ქალთა რეპრეზენტაცია საბჭოთა მხატვრულ ლიტერატურაში “დიდი სამამულო ომის“ დროს (1941-1945 წწ.)

საბჭოთა კავშირში ქალთა სტატუსის ისტორიის კვლევა ერთ-ერთი აქტუალური საკითხია. ქალთა სტატუსმა საფუძვლიანი ცვლილება განიცადა სტალინის მმართველობის პერიოდში. განსაკუთრებით კი, მეორე მსოფლიო ომის მიმდინარეობისას. „დიდმა სამამულო ომმა“ ქალებს განსხვავებული ვალდებულებები დააკისრა. სახელმწიფო პროპაგანდას უნდა უზრუნველეყო ამ ვალდებულებების შესრულება. მხატვრული ლიტერატურა კი წარმოადგენდა ერთ-ერთ მთავარ დასაყრდენს სახელმწიფო პროპაგანდის განსახორციელებლად. სწორედ ამიტომ, ქალთა სტატუსის ისტორიის კვლევისას საბჭოთა მხატვრული ლიტერატურა საინტერესო წყაროს წარმოადგენს.

ქალთა სტატუსი მეორე მსოფლიო ომის დროს და განსაკუთრებით „დიდი სამამულო ომის“ პერიოდში შეიცვალა, საჭირო გახდა ფრონტზე წასული სამხედრო პირების ჩანაცვლება. ქალები წარმოადგენდნენ იმ ადამიანურ რესურსს, რომელსაც ფრონტზე წასული მამაკაცების ჩანაცვლება შეეძლო. შესაბამისად, საჭირო იყო პროპაგანდა, რათა ქალებს გაენალიზებინათ საკუთარი ახალი დანიშნულება საზოგადოებაში.

საკითხის უკეთ გასაგებად საჭიროა განიმარტოს, რა როლი ჰქონდა მხატვრულ ლიტერატურას საბჭოთა კავშირში. „1934 წ. მოსკოვში გაიმართა საბჭოთა კავშირის მწერლების პირველი საკავშირო ყრილობა, რომელმაც ერთადერთ მხატვრულ მეთოდად ცნო მხატვრული რეალიზმი” [გაფრინდაშვილი, 2010:16]. აქედან მოყოლებული, ლიტერატურა და მთლიანად ხელოვნება დაექვემდებარა სახელმწიფო იდეოლოგიას და პოლიტიკას. სოციალისტური რეალიზმის განმახორციებელ ორგანოდ კი ჩამოყალიბდა საბჭოთა კავშირის მწერალთა კავშირი, [გაფრინდაშვილი, 2010:52] რომელსაც დაევალა სოციალისტური რეალიზმის განხორციელება პრაქტიკაში. მხატვრული ნაწარმოებების კონტროლი ლიტერატურული ჟურნალების გავლით ხდებოდა. საბჭოთა ტრადიციის მიხედვით, ლიტერატურული სიახლეები მკითხველს ჟურნალების საშუალებით მიეწოდებოდა. 1922 წლის 6 ივნისს დაარსდა მთავლიტი - ლიტერატურის და საგამომცემლო საქმეთა მათავარი სამმართველო. [გაფრინდაშვილი, 2010:193]. ეს ორგანო აკონტროლებდა და ცენზურას უწევდა ლიტერატურის ყველა მიმართულებას. სოცრეალისტი მწერალი დასავლელი მწერლისგან განსხვავებით, ბოლომდე თავისუფალი ვერ იქნებოდა. მას აუცილებლად უნდა გაეთვალისწინებინა პარტიის ინტერესი და არ ასცდენოდა მის კურსს [გაფრინდაშვილი, 2010:69]. ]. „მწერლები ადამიანის სულის ინჟინრები არიან“ - წერდა სტალინი. მწერლის დანიშნულება ადამიანის სულის გამოჭედვა იყო. შესაბამისად, მხატვრულილიტერატურა ერთ-ერთი ძირთადი დასაყრდენი უნდა ყოფილიყო საბჭოთა პროპაგანდისთვის.

კვლევის მიზანია ახალი ტიპის ქალების გამოკვეთა საბჭოთა ქართულ მხატვრულ ლიტერატურაში. დასაწყისიდანვე უნდა გამოვყოთ ახალი იმიჯის მქონე ქალები, რომლებიც მეორე მსოფლიო ომის პერიოდში სახელმწიფოსთვის გახდნენ საჭირო. მაგალითისთვის შეგვიძლია მოვიყვანოთ, ქალი-პარტიზანი, შურისმაძიებელი დედა, ქალი, რომელიც ეუფლება „მამაკაცურ საქმეს“ და მშრომელი ქალი და ა.შ. ახალი ტიპის ქალების ასპარეზზე გამოჩენის მთავარ მიზანს სახელმწიფო პოლიტიკა წარმოადგენდა: უზრუნველეყო საზოგადოების ჩართულობის ზრდა ომში, გამოეყენებინა ქალთა რესურსი მაქსიმალურად და აემაღლებინა საბრძოლო განწყობა ქვეყანაში. კვლევა გამოკვეთს ქალთა სახეებს, რომლებიც ომის პერიოდში მკვიდრდება. კვლევის ძირითადი კითხვის ფორმულირება კი შემდეგნაირად შეიძლება: 1. ქალთა რომელი არქეტიპული სახეები ჩამოყალიბდა მეორე მსოფლიო ომის პერიოდში, კონკრეტულად კი ე.წ. „დიდი სამამულო ომის დროს“ (1941-1945 წწ) საბჭოთა საქართველოში გამოსული მხატვრული ლიტერატურის მიხედვით? ასევე, რა ძირითადი ნიშნებით ხასიათდება ქალთა ახლებური სახეები?

აღნიშნული კვლევა ემყარება 1941-1945 წლებშისრულიად საქართველოს საბჭოთა მწერლების კავშირისყოველთვიური სალიტერატურო, სახელოვნებო და საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ჟურნალის, „მნათობის“ ანალიზს. 1941-1945 წლები გამორჩეული აღმოჩნდა პროპაგანდისტული თვალსაზრისით.

აღნიშნულ საკითხზე მუშაობდნენ ისეთი მეცნიერები, როგორებიც არიან: კეტრინ ჰოჯსონი, ანა კრილოვა, ლინ ეტვუდი და ვენდი გოლდმანი. სამეცნიერო შრომებში გაანალიზებულია ცვლილებები, რომელიც განხორციელდა სტალინის მმართველობის პერიოდში ქალთა სტატუსის კუთხით. ჰოჯსონი და კრილოვა იკვლევენ კონკრეტულად მხატვრულ ლიტერატურაში დამკვიდრებულ სახეებს, რომლებიც გვხვდება მეორე მსოფლიო ომის დროს. ჰოჯსონი იკვლევს ომისა და ქალების დამოკიდებულებას. მას მიაჩნია, რომ ქალები ქალურობას ინარჩუნებენ ომშიც კი. ქალები და აგრესია ერთად არასდროს გვხვდება. როგორც წესი, ქალებს არ შეუძლიათ სროლა [ჰოდჯსონი, 1996:216]. ქალების პატრიოტიზმის გამოხატულებაა წამების გაძლება დიდი დროის განმავლობაში, გამძლეობა და მოთმინების დიდი უნარი. [ჰოდჯსონი, 1996:216]. ჰოჯსონი თავის კვლევაში დიდ ყურადღებას უთმობს საბჭოთა კავშირში ომის პერიოდში განსაკუთრებით პოპულარული ავტორის მარგარიტა ალიგერის პოემას „ზოია“, რომელსაც პროგრამული დატვირთვა ჰქონდა. ზოია არის ომის არქეტიპული სახე. ის პოემის განმავლობაში განიცდის დიდ ტრანსფორმაციას სკოლის უბრალო მოსწავლიდან პარტიზანობამდე და იქცევა მკითხველისთვის მისაბაძ ქალად [ჰოდჯსონი, 1996:220].

