„პოლიციას შეუძლია დააპატიმროს და მოკლას კიდეც ადამიანები, მაგრამ იგი უძლურია ჩაახშოს იდეა. იდეა პოლიციაზე ძლიერია“.

ვილჰელმ ელფესი.[1]

1954 წ. ჩანაწერი ავლაბრის სტამბა-მუზეუმის შთაბეჭდილებათა წიგნში.

1937 წლის 19 აგვისტოს ნაშუადღევს, თბილისის საქალაქო კომიტეტისა და საბჭოს გაზეთის მთელი რედაქცია სიამაყით იყო სავსე - საღამოს პრესაზე დამოკიდებული პუბლიკა ერთი დღით ადრე, სწორედ „მუშა“-სა და „Вечерний Тбилиси“-ს საღებავშეუმშრალი ფურცლებიდან პირველი შეიტყობდა ამაღელვებელ ამბავს, რომელიც კიოსკების გასწვრივ, ფოსტალიონის ჩანთის კვალდაკვალ და ეზო-ეზო გადაძახილით რამდენიმე საათში შემოირბენდა ქალაქს, დილით კი „გუდოკის“ ხმაზე ქარხნებისკენ დაძრული მუშები, თავმოხოტრილი „პრიზივნიკები“, გასტუდენტებული აბიტურიენტები თუ რუსთაველზე კანტიკუნტად მოყიალე უსაქმურები ირონიული ღიმილით შეათვალიერებდნენ „კომუნისტი“-სა და „Заря“-ს თავფურცელს.

„მუშა“-ს 19 აგვისტოს #190(4391)-ის პირველ გვერდზე, ესპანეთის სამოქალაქო ომის ფრონტებიდან „საკდესის“[2] დეპეშების გასწვრივ (ბოროტი ენები ამბობდნენ, ხალხი პრესას საერთაშორისო ამბების ხათრითღა ყიდულობს, მათ ბოლომდე დამახინჯებას მაინც ვერ ახერხებენო) დიდი სტალინის[3] ახალგაზრდული პროფილი იტაცებდა თვალს - საქვეყნოდ განთქმული ჭრელი კაშნეთი და გაწებილი თმით. ასოციაცია მარტივი გახლდათ - ფოტოს ჟანდარმთა სამმართველოს არქივიდან, გვერდს მსხვილი შრიფტით აწყობილი წარწერა უმშვენებდა:

ხვალ შესდგება ავლაბრის რესტავრირებული ბოლშევიკური არალეგალური სტამბის გახსნა, რომელიც მოწყობილი იყო და მუშაობდა დიდი ს ტ ა ლ ი ნ ი ს ხელმძღვანელობით 1904-1906 წ. წ.

შიდა ნაწილში კი, მთელი გვერდი ეკავა სევერიან ყალიჩავას უხვად ილუსტრირებულ სტატიას - "სტალინური ბეჭდვითი სიტყვის ძეგლი", რომლის თითქმის ყველა აბზაციდან ანათებდა მსხვილად აკრეფილი სიტყვა - სტალინი, ზუსტად 17-ჯერ, ფოტოების მინაწერების და სათაურის გამოკლებით.

პირველი და ბოლო აბზაცი კი მკითხველს ახალ, მარტივ და ლოგიკურ ამოცანას სთავაზობდა; ლავრენტი პავლეს ძე ბერიას[4] ციტატას -

„ამიერ-კავკასიის ბოლშევიკური ორგანიზაციების მთელი ისტორია, ამიერ-კავკასიისა და საქართველოს მთელი რევოლუციური მოძრაობა, მისი ჩასახვის პირველი დღეებიდანვე განუყრელად დაკავშირებულია ამხანაგ სტალინის მუშაობასთან და სახელთან“

სევერიან ყალიჩავას შემდეგი მტკიცება მოსდევდა:

„ამიერ-კავკასიაში და საქართველოში არალეგალური სტამბის მოწყობის საქმე განუყრელად დაკავშირებულია დიდი სტალინის სახელთან . . . ავლაბრის ბოლშევიკური არალეგალური სტამბა წარმოადგენს შესანიშნავ ისტორიულ ძეგლს იმ უდიდეს რევოლუციურ გმირული ბრძოლების შესახებ, რომელსაც რევოლუციურ მოძრაობის ყველა ეტაპზე დიდი სტალინის ხელმძღვანელობით ამიერ-კავკასიის ბოლშევიკები ეწეოდნენ.“

