский дом «Хроника», 1994 (http://www.sedmitza.ru/index.html?did=16241)

[15] ა. ჯაფარიძე. საქართველოს საეკლესიო კანონების კრებული, 614

[16] ა. ჯაფარიძე. საქართველოს საეკლესიო კანონების კრებული, 284

[17] გაზ. კომუნისტი. 05.09.1943, N187, გვ.1.

[18] სრულიად საქართველოს საპატრიარქო არქივი ფონდი N3998 (ციტირებულია:ს. ვარდოსანიძე. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია 1932-1952 წლებში. https://www.allgeo.org/index.php/ka/1540-1932-1952)

[19] გაზ. კომუნისტი. 12.01.1943, N9, გვ.1

[20] გაზ. კომუნისტი. 05.09. 1943, N187, გვ.1.

[21] Чумаченко Т.А. Государство, православная церковь, верующие. 1941 – 1961. гг. М., 1999,12.

[22] ა. ჯაფარიძე, საქართველოს საეკლესიო კანონების კრებული, 582

[23] კათოლიკოს-პატრიარქი კალისტრატე. მწარე მოგონებანი (ხელნაწერი), 9 (წიგნში: ა. ჯაფარიძე. საქართველოს საეკლესიო კანონების კრებული, 606)

[24] ა. ჯაფარიძე. საქართველოს საეკლესიო კანონების კრებული, 616

[25] D. brandenberger. A. Dubrovsky. 'the people need a tsar’. https://www.jstor.org/stable/153897

[26] Олег Хлевнюк. Власть и общество в сталинском СССР. https://www.youtube.com/watch?v=9AbpO4vDtUc&t=2030s. ბოლოს ნანახია 12.01.2022.

[27] ს. ვარდოსანიძე. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია 1932-1952 წლებში. თავი 1. https://www.allgeo.org/index.php/ka/1540-1932-1952

[28] საქართველოს სახელმწიფო ცენტრალური საისტორიო არქივი (სსცსა) ფონდი N1879 ან 1. საქმე 11. ფურც. 1 (დამოწმებულია: ს. ვარდოსანიძე. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია 1932-1952 წლებში. https://www.allgeo.org/index.php/ka/1540-1932-1952).

[29] რ. მეტრეველი. ისტორია შეულამაზებლად, თბილისი, 2014, 21 http://dl.sangu.edu.ge/pdf/istsheul.pdf

[30] ლ. დეისაძე-შარვაშიძე. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია და თანამედროვე გამოწვევები. (სადოქტორო ნაშრომი). თბილისი, 2019, 34

[31] ილია II სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი : [4 ტომად] / პროექტის ავტ. და შემდგ. მზია კაცაძე. ნაწ.1. თბილისი. 2018, 136

[32] ილია II სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი : [4 ტომად] / პროექტის ავტ. და შემდგ. მზია კაცაძე. თბილისი. 2018, 162

[33] იქვე, 163

[34] ლ. დეისაძე-შარვაშიძე. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია და თანამედროვე გამოწვევები. (სადოქტორო ნაშრომი). თბილისი, 2019, 63

[35] გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა. N72 (92), 1991, 19 აპრილი.

[36] უწმიდესი და უნეტარესი სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ილია II

საკვირაო ქადაგება ყოვლადწმინდა სამების საპატრიარქო ტაძარი, 28 დეკემბერი, 2008 წ. http://www.orthodoxy.ge/patriarqi/qadagebebi/2008/28-12-2008.htm


სხვა ბლოგები
არქივების ჩაკეტვით რუსული დეზინფორმაცია ხეირობს
2024-01-12
...
ყარაიაზის მატრიარქი - ფარი-ხანუმ სოფიევა
2017-03-08
ყველას ნახვა