კვლევის გასააზრებლად, გასათვალისწინებელია ისტორიული კონტექსტი ქალთა სტატუსის ცვლილების კუთხით მეორე მსოფლიო ომამდე. საბჭოთა სოციალისტური რუსეთის დაარსების შემდეგ, ახლადშექმნილი სახელმწიფოს მესვეურები ისწრაფოდნენ ჩამოეყალიბებინათ ახალი ტიპის სახელმწიფო. შესაბამისად, მათი აზრით, საჭირო იყო „ახალი ტიპის ადამიანის“ შექმნა. აღსანიშნავია, ბოლშევიკების დამოკიდებულება ქალთა საკითხისადმი. ვ. ლენინი იზიარებდა მარქსისტულ იდეოლოგიას ქალთა ემანსიპაციის თაობაზე. მას მიაჩნდა, რომ „ქალის ნამდვილი ემანსიპაცია დაიწყება მაშინ, როცა პროლეტარიატი მოიპოვებს სახელმწიფო ძალაუფლებას... როცა ვაჭრობას სოციალისტური ეკონომიკა შეცვლის“[Lenin, 2010:66]. თავდაპირველად, ბოლშევიკების დიდი ნაწილი მიიჩნევდა, რომ ოჯახი „როგორც ინსტიტუტი, გაგზავნილი იქნება ანტიკურ მუზეუმში“ [Goldman, 1993:7] და ოჯახის გაქრობა გახდებოდა ქალთა ემანსიპაციის საფუძველი. ქალთა ემანსიპცია 1920-იანი წლების დასაწყისში მართლაც შეინიშნება. ამას ადასტურებს ქალთა სექციის - „ჟენოტდელის“ შექმნა[Heitlinger, 1979:58], ერთ მხრივ, მეორე მხრივ, კი აბორტის ლეგიტიმაცია. ეს დროებითი მოვლენა იყო. შესაძლებელია, ქალთა საკითხთან მიმართებაში, სტალინის მმართველობა დავყოთ ორ ნაწილად: ქალთა სტატუსი 1936 წლამდე და 1936 წლის შემდგომ. 1936 წელს სსრკ-მ ახალი კონსტიტუცია დაამტკიცა, რომელიც ცნობდა ქალთა თანასწორ უფლებებს შრომითი, კულტურული და პოლიტიკური თვალსაზრისით. ასევე, ქალებს შეეძლოთ ესარგებლათ დეკრეტული შვებულებით, საბავშვო ბაღებით და სხვა. თუმცა, 1936 წ. მიღებული კანონი „ბედნიერი დედობის შესახებ“ აბორტს არალეგალურად აცხადებდა [Attwood, 1999:115]. ამ ცვლილების მიზანს დემოგრაფიული ვითარების გაუმჯობესება წარმოადგენდა. ქალთა იმიჯის ცვლილება სწორედ ამ პერიოდს ემთხვევა. უფრო მოგვიანებით, მეორე მსოფლიო ომის დაწყების შემდგომ, სახელმწიფოს ფუნქციონირებისთვის საჭირო გახდა ფრონტზე გაწვეული მამაკაცების ჩანაცვლება. ქალთა „გამოყენება“ ამ მიმართულებით აქტიურად დაიწყო. შესაბამისად, ამუშავდა პროპაგანდა. 1930-იან წლებში სჯეროდათ, რომ სოციალისტური საზოგადოების მშენებლობა ავტომატურად გამოიწვევდა ქალების გათავისუფლებას. თუმცა, 1930-იან წლებში ცვლილებებმა: აბორტის აკრძალვამ, ნუკლეარული ოჯახის მხარდაჭერამ ქალების ემანსიპაცია შეაფერხა. ისინი ჩართული აღმოჩნდნენ პროდუქციის წარმოებაში, მაგრამ რეალური თავისუფლება ვერ მიიღეს [Hodgson,1996:211].

მხატვრულ ლიტერატურაში საზოგადოდ დამკვიდრებული ქალის პერსონაჟებისგან განსხვავებით, საბჭოთა მხატვრულ ლიტერატურაში ქალები აქტიური აქტორები არიან. თუ ძველბერძნულ ლიტერატურაში ვხვდებით პენელოპეს პერიფერიულ პერსონაჟს, რომელიც ელოდება ოდისევსის დაბრუნებას ტროას ომიდან, მისგან განსხვავებით, მე-20 საუკუნეში საბჭოთა ქალებიჩართულნი იყვნენ ომში [Hodgson, 1993:77]. საბჭოთა ლიტერატურა არ უარყოფს ქალების მიღწევებს ომში, მაგრამ ისინი სხვა ღირებულებისაა მამაკაცების „დამსახურებასთან“ შედარებით[Hodgson, 1993:77]. მიუხედავად ქალთა გააქტიურებისა, საბჭოთა ლიტერატურა ამკვიდრებდა ქალის და მამაკაცის ტრადიციულ როლებს, რომლის მიხედვით კაცები მებრძოლი ჯარისკაცები იყვნენ, ხოლო, ქალები მორწმუნე ცოლები, რომლებიც არ გააციებდნენ კერიაში ცეცხლს [Hodgson, 1993:77], მაგრამ თუ სამშობლოს დასჭირდებოდა, ბრძოლაშიც ჩაებმებოდნენ. შესაბამისად, ქალების ომში ყოფნა საბჭოთა ლიტერატურისთვის გამონაკლისი შემთხვევაა. ბოლშევიკების აზით, „ომი არ არის ქალის საქმე“ [Hodgson, 1996:210]. ქალის ძირითად მოვალეობად ბოლშევიკებისთვის ცოლობა და დედობა აღიქმებოდა. ამიტომ, ომის დროს ქალთა მაღალი აქტივობა, ომის დასრულების შემდგომ კვლავ საწყის პუნქტს უნდა დაბრუნებოდა. შესაბამისად, მხატვრულ ლიტერატურაში ნაკლებად ჩანს რა დამსახურება ჰქონდათ ომში ქალებს. უფრო მეტად გამახვილებულია ყურადღება მათი, როგორც დედების, ცოლების როლზე. ასევე, მართალია ლიტერატურაში ქებას ასხამენ იმ ქალებს, რომლებიც შრომობენ მამაკაცების მაგივრად და ამასთანავე, ქალურობას ინარჩუნებენ [Hodgson, 1996:210]. მართალია, არსებობს მებრძოლი ქალების ნაწილიც, მაგრამ ეს მაინც იშვიათია.

კვლევა, როგორც აღვნიშნეთ, ემყარება სალიტერატურო ჟურნალ „მნათობის“ 1941-1945 წლების ნომრებს. თითოეულ წელს ჟურნალის 12 ნომერი იყო. . ქალთა ემანსიპაცია სახელმწიფო პროპაგანდის აქტიური ნაწილია. თუმცა, ქალთა ემანსიპაცია განიხილება მხოლოდ „საჭირო დოზით“. კონკრეტულად, სტალინური კულტურის მესვეურთათვის მისაღები იყო ქალი, რომელიც გარდა დიასახლისისა, საჭირო დროს (მაგალითად ომის პერიოდში) შეძლებდა ჩაენაცვლებინა ქმარი/მამა სამუშაო ადგილზე. თუმცა, ქალთა ემანსიპაციისადმი სახელმწიფო პოლიტიკა ზედაპირულია. ამას მეტყველებს შემდეგი სტატისტიკა:

ცხრილი N1:

შესაბამისად, ქალთა ემანსიპანცია საბჭოთა კავშირში უნდა განვიხილოთ არა როგორც საზოგადო მოვლენა, რომლის მიზანს ქალთა სრული თანაწორობის მიღწევა წარმოადგენს. არამედ, როგორცომის თანმდევი მოვლენა. ქალების გააქტიურება, პირველ რიგში, არასაკმარისი მუშახელის რაოდენობით იყო გამოწვეული. ამასთანავე, ქალთა ემანსიპაციას თან ახლდა ქალთა დატვირთვის ზრდა:

კვლევის დროს გამოვყავით ქალის რამდენიმე იმიჯი, რომელიც აქტიურად გვხვდება ლიტერატურულ ნაწარმოებებში. ესენი არიან: პირველი - პარტიზანი, მებრძოლი, ფაშისტებზე შურისმაძიებელი ქალი; მეორე - დედის სახე, მესამე - მამაკაცის საქმის სრულყოფილად შემსრულებელი, მშრომელი ქალი. ქვემოთ ვეცდებით დავახასიათო თითოეული მათგანი.

საბჭოთა პროპაგანდა ჟურნალ „მნათობში“ თავს იჩენს არა მხოლოდ მხატვრულ ნაწარმოებებში, არამედ სახელმწიფოს მაღალ ეშელონებზე მყოფი პირების განცხადებებშიც, რომელთაც ჟურნალი აქტიურად ბეჭდავდა. საგარეო საქმეთა სახალხო კომისარი ვიაჩესლავ მოლოტოვი 1941 წ. 22 ივნისს რადიოთი მიმართვისას მოუწოდებს ქალებს „ჯეროვნად მოეკიდონ თავის მოვალეობას“ [მოლოტოვი, 1941:6]. თავდაცვის სახლემწიფო კომიტეტის თავმჯდომარე ი.ბ. სტალინი 3 ივლისს, 1941 წ. რადიო მიმართვისას განმარტავდა, რომ საბჭოთა მოქალაქის მოვალეობაა „სიმამაცე, გამბედაობა, უშიშროება“ გამოიჩინოს ბრძოლაში. [სტალინი, 1941:10]. მისი აზრით, საბჭოთა ადამიანმა თავისი მუშაობა „საომარ ყაიდაზე“ [სტალინი, 1941:15] უნდა გარდაქმნას. ამ მიმართვაში სტალინი მწერლების და ლიტერატურის მნიშვნელობასაც შეეხო. მისი აზრით, ლიტერატურა უნდა დაუკავშირდეს სამხედროების „საბრძოლო უნარიანობის გაძლიერებას და წითელი არმიის განმტკიცებას“ [სტალინი, 1941:16]. მწერლების დანიშნულება „საბჭოთა პატრიოტიზმის გრძნობის“[სტალინი, 1941:16] გაღვიძებაა. შესაბამისად, ბელადის აზრით, საბჭოთა არმიის წარმატებას გარკვეულწილად, განსაზღვრავდა საბჭოთა მწერლობა. ამ გადმოსახედიდან, „მნათობში“ დაბეჭდილი ლიტერატურა განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს.