ამ „ახალი აღმოჩენით“ შეძრული მკითხველი, თავისდა სამწუხაროდ, სულ ბოლოს თუ შეამჩნევდა ჩარჩოში წვრილი შრიფტით გამოტანილ თბილისის კომიტეტისა[5] და მარქს-ენგელს-ლენინის ინსტიტუტის თბილისის ფილიალის ცნობას:

„20 აგვისტოს, საღამოს 7 საათზე შესდგება ავლაბრის რესტავრირებული ბოლშევიკური არალეგალური სტამბის გახსნა . . . შესვლა მოსაწვევი ბილეთებით, რომელიც გაიცემა საქ. კ.პ. (ბ) თბილ. ორგანიზ. რაიკომებისა და საქ. ალკკ თბილისის კომიტეტის მიერ.“

თავფურცელზე მოთავსებულ ფოტოზე დაკვირვებული თვალი ორენოვანი მემორიალური დაფის წარწერასაც მიაქცევდა ყურადღებას, რომელსაც ამ დროს ავლაბარში, მუშები თეთრი ქსოვილით ფუთავდნენ და საზეიმო გახსნისათვის ამზადებდნენ:

1906 წელს თვითმპყრობელობის მიერ დანგრეული ავლაბრის არალეგალური სტამბა რესტავრირებულია 1936 წელს საქართველოს კ.პ./ბ - ცკ-ის 1935 წლის 16 ნოემბრის დადგენილებით.

თბილისის პარტიული აქტივის კრებაზე მოხსენებით -„ ამიერ-კავკასიის ბოლშევიკური ორგანიზაციების ისტორიის საკითხისათვის“ - ლავრეტი ბერიას გამოსვლიდან სამი თვის შემდეგ - 1935 წელს, შაბათს, 16 ნოემბერს საქართველოს კომპარტიის ცეკას ბიურომ თბილისში, ბათუმში, გორში, ჭიათურასა და ქუთაისში ამხ. სტალინის ცხოვრებასა და რევოლუციურ მოღვაწეობასთან დაკავშირებული ადგილების მონიშვნის გადაწყვეტილება მიიღო. ცეკამ აჭარობკომს, ქუთაისის ქალაქკომს, ჭიათურის და გორის რაიკომებს, იმელის თბილისის ფილალთან ერთად ასეთი ადგილების მოძებნა და ხარჯთაღრიცხვის მომზადება დაავალა; ხოლო თბილისში ობსერვატორიის, სასტუმრო „პალასის”, ყოფილი ამიერკავკასიის რკინიგზის მთავარ სახელოსნოების, ყოფილი ადელხანოვის ტყავის ფაბრიკისა და თამბაქოს ფაბრიკის, ასევე მიხო ჩოდრიშვილის ყოფილი სახელოსნოს კედლებზე მემორიალური დაფების და ობელისკების მოწყობა დაადგინა.

მთავარი პუნქტი კი მოითხოვდა:

„«26 კომუნარის» /ყოფ. ავლაბრის/ რაიონში, კასპიისა და დოესის ქუჩების კუთხეში, აღდგენილ იქნას რსდმპ კავკასიის კავშირის კომიტეტის იატაკქვეშა არალეგალური ტიპოგრაფია, სადაც იბეჭდებოდა ამხ. სტალინის პირველი შრომები 1903 წლიდან 1906 წლამდე“.[6]

ცეკამ თბილისის კომიტეტს და იმელის ფილიალს ზემოაღნიშნული პუნქტების პროექტების განხილვა, დამტკიცება და განხორციელება, ხოლო საქართველოს სსრ სახკომსაბჭოს[7] კი - თბილისის საბჭოს[8] წარდგინებით - 1936 წლის ბიუჯეტში ტიპოგრაფიის აღსადგენად საჭირო თანხების გათვალისწინება და ამ თანხების გაცემა დაავალა. დადგენილება ორშაბათსვე გადაეგზავნა 127 ადრესატს გასაცნობად და მოქმედების დასაწყებად.