ომის დაწყების პირველ პერიოდში განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო ბრძოლისუნარიანობის ამაღლება. მიზნის მისაღწევად „მნათობში“ იბეჭდებოდა ძველი, ისტორიული ომების შესახებ ინფორმაცია. ასევე, „მნათობი“ სთავაზობდა მკითხველს ცნობილი სარდლების ბიოგრაფიებს. მაგ. პეტრე ბაგრატიონის შესახებ დაიბეჭდა 1941 წ. ივნისის ნომერში. ნომერში, ვ. პ. ბაგრატიონი, რომელიც საკუთარ თავს ბაგრატიონის შთამომავალს უწოდებს მკთხველს უყვება ბაგრატიონის ისტორიას [ბაგრატიონი, 1941:164] ისტორიული ნარატივის გაცოცხლება ბრძოლისუნარიანობის გაღვივების მიზნით ჩანს გიორგი ქუჩიშვილის ლექსში „ცხრანი“. ლექსში აღწერილია ცხრა შეფიცული ადამიანის ისტორია, ასოციაციურად მკითხველს ახსენდება 9 ძმა ხერხეულიძის ისტორია. ეს უნდა იყოს მკითხველში ბრძოლისუნარიანობის ამაღლების საფუძველი. [ქუჩიშვილი, 1943:5]

მეორე ნიშანი, რომლითაც საბჭოთა მწერლობა ფაშისტებს ებრძოდა, იყო გერმანელებისგან „მტრის ხატის“ შექმნა. ამისთვის, საჭირო იყო მოსახლეობას გასჩენოდა ღია სიძულვილი გერმანელებისადმი. მხატვრულ ნაწარმოებებში ხშრიდა გვხვდება ფაშიზმის დახასიათებისას ემოციური ლექსიკა. 1941 წლის ივნისის ნომერში დაიბეჭდა სტატია „ფაშიზმის სამყაროში“ . ამ სტატიაში აღწერილია თუ როგორ უსწორდებიან ფაშისტები ქალებს და ბავშვებს [ფაშიზმის სამყაროში,1941:215]. ეს ხაზი გატარებულია შემდეგ თითქმის ყველა ნაწარმოებში. ამდენად, გერმანელებისგან მტრის ხატის შესაქმნელად, მხატვრულ ნაწარმოებებში აღწერდნენ ქალებსა და ბავშვებზე მოძალადე, მკვლელ სამხედროებს. ქალებსა და ბავშვებზე ძალადობა განსაკუთრებულად მტკივნეული იყო მკითხველისთვის. ამასთანავე, ხაზს უსვამდა მტრის სისასტიკეს. არ ვუარყოფ ფაქტს, რომ გერმანელი სამხედროები სასტიკად ექცეოდნენ მოწინააღმდეგეს. თუმცა, სამართლიანობისთვის უნდა აღინიშნოს, რომ საბჭოთა კავშირის მებრძოლებიც არაერთ სამხედრო დანაშაულს ჩადიოდნენ.

ქვემოთ ვეცდები ჩამოვაყალიბო და დავახასიათო ქალთა არქეტიპული სახეები, რომლებიც გვხვდება საბჭოთა მხატვრულ ლიტერატურაში მეორე მსოფლიო ომის დროს.

პარტიზანი, მებრძოლი ქალი

მას შემდეგ რაც, საბჭოთა კავშირმა დაიწყო ბრძოლა გერმანიის წინააღმდეგ, ფაშისტი გერმანელებისგან მაშინვე ჩამოყალიბდა მტრის ხატი. ფაშისტი გერმანელი რიგითი საბჭოთა მოქალაქისთვის ასოცირებული უნდა ყოფილიყო უგულო, გრძნობების არმქონე, სასტიკ და ველურ არსებასთან, რომელიც ყველაფერზე იყო წამსვლელი. საბჭოთა პროპაგანდისტული მანქანა ყურადღებას აქცევდა განსაკუთრებით მოწყვლადი ჯგუფებისადმი (ფეხმძიმე ქალები, ქალები, ბავშვები, მოხუცები) ფაშისტების დამოკიდებულებას. საბჭოთა თემატიკაზე შექმნილ ნაწარმოებებში აუცილებლად ჩანს გერმანელი, რომელიც კლავს ბავშვს, აწამებს ფეხმძიმე ქალს ან მოხუცს. ამ გზით ცდილობდა საბჭოთა პროპაგანდა გერმანელისგან მტრის ხატის შექმნას. ფაშისტის მოკვლა კი ყველა ღირსეული საბჭოთა მოქალაქის ვალი იყო.

1930-იან წლებში მამაკაცების დომინანტური პოზიცია ხელშეუხებელი იყო. ხოლო, ქალების ემანსიპაცია ბოლომდე ვერ განხორციელდა. [Krylova, 2004:627] ფრონტის გააქტიურებასთან ერთად ქალებისთვის საჭირო იყო მაგალითის მიცემა, რათა ჩართულიყვნენ ომში. ასე თანდათან ყალიბდება ქალი მებრძოლის სახე. ერთ-ერთი პროფესია, რომელიც ქალებისთვის მისაბაძი გახდა იყო ქალი პილოტის. ქალი პილოტები გახდნენ მისაბაძი ქალები, ამ ტიპის ქალებმა ქალის ისტორიული ვალდებულება - დედობა, გარკვეულწილად, შეცვალეს. ისინი მოერგნენ ახალ სიტუაციას. აღსანიშნავია, რომ მშვიდობის დროსაც ქალი-მებრძოლები იყვნენ ისინი, ვინც იბრძოდა ქალთა ემანსიპაციისთვის და მათი დახმარებით მიეცათ ქალებს უფლება წასულიყვნენ ფრონტზე [Krylova, 2004:629].გარდა პილოტებისა, საბჭოთა კავშირის იდეოლოგია ხელს უწყობდა ქალი სნაიპერების, ავტობუსის მძღოლების, ტრაქტორისტების და სხვ. დაწინაურებას. ერთ-ერთი საბჭოთა ქალი სნაიპერი იყო ვერა სტაფინსკაია. მას გამოსახავდნენ ფოტოებზე და ამ გზით პოპულარიზაციას უწევდნენ ქალის საქმიანობას. ფოტოს მიხედვით ქალი არის ახალგაზრდა, ენერგიული სამხედრო. [Krylova, 2004:633]. პრესაც ხელს უწყობდა ქალი სამხედროების დაწინაურებას. ამ მიზნით „კომსმოლსკაია პრავდაში“ 1936 წლიდან იბეჭდებოდა ქალების წერილები. ოსიპენკო, რასკოვა და გრიზოდუბოვა გახდნენ პირველი ქალები, რომლებმაც მიიღეს „საბჭოთა კავშირის გმირის“ ტიტული [Krylova, 2004:646]. მთლიანობაში, 1930-იანი წლების ბოლოს შეიქმნა ქალი სამხედრო პირების სახე, ისინი მისაბაძები იყვნენ დანარჩენი საბჭოთა მოქალაქეებისთვის. თუმცა, აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ დროსთან ერთადსაბჭოთა ლიტერატურაში და ფოლკლორში ფრონტზე წასულმა ქალმა დაკარგა ღირებულება. გაჩნდა ჭორები და ხუმრობები ქალებზე, თითქოს ისინი პროსტიტუციის მიზნით ან ქმრების საპოვნელად მიდიოდნენ ფრონტზე [Krylova, 2004:650]. ეს დამოკიდებულება უარყოფითად აისახა ქალების შეფასებაზე. შესაბამისად, ქალების დამსახურება ომის ფარგლებში არ იყო სათანადოდ დაფასებული. ჰოდჯსონი თვლის, რომ ქალების დამსახურება ომის დროს დაიკარგა. ის სვამს კითხვას: „სად არის უცნობი ექთნის საფლავი?“ [ჰოდჯსონი,1996:253]. ომის დასრულების შემდეგ, ნათელი გახდა, რომ საბჭოთა ხელისუფლების შეფასებით, მამაკაცების დამსახურება ომში აღემატებოდა ქალების დამსახურებას.

დავდგეთ ფრონტის მეგობრის გვერდით. თანამებრძოლი, დამხმარე და მეგობარი!

წელი: 1941 http://yahooeu.ru/pics/18454-plakaty-velikoj-otech...

ომის მიმდინარეობისას, პარტიზან ქალებს ძალიან დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა საბჭოთა მმართველობა. ამის დადასტურებაა სტალინის 1943 წლის 7 ნოემბრის ბრძანება. ბრძანებაში დასაწყისიდანვე მიმართავს ბელადი პარტიზან ქალებს. შემდეგ კი ბრძანების მე-4 პუნქტში სტალინი ავალდებულებს პარტიზან ქალებს იბრძოლონ ფაშისტების წინააღმდეგ: „გააძლიერონ შემტევი წითელი არმიისადმი დახმარება, ანადგურონ მტრის ზურგი და შტაბები, გადაარჩინონ საბჭოთა ადამიანები..“ [სტალინი, 1943:19]. ამ მიმართვას ერთჯერადი ხასიათი არ ჰქონდა და პერიოდულად მეორდებოდა. [სტალინი, 1943:7], [სტალინი, 1944:5].

ამ ფონზე, განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენენ ქალები, რომლებიც ტრადიციული დიასახლისებისგან განსხვავდებოდნენ. აქ ერთი მომენტია საგულისხმო, კერძოდ, ნაწარმოებებში ხშირად ჩანს მთავარი პერსონაჟის სახეცვლილება. მკითხველი თუ დასაწყისში ხედავს თავმდაბალ, მშრომელ ქალს, ნაწარმოების დასასრულს, პერსონაჟში ფაშისტებისადმი შურისძიების წყურვილით აღვსილი ქალი წარმოუდგება. ეს ერთგვარი მინიშნება იყო საბჭოთა მოქალაქეებისთვის, რომ მიუხედავად საზოგადოდ დამკვიდრებული როლისა, მათ უნდაებრძოლათ და არ დანებებულიყვნენ. ხშირად, ნაწარმოებები ხაზს უსვამს, ფაქტს, რომ ქალებმაც შეიძლება გადაარჩინონ საბჭოთა სამშობლო. ამ შემთხვევაში დიდია ქალი პარტიზანების როლი.

სიმონ წვერავას მოთხრობაში „ზღვისპირული ქარი,“ ქალი პერსონაჟი - ერშოვის ცოლი ცაბაიაა, რომელსაც „უყვარს მინდვრის ყვავილები“[წვერავა, 1942:137] და მიწაზეც მუშაობს. თუმცა, ქმარი მისგან მეტს მოითხოვს. ერთ მონაკვეთში იგი მიმართავს ცოლს: -„ ბოსტანში ტალახის ზელას, თოფზე რომ გევარჯიშა, ის აჯობებდა... საზღვარზე ვართ, ჩემო კარგო... აქ, დიდმა და პატარამ, ქალმა და კაცმა, ისე კარგად უნდა იცოდეს თოფის ხმარება, როგორც გამრჯე გლეხმა ცელის მოსმა იცის“[წვერავა, 1942:138]. უნდა ითქვას, რომ ეს ქალისთვის უცხო სულაც არ არის და ის უდასტურებს ქმარს, რომ მან შაშხანის მოხმარება უკვე იცის. თუმცა, იმავე მოთხრობაში ჩნდება ქალი პერსონაჟი, რომელიც ექთნად მუშაობს ფრონტზე. ირინე გატაცებულია თოფ-იარაღით, რაც დაჭრილი სამხედროს გაკვირვებას იწვევს: „შენ ქალი ხარ და ასე რატომ გიტაცებს სამხედრო საქმე?“[წვერავა, 1942:142] - ეკითხება ირინეს. ერთი და იმავე მოთხრობაში ორი ასპექტი ჩანს, რომელიც საბჭოთა საზოგადოებაში არსებობდა, ერთი, რომ ქალებმაც უნდა აიღონ, თუ საჭიროა, ხელში იარაღი, მაგრამ მეორე, ეს დროებითიმოვლენაა, ისინი იბრძოლებენ მანამ, სანამ „სამშობლოს სჭირდება“. სხვა შემთხვევაში ბრძოლა „ქალის საქმე არ არის“. მებრძოლი ქალი მხოლოდ ის კი არაა, ვინც იარაღით იბრძვის. არამედ, ის ქალიც, რომელიც ფრონტზე თავისი „ძმების“ ჯანმრთელობაზე ზრუნავს - ასეთია კლიშე. შესაბამისად, გვხვდება არაერთი ნაწარმოები, რომლის პერსონაჟი ქალია და ფრონტზე მოწყალების დად მსახურობს. თუმცა, ისინი „ქალურ თვისებებს“ არც ფრონტზე კარგავენ. მაგ.: ს. თავაძე უძღვნის ქეთო გოგუაძეს ლექსს, რომელშიც ქეთო „პატარა“ და „ლბილი“[თავაძე, 1942:42] ქალია, რომელიც ტანჯულ ჯარისკაცებს სიცოცხლეს უმსუბუქებს.

პარტიზანი ქალები განსაკუთრებით დაფასებულნი არიან საბჭოთა ლიტერატურაში. ეს სჩანს ავტორების დამოკიდებულებიდან. ვანდა ვასილევსკაია მოთხრობაში „ცისარტყელა“ ორ პერსონაჟს ქმნის, ორ დას, რომელთაგან პირველი - პუსია ქვეყნის მოღალატეა, „გერმანელის ხასა“, რომელსაც იმედი აქვს რომ გერმანელი ჯარისკაცი ევროპაში წავა და თან წაიყვანს. ავტორი ჰკიცხავს „ფულზე გაყიდულ“ საბჭოთა ქალს, რომელიც გერმანელების მიერ შემოთავაზებულ სიმდიდრეს დახარბდა. პუსიას და, სკოლის მასწავლებელია, რომელსაც ქმარი ომში დაეღუპა. შემდეგ კი, პარტიზანულ რაზმში საკუთარი სურვილით ჩაეწერა. სიუჟეტის გამძაფრების მიზნით, მოგვიანებით ვიგებთ, რომ ეს უკანასკნელი ფეხმძიმედაა [ვასილევსკაია, 1942:48]. ფეხმძიმე ქალი - მოწყვლადი კატეგორიაა. მკითხველისთვის გერმანელის „ნამდვილი სახის“ დასანახად ნაწარმოებში ვკითხულობთ, თუ როგორ აშიმშილებენ, აწამებენ სიცივეში ფეხმძიმე ქალს [ვასილევსკაია, 1942:57]. თუმცა, პარტიზანი ქალი უდრეკია. შესაბამისად, ის აღიარებს, რომ ააფეთქა ხიდი, მაგრამ არასდიდებით არ გასთქვამს მოძმეების ადგილსამყოფელს. ამას მოითხოვდა საბჭოთა მთავრობა თავისი მოსახლეობისგანაც. პარტიზანქალს - ოლენას აწამებენ, აქ ავტორი წამებას აზოგადებს. ეს მხოლოდ ერთი ადამიანის წამება არ არის, მთელი სოფელი დღეს ოლენაა, რომელსაც „კაციჭამია ფაშისტები“ დაპატრონებიან [ვასილევსკაია, 1942:65]. რა აძლევს ფეხმძიმე ქალს ძალას წამოდგეს არაერთი დაცემის შემდეგ? ამ კითხვის პასუხად ავტორი წერს: „ოლენას გული სავსე იყო შავი სისხლით, სიძულვილის სისხლით, რომელიც იძლეოდა ამ ძალას.“[ვასილევსკაია, 1942:65] შესაბამისად, ნათელია შურისმაძიებელი მებრძოლი ქალის სახე, რომელსაც ძალას მიყენებული ტკივილი აძლევს. ამდენად, ზოგიერთ ნაწარმოებში პერსონაჟი რამდენიმე არქეტიპულ სახეს აერთიანებს. ოლენა მშვიდობისმოყვარე ქალია, რომელიც ტრანსფორმაციას განიცდის და იქცევა პარტიზანად და შურისმაძიებლად. მოთხრობის მთავარი სათქმელიც ესაა, საბჭოთა მოქალაქე არ უნდა მიეცეს სასოწარკვეთას. ამის არც დრო იყო და არც მოსაწონ საქციელად ითვლებოდა. ტკივილი უნდა იქცეს ძალად და შემდეგ შურისძიებად.

აღსანიშნავია, რომ ქალი-პერსონაჟები ზოგიერთ შემთხვევაში დასაწყისიდანვე არ არიან პარტიზანები, მაგრამ გარემოება საფუძვლიანად ცვლის მათ. ლადო ავალიანი ნოველაში „სტუმარ-მასპინძელი“ ქალი-პერსონაჟის მნიშვნელოვან ცვლილებას გვიხატავს. მართალია, მარგარიტა არც პარტიზანია და არც ბრძოლის ხელოვნებას ფლობს, მაგრამ მასში სამშობლოს დაცვის და შურისძიების სურვილი იღვიძებს. ის მტერს არასწორ ინფორმაციას აწვდის და გზას უბნევს. ავტორი როდესაც მარგარიტას სულიერ მდგომარეობას აღწერს, აღნიშნავს, რომ ქალს საკუთარი სიცოცხლე არ ახსოვდა, ერთადერთი შვილზე ეფიქრებოდა. ამ მონაკვეთში, ქალის მეორე როლური სახე ჩნდება - საბჭოთა ქალი ხომ იდეალური დედაა (ამაზე უფრო დაწვრილებით ქვემოთ ვისაუბრებთ). თუმცა, მებრძოლი ქალის შურისძიების წყურვილი იმდენად დიდია, რომ ის საკუთარ შვილსაც სწირავს.საინტერესოა მონაკვეთი, როდესაც ქმარი ეჭვქვეშ აყენებს მარგარიტას და ამბობს „ნუთუ შესძლებს ქალი? [ავალიანი, 1942:111]“ - აქ ჩანს ქალთა მიმართ დამოკიდებულება. ქალი სუსტი და უჭკუოა არსებაა, ნუთუ შეუძლია მას მოატყუოს მტერი და სამშობლოს სადარაჯოზე იდგეს? ეს არის მოთხრობის ძირითადი სათქმელი. პასუხი კი თხრობის დასასრულს ჩნდება, როდესაც ვხედავთ მარგარიტას, რომელიც აფეთქებს ფაშისტებს და თავადაც იღუპება.