1936 წლის იანვარში, თბილისის ქალაქის საბჭოს არქიტექტურული სახელოსნოს თანამშრომელს - ანატოლი კოჩინაშვილ სავლაბრის არალეგალური ტიპოგრაფიის რესტავრაციის პროექტის შედგენა დაავალეს. ეს ერთი შეხედვით მარტივი საქმე, როგორც ის მოგვიანებით აღიარებდა, საინტერესო არქიტექტურულ ამოცანად ექცა.

„დამკვეთები“ ფრიად უსუსურად გამოიყურებოდნენ; ცენტრარქივიდან მათ მოტანილ, გაყვითლებულ ფურცლებს, რომლებიც 1903 წელს, ქალაქ ტფილისის „უპრავას“[9] წარედგინა ყოფილ „ვორონცოვის ფერმებში“, მიწის ნაკვეთზე საცხოვრებელი სახლის პროექტის დასამტკიცებლად, თავმოყვარე არქიტექტორი ზედ გადაახევდა პატივცემულ „ქალაქის უბნის არქიტექტორს - შახნაზაროვს“, ამაყად რომ მიეწერა თავფურცელზე - „ . . . ვცანი იგი როგორც სწორად შედგენილი და სამშენებლო დარგის იმ აუცილებელი დადგენილებების შესაბამისი, რომელიც გამოსცა ტფილისის ქალაქის თვითმმართველობამ 1896 წელს.“[10] რვაოთახიანი, ყაზარმასავით გაჭიმული, ერთსართულიანი შენობის გეგმა სარდაფითურთ, არქიტექტურული ნახაზის ელემენტარული წესების დარღვევით იყო შედგენილი და კიდევ უფრო სავალალო იყო, რადგან საერთოდ არ ემთხვეოდა ამ სახლის თითო-ოროლა თვითმხილველის გადმოცემებს.

ჟანდარმერიის არქივის მასალებშიც არაფერი იყო სანუგეშო - ჩხრეკის ოქმი ინტერიერსა და აღმოჩენილ ნივთებზე იყო კონცენტრირებული, სახლს კი ზედაპირულად აღწერდა:

„ . . . სახლი აგურისაა, დახურულია კრამიტით . . . ფასადს აქვს ოთხი ფანჯარა, შესასვლელი არა აქვს. ფასადის მარჯვენა კედელში არის ერთი ფანჯარა, მარცხენაში ფანჯრები არ არის. სახლის შესასვლელია ეზოდან, ხის კიბით, რომელიც ეკვრის დახურულ აივანს; კიბის თავზე საჩიხია. აივანი გადის ფასადის პირისპირ მთელი კედლის გასწვრივ. ამ კედელში ერთი-მეორის გვერდით არის ორი ფანჯარა და ორი კარი. სახლი, რომლის სიგრძეა თორმეტი არშინი და სიგანე- შვიდი არშინი, გაყოფილია შინაგანი ყრუ კედლით ორ ოთახად, რომელთაგან თვითეულს აქვს ცალკე გასასვლელი აივანზე . . . ამ ორი ოთახისა და აივნის ქვეშ სახლს აქვს სასარდაფო სართული, რომლისკენაც მივყავართ ზემოდან მოფიცრულ მიწის კიბეს . . . ეს სადგომი, რომელიც აივანქვეშაა, სარდაფის მეორე ნაწილისაგან, რაც ოთახებქვეშ მდებარეობს, გაყოფილია აგურის კედლით; ამ კედელში დატოვებულია ადგილები ორი კარისა და ორი ფანჯრისათვის . . . ამ სახლის გვერდით, კუთხე-კუთხის მიკვრით, ერთი არშინის მანძილზე, ეზოში ფარდულია . . . ფარდული ხისაა . . . ფარდულის ამავე ნაწილში, სამხრეთ-აღმოსავლეთ კუთხეში არის ჭა დიამეტრით ერთი არშინის სიგანისა და სიღრმით 7 საჟენი, ჭის ზედა კიდე ამოშენებულია აგურით . . .“[11]

და კიდევ, არსებობდა ერთად-ერთი ნამდვილი ნახაზი, მხოლოდ ძალზე სქემატური - ვერტიკალური ჭრილი იმავე ჟანდარმთა არქივიდან. არც მეტი არც ნაკლები.