შესაბამისად, ქალი-პარტიზანები მისაბაძი მაგალითები არიან. საბჭოთა პროპაგანდა მხატვრულ ნაწარმოებებით ცდილობდა გავლენა მოეხდინა რიგით მოქალაქეებზე და მათში გაეღვიძებინა სამშობლოს დაცვის სურვილი, მტრის ხატის შექმნის ხარჯზე. თუმცა, ამასთანავე, როგორც აღვნიშნეთ, ქალების ეს გარდასახვა დროებითი მოვლენაა, მხოლოდ ომის დროს საჭირო, ომის შემდეგ ქალი ტრადიციულ როლს უნდა დაუბრუნდეს.

ქალი-პარტიზანი პერსონაჟი საბჭოთა მხატვრულ ლიტერატურაში (ცხრილი N2):

დედის სახე

ჯერ კიდევ ლევ ტროცკი თვლიდა, რომ დედების საკითხი არის „კითხვათა შორის კითხვა“ და „პრობლემის ღერძი“ [Trotsky, 1970:54]. ტროცკი მომხრე იყო დედის ინსტიტუტის გაძლიერების. მისი აზრით, „ქალი არის ერის დედა“ [Trotsky, 1970:57]. შესაბამისად, საბჭოთა დედის სახის ჩამოყალიბება მნიშვნელოვანი იყო მომავალში საბჭოთა საზოგადოების შექმნისთვის.

დედათა საკითხისადმი სტალინის დამოკიდებულება სწროხაზოვანი იყო. მაშინ როდესაც, ქვეყანაში არც თუ სახარბიელო დემოგრაფიული ვითარება იყო, სტალინისთვის მნიშვნელოვანი იყო კონსერვატიული ოჯახების მხარდაჭერა და დედის ინსტიტუტის გაძლიერება. დედებს ხელისუფლება უქმნიდა მეტ-ნაკლებად სასურველ პირობებს: 16-კვირიანი ანაზღაურებადი დეკრეტი, ამის შემდეგ ერთი წელი უხელფასო დეკრეტი, რეგულარული ყოველწიურად ანაზღაურებადი შვებულება და სხვ.[Heitlinger,1979:109]. თუმცა კი, შვილის აღზრდა მთლიანად დედის საქმედ განიხილებოდა. ან, ამშრომის შემსუბუქება ისევ ქალების ხარჯზე ხდებოდა [Bebel, 2009:227]. (ძირითადად, საბავშვო ბაღსა თუ სკოლაში ქალი მასწავლებლები მუშაობდნენ)

ე.წ. დიდი სამამულო ომის დაწყებამ დედის ხატის გაძლიერება გამოიწვია. დედა სამშობლოს განსახიერებად იქცა. დედისადმი ერთგულება, დანაპირების შესრულება - სამშობლოსადმი ერთგულებას უტოლდებოდა. საილუსტრაციოდ, უნდა გავიხსენოთ 1941 წ. ირაკლი თოიძის მიერ შექმნილი პოსტერი „დედა-სამშობლო გვეძახის“. პოსტერის მიზანი იყო მნახველში ბრძოლის სურვილის გაღვიძება. ილუსტრაციაზე გამოხატული ქალი კი სამშობლოს სიმბოლოა.

როგორც ვიზუალურ მასალებს, ისევე, მხატვრულ ნაწარმოებებს უბრალო საბჭოთა მოქალაქეში ბრძოლისუნარიანობა უნდა აემაღლებინა. მოხუცი დედის პერსონაჟის შექმნა, რომელიც მოუწოდებს საკუთარ შვილს ბრძოლისკენ, ან, შვილმკვდარი დედა, რომელიც თავად იძიებს შურს და ა. შ. მიზნად ისახავდა მკითხველში ემპათიის აღძვრას, რასაც პერსონაჟის საკუთარ ცხოვრებასთან გაიგივება უნდა მოჰყოლოდა.

სახლში დარჩენილი მომლოდინე დედა - ეს არის დედის სტანდარტული სახე, რომელსაც საბჭოთა პროპაგანდა ქმნის. დედები, როგორც წესი, მოთხრობაში მოუწოდებენ შვილებს ბრძოლისაკენ. პავლე სიმონოვი მოთხრობაში „მეზღვაურის დედა“, მთავარ პერსონაჟს ათქმევინებს: „შური იძიე მათზე, მამის გამო“[ სიმონოვი, 1942:79]. მოთხრობის ბოლოს,შვილი ბრძოლაში იღუპება, მაგრამ ეს დედას უფრო მეტ ძალას აძლევს. მოკლული შვილის ტყვიამფრქვევს იღებს და შვილის საქმეს აგრძელებს, დასასრულს კი, სახლს ცეცხლს მისცემს, რათა ეს ნიშანი დაინახონ მოძმეებმა [ სიმონოვი, 1942:84]. მოთხრობის ბოლო წინადადება საგულისხმოა: „მათ (საბჭოთა ჯარისკაცებს) გზას უნათებდა კოცონის ცეცხლი, მისი ხსოვნის ცეცხლი, დედის ცეცხლი..“[ სიმონოვი, 1942:85]. ზოგადად, ომის თემატიკაზე შექმნილი საბჭოთა მოთხრობები პათეტიკურობით გამოირჩევა და ეს ამ წინადადებაშიც იგრძნობა.

დედის ხატი რომ უფრო მეტია, ვიდრე კონკრეტული საბჭოთა ჯარისკაცის დედობა, ამის კარგი ილუსტრაციაა კლავდია დევდარიანის მოთხრობა „დედა“. მოთხრობაში ჩანს დედა, რომელმაც ფრონტზე გაუშვა ერთადერთი შვილი, ის კი მძიმედ დაჭრილი დაბრუნდა. პირველ ეპიზოდში დედა ვაგონშია და შვილის სანახავად მიდის. დედა მიუსწრებს მძიმე ავადმყოფს, მაგრამ სამხედრო იღუპება [დევდარიანი, 1942:155]. მოთხრობაში ისე ვითარდება მოვლენები, რომ იმ საწოლზე სადაც მის შვილი იწვა, ახლა სხვა მძიმე პაციენტი წევს, რომელსაც მომკითხავი არავინ ჰყავს. დედამ მართალია დაკარგა საკუთარი შვილი, მაგრამ მას შეუძლია იზრუნოს სხვა საბჭოთა ჯარისკაცზე - ეს აზრი მოთხრობას ლაიტმოტივად გასდევს. შვილმკვდარი დედა სიცოცხლის აზრს სხვისი შვილის (მაგრამ საბჭოთა ჯარისკაცის) მოვლაში პოულობს. საინტერესოა, რომ მოთხრობის დასასრულს ჯარისკაცი კვლავ ფრონტს უბრუნდება (ბრძოლა გრძელდება და ყველა ჯარისკაცი მოვალეა იბრძოლოს - პროპაგანდა) დედა კი „შვილო“ ამ მიმართვით აცილებს მას. თუმცა, ავტორი ჩაურთავს რომ „ვერავინ გაიგებდა ვის ეკუთვნოდა ეს მიმართვა - დაკარგულ შვილს თუ მიმავალს“ [დევდარიანი, 1942:156]. ამ ფრაზაშიც იკითხება მთავარი - დედა სახე-სიმბოლოა, არამხოლოდ კონკრეტული სამხედროს მშობელი, არამედ მთელი ერის მფარველი დედა.

საკუთარი შვილის დაკარგვა არ არის საკმარისი მიზეზი სასოწარკვეთისთვის საბჭოთა მწერლობაში. პირიქით, დედებისთვის ეს ნიშანია რომ აღივსონ სიძულვილით გერმანელებისადმი და მეორე, იპოვონ სხვა სამხედრო, თავისი ვაჟის ტოლი ჭაბუკი, რომელსაც დედობას გაუწევენ.

დედის სახე გვხვდება არამხოლოდ პროზაში, არამედ პოეზიაშიც. „მნათობში“ დაიბეჭდა სიმონ ჩიქოვანის ლექსი „ამანათი“. ლექსში ჩანს ჭაღარა დედა, რომელიც „ხელთათმანს ქსოვდა,“[ჩიქოვანი, 1942:33] და შვილს ამანათს უგზავნის, რომელსაც თან საგულისხმო ფრაზა ახლავს: „მოსპე, განგმირე ვერაგი მხეცი და დაიფარე ოჯახი შენი“[ჩიქოვანი, 1942:33]. ამდენად, ამ მონაკვეთშიც იგრძნობა დედის სახე, რომელიც ერთი, რომ შვილისთვის ბრძოლისუნარიანობის ამაღლების საფუძველი უნდა გახდეს და მეორე, ერთგვარი ფემინური სახე, რომელიც ქსოვს, შრომობს და ელოდება ფრონტიდან შვილის დაბრუნებას. ეს შეხსენებაა, საბჭოთა ჯარისკაცისთვის თუ რისთვის იბრძვის ფრონტზე - დედის სითბოს კვლავ შესაგრძნობად. მსგავსი პასაჟია ალიო მაშაშვილის ლექსში „მამა“. ვხედავთ „დედის ხელებით მოქსოვილ ხალათს“[მაშაშვილი, 1942:9] და დედას, რომელიც არიგებს შვილს: „შვილო, არ შედკრე! დაჰკა მტარვალებს, არ შეარცხვინო მამის სახელი!“[მაშაშვილი, 1942:9]. მანდილი დედის სახე-სიმბოლოა და ქვეყნის დროშასთან ასოცირდება. დედა ხომ სამშობლოს ხატებაცაა. შესაბამისად, დედის მანდილი და ქვეყნის დროშა თანაბარი სიმბოლოებია და ამას ავტორი ლექსში „დედა და შვილი“, შესაბამისად იყენებს. ამავე ლექსის დასასრულს ვკითხულობთ: “და გამარჯვება, მას როგორც დედა, ეგებებოდა დროშის მანდილით.“[მაშაშვილი, 1942:10].

ლექსების უმეტესობა სათაურით და შინაარსობრივად ბრძოლის თემატიკაზეა. ხშირ შემთხვევაში ლექსები არ გამოირჩევა მხატვრული ღირებულებით და პირდაპირ მოწოდების სახე აქვს. პოეტის მიზანი ლექსის მხატვრულ ღირებულების შექმნაზე მეტად, მკითხველში პატრიოტიზმის გაღვიძების სურვილია. ასევე, არის ნაწარმობები, რომლებშიც, ფრონტზე წასული შვილი დედას წერს წერილს და ამხნევებს. მაგ.: შალვა აფხაიძის ‘წერილი დედას“ [აფხაიძე, 1943:355]. ხშირია, დედის ან ქალის, სახე, რომელიც შვილისგან ან ქმრისგან ელოდება საპასუხო წერილს. [გეწაძე, 1944:34] [გაბესკირია, 1944:12], [მარგიანი, 1944:37], [თომაშვილი, 1944:22] [ნატროშვილი, 1944:12]. ამ ნაწარმოებებში წერილს სიმბოლური დანიშნულება აქვს. წერილი დამაკავშირებელია ძველს და ახალ ცხოვრებას შორის. წერილი ნიშნავს რომ ფრონტზე წასული პირი, ჯერ კიდევ ცოცხალია. ასევე, სიმბოლურად მომავლის იმედთან, რწმენასთან ასოცირდება.

საბჭოთა მხატვრულ ლიტერატურაში ომის დროს დამკვიდრდა დედის სახე, რომელიც ყველაფერზე წინ სამშობლოს აყენებს. სამშობლოსთვის მზად არის შვილიც კი გაწირს. ეს პირდაპირი მოწოდებაა საბჭოთა მოქალაქეებისადმი. დედისთვის შვილი რომ ძვირფასია ამას სახელმწიფო აღიარებს, მაგრამ შვილმკვდარ დედასაც კი, არ აძლევს უფლებას გლოვა გააგრძელოს. დედა მოვალეა ემსახუროს სამშობლოს და შვილის სიკვდილმა ის შურისმაძიებლად უნდა აქციოს. ასე იქცევიან მოთხრობის პერსონაჟებიც. შალვა დადიანის მოთხრობაში „თამბაქო“ ჩვენ ვხედავთ ფრონტზე წასული სამხედროს დედას, რომელიც იგებს შვილის სიკვდილის ამბავს. იგი ამბობს: “ჩვენ ვეღარ დავიბრუნებთ ჩვენს დაღუპულ შვილებს, ძმებს, მამებს და ქმრებს...მაგრამ თუ რამ შეამსუბუქებს ჩვენს უდიდეს მწუხარებას ეს ისაა, რომ მტერზე შური უნდა ვიძიოთ, მტერი უნდა გავანადგუროთ.“ [დადიანი, 1942:28]. მსგავისი პასაჟი სხვა ნაწარმოებებშიც გვხვდება. მაგალითად, სანდრო თევზაძის ლექსში „მარადი ხსოვნა“. [თევზაძე, 1944:122]. ფაქტობრივად, ეს არის პირდაპირ მიმართვა მკითხველისადმი, გეგმა, რომელსაც უნდა დაემორჩილოს ნამდვილი საბჭოთა მოქალაქე.

საბჭოთა ლიტერატურის გავლენით თითოეულ საბჭოთა დედას საკუთარი თავის იდენტიფიცირება უნდა მოეხდინა პერსონაჟთან და ისინი სანიმუშო მოდელებად მიეღო. დედა სამშობლოს სახე-სიმბოლოა. თავად დედა კი მოვალეა სამშობლოსთვის აღზარდოს შვილი. დედის პერსონაჟი საბჭოთა მხატვრულ ლიტერატურაში (ცხრილი N3):

მშრომელი ქალები

საბჭოთა კავშირში ომის პერიოდში გენდერული როლების სწრაფი და აუცილებელი ცვლილება გახდა საჭირო. ფრონტზე წასული მამაკაცები როგორც მუშახელი, ქვეყანამ დაკარგა. შესაბამისად, საჭირო იყო პროპაგანდა, რომელიც უზრუნველყოფდა ქალების ჩართულობის ზრდას სამუშაო პროცესში. ამ პროცესის კარგი ილუსტრაციაა 1941 წ. ვლადიმერ სეროვის მიერ შექმნილი პლაკატი წარწერით „ჩვენ შეგცვლით!“ ამ ფრაზაშიც კარგად ჩანს საბჭოთა პროპაგანდის რეალური მიზეზი. საბჭოთა კავშირი სტალინისმმართველობის დროს კონსერვატორული ოჯახის მომხრეა და შესაბამისად, ქალსა და მამაკაცს შორის ტრადიციული გენდერული როლები გადანაწილებულია. თუმცა, ომი გამონაკლისის სახით უშვებს საჭირო დროს ქალთა მიერ კონკრეტული სპეციალობების დაუფლებას და ეს წახალისებულიც კია მთავრობისგან. ამ მიმართულებას ვხედავთ „მნათობში“ დაბეჭდილ მხატვრულ ნაწარმოებებშიც. ერთი მხრივ, თუ პერსონაჟებს უკვირთ ქალის დაინტერესება „მამაკაცური პროფესიებით“, მეორე მხრივ, ვხედავთ ამ ტიპის ქალების წახალისებას. ავტორები დადებით კონტექსტში მოიხსენიებენ ახალი როლების შემსრულებელ ქალებს.

ვლადიმერ სეროვი. ჩვენ შეგცვლით! 1941 https://www.historyworlds.ru/gallery/raznye-temy-i...

ე.წ. „დიდმა სამამულო ომმა“ განსაზღვა ქალთა „დასაქმება“ ფრონტზე. ქალები ძირითადად, მედიცინის დად მსახურობენ (და არა ექიმებად). ხოლო, ფრონტს მიღმა დარჩენილმა ქალებმა მამაკაცების საქმე შეისწავლეს და თავს კარგად ართმევენ ამ როლებს. ლიტერატურაში ქალების ორი ძირითადი პერსონაჟია წარმოდგენილი: დედა და ექთანი. ორივე მათგანი ემოციურობასთან არის დაკავშირებული. ორივე სიცოცხლის სიმბოლოა, სიმტკიცის წყარო ჯარისკაცებისთვის. [Hodgson, 1996:212). თუ ექიმის ფუნქციაა ფიზიკურად განკურნოს პაციენტი, ექთნის ფუნქცია სნეულისთვის სულიერი მხარდაჭერის გამოცხადებაა. მოთხრობებში გვხვდება მამაკაცი ექიმები და ქალი-ექთნები. ექთნების დანიშნულებად მოიაზრება სნეულის სულიერ მდგომარეობაზე ზრუნვა, მისი განკურნება, ნუგეშისცემა. ზოგიერთ შემთხვევაში კი, ქალი სანიტარია ან მოწყალების და, იშვიათია ქალი ექიმი.[კორნეიჩუკი, 1943:94] [ჩაჩიბაია, 1943:31] [მარგიანი, 1944:34] [გვეტაძე, 1944:48]. ექიმობა რთული და საპასუხიმგებლო პროფესია. ქალები სუსტ არსებად მიიჩნევიან. შესაბამისად, გვხვდებიან ძლიერი ქალები, რომლებიც კარგი ექიმები არიან, მაგრამ ეს იშვიათობაა. ბევრად ხშირია ქალები, რომლებიც ირგებენ სულიერი მკურნალის (ექთნის, მოწყალების დის) როლს, თავისი სინაზით და მოსმენის უნარით მომაკვდავი პაციენტისთვის სიმშვიდე მოაქვთ.

მამაკაცების ფრონტზე წასვლამ სოფლის მეურნეობაში ქალთა გააქტიურება საჭირო გახადა. შესაბამისად, ამუშავდა პროპაგანდა. ნაწარმოებებში ვხვდებით ქალ-პერსონაჟებს, რომლებიც შესაშური ტრაქტორისტები არიან. ლადო ბალიაურის მოთხრობაში „ქალი გრიგალში“ ერთ-ერთი პერსონაჟია დუნია, რომელიც ტრაქტორს მართავს, თუმცა ფემინურობას არ კარგავს და „ოქროსფერ თმის კულულებს“ აფრიალებს ქარში [ბალიაური, 1942:41]. დუნია, მალე იგებს რომ ფეხმძიმედაა. მას ამ მიზეზის გამო დეკრეტულ შვებულებაში უშვებენ, მშობიარობის შემდეგ კი, დააწინაურებენ და კომბაინზე სამუშაოდ გადაჰყავთ. ეს პასაჟი ორმხრივად არის საინტერესო: ერთი, რომ საბჭოთა ხელისუფლება აფასებს ქალ-ტრაქტორისტებს, და მეორე, ქალის უპირველეს მოვალეობად დედობა განიხილება. შესაბამისად, ქალი, რომელიც დედაა, სახელმწიფოსგან პრივილეგიებს იღებს (დეკრეტული შვებულება და დაწინაურება სამსახურში). გარდა ქალი-ტრაქტორისტებისა, მოთხრობაში გვხვდებიან ქალი-მეტალურგებიც. „მნათობის“ მე-3 ნომერში დაიბეჭდა მოთხრობა „თამბაქო“, რომლის ერთ-ერთი გმირი მოსკოვიდან ახლადჩამოსული ლიუდმილაა. ის თავის თავს ასე წარადგენს:“ლიუდმილა ნიკოლაევნა ვარ, გვარად სოკოლოვა, პროფესიით ახლად გამომცხვარი მეტალურგი“ [დადიანი, 1942:11]. ახლად გამომცხვარი თავისთავად მითითებაა, რომ მეტალურგი და ქალი საკმაოდ უცხოა საბჭოთა საზოგადოებისთვის, მაგრამ ვინაიდან ომია, ესეც დასაშვები და საჭირო გახდა.

საინტერესოა, რომ როგორც ვიზუალურ მასალაში, ისე მხატვრულ ნაწარმოებებშიყველაფერი წარმოდგენილია არა ისე, როგორც სინამდვილეში იყო, არამედ ისე როგორც უნდა იყოს. შესაძლებელია, მხატვრული ნაწარმოებების დიდი ნაწილი სცდება რეალობას, მაგრამ ეს არის როლი, სახე, რომლისაც უნდა ირწმუნოს მკითხველმა და ცხოვრების სტილად აქციოს.

როგორი უნდა ყოფილიყო ფრონტს მიღმა დარჩენილი ქალების ცხოვრება კარგად ჩანს ა. აბაშელის ლექსში: „შენ წახვალ, მე აქ დავრჩები/ ქვეყანას აქვე ვჭირდები,/ მე აქ შენეულ კომბაინს/ ხელმარჯვედ ჩავეჭიდები/ შენ იქ სისხლს დაღვრი, მე ოფლად/ აქ დავეფრქვევი ყანასა./ დღეს ეს ორივე თანაბრად/ სჭირდება ჩვენს ქვეყანასა“ [აბაშელი, 1943:21]. ეს ლექსი პირდაპირი მოწოდებაა ყველა ზურგში დარჩენილი ქალისადმი. თუ პლაკატებზე ხატავნენ ქალებს, რომლებიც მამებსა და ქმრებს ანაცვლებენ ყველა საქმეში, მოთხრობებსა და ლექსებში ისმოდა მოწოდებები, რომ საზოგადოებისგან დაფასებული ის ქალი იყო, რომელიც საკუთარ კეთილდღეობას დათმობდა და დაეუფლებოდა იმ საქმეს, რომელიც თუნდაც მისი გენდერული როლისთვის ნაკლებად მისაღები იყო. თუმცა, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ეს დროებითია. მხოლოდ ომით შექმნილმა მდგომარეობამ განაპირობა ქალთა აქტიური ჩართვა „მამაკაცურ პროფესიებში“. ამიტომ, ამის პარალელურად არ წყდება დედის ხატის გაძლიერება. ამასაც ორგვარი ახსნა აქვს, ერთი, რომ დემოგრაფიულ ვითარების გაუმჯობესება დედებზეა დამოკიდებული და მეორე, დედა, სიმბოლურად სამშობლოს ხატებაა. შესაბამისად, მისი „გამოყენება“ მხატვრულ ნაწარმოებებში საბჭოთა მოქალაქეში ბრძოლისუნარიანობის ამაღლებას ემსახურება. ქალების სახე, რომლებიც რჩებიან ქმრების ნაცვლად და ასრულებელ პლაკატის „ჩაგანაცვლებთ“ ფუნქციას. ასეთი პერსონაჟია მარო „ერთხელ, ღამით“ პერსონაჟი [მოსაშვილი,1941:23].

მშრომელი ქალი პერსონაჟი საბჭოთა მხატვრულ ლიტერატურაში (ცხრილი N4):

დასკვნა

საბჭოთა პროპაგანდა მხატვრული ლიტერატურის საშუალებით ცდილობდა საერთო საზოგადოებრივი აზრის ფორმირებას. მოცემული კვლევის შედეგად გაირკვა, რომ 1941-1945 წლებში მეორე მსოფლიო ომის მიმდინარეობისას, განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენდა პროპაგანდის გააქტიურება სამხედროების თუ ფრონტს მიღმა ადამიანების ბრძოლისუნარიანობის ამაღლების მიზნით. შესაბამისად, სახელმწიფო პროპაგანდა ლიტერატურაში უხეში ჩარევის გზით, ქმნიდა პერსონაჟებს, რომლებიც მისაბაძი მაგალითი უნდა ყოფილიყვნენ საზოგადოებისთვის. გამოიკვეთა ქალის ახალი როლური მოდელები, რომლებიც ხელისუფლების მიერ დადებითად იყო შეფასებული. დედის, მებრძოლი ქალის, „მამაკაცურ პროფესიას“ დაუფლებული მშრომელი ქალის, მსხვერპლის და ფემინური ქალის სახის წარმოჩენა მხატვრულ ნაწარმოებებში მიზნად ისახავდა საბჭოთა მოქალაქის ბრძოლისუნარიანობის ამაღლებას და პატრიოტიზმის გაღვივებას.ამასთანავე, დადგინდა თითოეული არქეტიპული სახის მახასიათებლები, თუ როგორ წარმოჩინდა ისინი საბჭოთა ლიტერატურაში. ასევე, გამოიკვეთა ნაწარმოებები, რომლებიც ქალების მიერ იყო შესრულებული. შეიქმნა ქალი ავტორების სტატისტიკა, რომლებიც კვლევისთვის საინტერესო წლებში აქვეყნებდნენ საკუთარ ნაწერებს ჟურნალ „მნათობში“. კვლევას განსაკუთრებულ ღირებულებას მატებს ემპირიული მასალების გამოყენება. დასკვნის სახით უნდა აღინიშნოს, რომ საბჭოთა მხატვრულ ლიტერატურას დიდი როლი ჰქონდა საზოგადოებრივი აზრის ფორმირებაში და ამ რესურსს საბჭოთა ხელისუფლება აქტიურად იყენებდა. ამასთანავე, მეორე მსოფლიო ომის დროს გააქტიურებული ქალთა ემანსიპირების პროცესი, ომის დასრულების შემდგომ შენელდა.

გამოყენებული ლიტერატურა:

მონოგრაფიები:

• Attwood 1999: Attwood, Lynne. Creating The New Soviet Woman. London: Macmillan Press, 1999.
• Bebel 2009: Bebel, August. Woman under Socialism. (Unpublished). New York.
• Goldman 1993: Goldman, Wendy. Women, the State and Revolution. Cambridge: CambridgeUniversity Press. 1993.
• Heitlinger 1979: Heitlinger, Alena. Women and state socialism. London: Macmillan Press. 1979.
• Lenin 2010: Lenin, V.I. The Emancipation of Women. Lucknow: Rahul Foundation. 2010.
• Trotsky 1970:Trotsky, Leon. Women and the Family. New-York: Pathfinder Press. 1970 .
• გაფრინდაშვილი, ნ. მირესაშვილი, მ. წერეთელი, ნ.: (2010) სოციალისტური რეალიზმის თეორიული ისტორია, წიგნი I. თბილისი, გამომცემლობა ნეკერი. [გაფრინდაშვილი, 2010:14].
• გაფრინდაშვილი, ნ. მირესაშვილი, მ. წერეთელი, ნ.: (2010) სოციალისტური რეალიზმის თეორიული ისტორია, წიგნი II. თბილისი, გამომცემლობა ნეკერი.
• Hodgson, K. (1993). The Other Veterans: Soviet Women’s Poetry of World War 2. In: Garrard, J., Garrard, C. (eds) World War 2 and the Soviet People. Palgrave Macmillan, London. https://doi.org/10.1007/978-1-349-22796-9_5
• Hodgson, K. (2011). Women in Poetry and Women Poets. In Written with the Bayonet (pp. 207–256). Liverpool University Press. https://doi.org/10.5949/upo9781846317637.008
• Krylova, A. (2001). Healers of wounded souls: The crisis of private life in soviet literature, 1944-1946. In Journal of Modern History (Vol. 73, Issue 2, pp. 307–331). University of Chicago Press. https://doi.org/10.1086/321026
• Krylova, A. (2004). Stalinist identity from the viewpoint of gender: Rearing a generation of professionally violent women-fighters in 1930s Stalinist Russia. Gender and History, 16(3), 626–653. https://doi.org/10.1111/J.0953-5233.2004.00359.X
• აბაშელი, ალექსანდრე .(1945). წითელ არმიას. მნათობი, ნომერი 2-3. გვ.6.
• აბაშელი, ალექსანდრე. (1943).წითელი ყვავილები. მნათობი, ნომერი 11-12. გვ. 21.
• ავალიანი, ლადო (1943). კიროვის ნახატი, მნათობი, ნომერი 11-12, გვ 22.
• ავალიანი, ლადო. (1942). სტუმარ-მასპინძელი. მნათობი. იანვარი. თბილისი.
• ავალიანი, ლადო. (1944). სიდუ, მნათობი, ნომერი 12. გვ. 49.
• აფხაიძე, შალვა. (1943) წერილი დედას, მნათობი, ნომერი 11-12. გვ. 35.
• ბალიაური, ლადო. (1942). ქალი გრიგალში. მნათობი. თებერვალი. თბილისი.
• გაბესკირია, ვიქტორ. (1944), მართა, მნათობი, ნომერი 11, გვ 30.
• გაბესკირია, ვიქტორ. (1944). მოხუცი ცოლ-ქმარი. მნათობი, ნომერი 12. გვ. 27.
• გაბესკირია, ვიქტორ.(1943). ავადმყოფი, მნათობი,ნომერი 7. გვ.13
• გაბესკირია, ვიქტორ.(1944). წარსულში,მნათობი, ნომერი 7-8, გვ.13.
• გეწაძე, აკაკი. (1944) გმირის სიკვდილი. მნათობი, ნომერი 3. გვ. 34.
• გვეტაძე, რაჟდენ. (1944). ყინულის ქანდაკება,მნათობი, ნომერი 1-2, გვ. 48.
• დადიანი, შალვა.(1942). თამბაქო. მნათობი. მარტი. თბილისი.
• დევდარიანი, კლავდია. (1942). დედა. მნათობი. ივლისი-აგვისტო. თბილისი.
• ვ. პ. ბაგრატიონი (1941). ბაგრატიონი. მნათობი, ნომერი 6-7. გვ. 164 .
• ვასილევსკაია, ვანდა. (1942). ცისარტყელა. მნათობი.ნოემბერი-დეკემბერი. თბილისი.
• ვასილევსკაია, ვანდა. (1942). ცისარტყელა. მნათობი. ოქტომბერი. თბილისი.
• თავაძე, სოლომონ. (1941). კავკასიონის კარებთან. მნათობი, ნომერი 9. გვ. 83.
• თავაძე, სოლომონ. (1942). ფრონტელთა პორტრეტები. მნათობი. ოქტომბერი. თბილისი.
• თავაძე, სოლომონ. (1944) ქართველ მეომრებთან, მნათობი, ნომერი 9-10, გვ. 113.
• თევზაძე, სანდრო. (1944).მარადი ხსოვნა, მნათობი, ნომერი 1-2, გვ. 122.
• თომაშვილი, დომენტი. (1944). მინაწერი, მნათობი, ნომერი 1-2. გვ.22.
• კალანდაძე, ლავროსი. (1942). სამამულო ომი და ქართული საბჭოთა პოეზია. თებერვალი. თბილისი.
• კორნეიჩუკი, ალექსანდრე. (1943). ფრონტი, მნათობი, ნომერი 1, გვ. 94.
• მარგიანი, რევაზ. (1944).ფრონტის დღიურიდან, მნათობი, ნომერი 12. გვ. 37.
• მარგიანი, რევაზ. (1944). ფრონტელის დღიურიდან, მნათობი,ნომერი 11. გვ. 34.
• მაშაშვილი, ა. (1942). მამა. მნათობი. თებერვალი. თბილისი.
• მოსაშვილი, ილო, ლორთქიფანიძე, კონსტანტინე. (1941). ერთხელ, ღამით, მნათობი, ნომერი 6-7, გვ. 23.
• ნატროშვილი, გიორგი. (1943). ფურცლები საფრონტო დღიურიდან, მნათობი, ნომერი 7, გვ.17.
• ნატროშვილი, გიორგი. (1944). დასავლეთის ფრონტზე, მნათობი, ნომერი 9-10. გვ. 6-14.
• სიმონოვი, პავლე. (1942). მეზღვაურის დედა. მნათობი. სექტემბერი. თბილისი.
• სტალინი, ი. ბ. (1943). ბრძანება უმაღლესი სარდლისა, მნათობი, ნომერი 4-5, გვ. 7.
• სტალინი, ი.ბ. (1943). ბრძანება უმაღლესი მთავარსარდლისა. მნათობი, ნომერი 11-12. გვ. 17-21.
• სტალინი, ი.ბ. (1943). ბრძანება უმაღლესი მთავარსარდლისა. მნათობი, ნომერი 2. გვ. 3-9.
• სტალინი, ი.ბ. (1943). ბრძანება უმაღლესი მთავარსარდლისა. მნათობი, ნომერი 4-5. გვ. 3-7.
• სტალინი, ი.ბ. (1943). თავდაცვის სახელმწიფო კომიტეტის თავმჯდომარის ამხანაგ... მნათობი, ნომერი 11-12. გვ. 5-16.
• სტალინი, ი.ბ. (1944). ბრძანება უმაღლესი მთავარსარდლისა. მნათობი, ნომერი 1-2. გვ. 3-7.
• სტალინი, ი.ბ. (1944). ბრძანება უმაღლესი მთავარსარდლისა. მნათობი, ნომერი 4-5. გვ. 3-7.
• სტალინი, ი.ბ. (1944). დიდი ოქტომბრის სოციალისტური რევოლუციის... მნათობი, ნომერი 11. გვ. 3-13.
• სტალინი, იოსებ. (1941). თავდაცვის სახელმწიფო კომიტეტის თამჯდომარის ი.ბ. სტალინის გამოსვლა... მნათობი. ივნისი-ივლისი. თბილისი. გვ. 10
• ფაშიზმის სამყაროში. (1941). მნათობი, ნომერი 6-7. გვ. 215).
• ქუჩიშვილი, გიორგი. (1943). ცხრანი, ნომერი 5. გვ.5.
• ქუჩიშვილი, გიორგი. (1942). უკრაინისთვის. მნათობი. ივნისი. თბილისი.
• ჩაჩიბაი, არჩილ. (1943). მე ისევ შევცქერი მზეს, მნათობი, ნომერი 4-5, გვ. 25.
• ჩაჩიბაია, არჩილ (1943). შეხვედრა, მნათობი, ნომერი 1. გვ. 56.
• ჩაჩიბაია, არჩილ. (1941). ჰაშიმბაის სიმღერა, მნათობი, ნომერი 9. გვ.28.
• ჩაჩიბაია, არჩილ. (1943). მხედარი, მნათობი , ნომერი 8, გვ. 16.
• ჩიქოვანი, გრიგოლ. (1943), მეორედ შეხვედრა, მნათობი 2. გვ. 40.
• ჩიქოვანი, გრიგოლ. (1943). დაბრუნება, მნათობი, ნომერი 8, გვ. 32.
• ჩიქოვანი, სიმონ. (1942). ამანათი. მნათობი. იანვარი. თბილისი.
• ჩიქოვანი, სიმონ. (1943). დედაჩემი, მნათობი, ნომერი 11-12, გვ. 28.
• წვერავა, სიმონ. (1942). ზღვისპირული ქარი. მნათობი. ივლისი-აგვისტო. თბილისი.