როგორც კი ცოტა მშრალი ამინდები დაიჭირა, ასაზომი მოწყობილობებით დატვირთული კოჩინაშვილი, თანაშემწეებთან ერთად კასპის ქუჩას ეწვია საველე სამუშაოების ჩასატარებლად. რომ არა, არამიანცის საავადმყოფოს კორპუსების ქონგურები ხეების კენწეროებს ზემოთ და მათ მიღმა ფუნიკულიორის მტრედისფერი სილუეტი, „როტონდის“[12] ადგილას მოგრძო, აქოჩრილი ხარაჩოებით, უბანი რკინიგზისპირა სოფლის შთაბეჭდილებას ტოვებდა - ფიცრული ღობეებით, ტალახით, ძაღლების გააფთრებული ყეფით და თავერა ბავშვებით, აღტაცებული რომ შესცქეროდნენ ხელსაწყოების ლითონისა და მინების ბრჭყვიალს.

კასპის ქუჩა #4-ის მასპინძელი დათიკო როსტომაშვილი,[13] სამოცდაათს მიტანებული ბერიკაცი, გამხდარი, მოგრძო სახით და ჭაღარა წვერ-ულვაშით, სასიამოვნო მოსაუბრე და თადარიგიანი კაცი აღმოჩნდა - იქვე, ფანჩატურში სახელდახელო სუფრა გაეშალა საპატიო სტუმრებისათვის. ეზოს გამრჯე ხელი ეტყობოდა, აღმოსავლეთის მხარე პატარა კოხტა სახლს და მოგრძო ფარდულს ეკავა, დანარჩენი ფართობის ყოველი გოჯი კი პირწმინდად იყო დამუშავებული; სახლის მარცხნივ ბოსტანი გაეშენებინათ, ხოლო ეზოს სამხრეთი ნაწილი მთლიანად ვაზითა და ხეხილით იყო დაფარული.[14] მხოლოდ ჩრდილო-დასავლეთ მხარე ეჩხირებოდა მნახველს თვალში, რომელიც გამოფიტული, რუხი ფიცრული ღობით იყო შემოკავებული და ამ ხეხილის ბაღში ქაჩლად მოჩანდა, თუმცა სწორედ იქეთკენ გაურბოდათ მზერა სტუმრებს.

„ძაღლის თავი“ ფიცრული ღობის მიღმა იყო, თუმცა არა - დამარხული; პირიქით, ავლაბრის არალეგალური სტამბისაგან დაახლოებით 9X5-ზე კვადრატული მეტრის ფართობის და თითქმის 8 მეტრის სიღრმის პირღია ორმო იყო დარჩენილი.ორმოს ფორმით ადვილი მისახვედრი იყო, სად მთავრდებოდა ნახევარსარდაფი და სად უნდა ყოფილიყო თაღი, ნახევარსარდაფსა და საიდუმლო ნაწილს რომ ყოფდა. ფსკერი მიწით იყო დაფარული, თუმცა მეტრნახევრის სიმაღლეზე, თბილისური აგურით ნაშენი სარდაფის კედლები შენარჩუნებული იყო. გადარჩენილი იყო სარდაფის თაღიანი კარი აღმოსავლეთის მხარეს, რომლის გასწვრივ, ორმოს პირზე პირველი ჭის ღიობი ჩანდა, მისგან სამხრეთ-დასავლეთით კი, ორმოსაგან რამდენიმე მეტრის მოშორებით, ძველ ფიცრულ„სარაიაში“ ხელუხლებელი იყო მეორე ჭა: თუმცა სტამბის დარბევისას დიდრონი ქვებით ჩაეხერგათ და ასევე დარჩენილიყო. ორმოს ნაპირებზე როსტომაშვილებს აგურისა და ქვის ნამტვრევები მოექუჩებინათ - ის, რაც 30 წლის წინ, კოხტა სახლისაგან მძლავრი აფეთქების შემდეგ დარჩა.

ამ დღიდან მოყოლებული, როსტომაშვილთან სტუმრიანობა გახშირდა; არქიტექტორებს დათიკოს ძველი ნაცნობ-მეგობრები, სტამბის ამშენებლები და იქ მომუშავეები მოჰყვნენ; სანდრო ჩოდრიშვილი,[15] მანასე[16]და მაკარ გოგუაძეები,[17] მირიმან მაღრაძე,[18] გიგო ლელაშვილი,[19] ვიქტორ წულაძე,[20] ტიგრან ვახტანგოვი,[21] მოსე კვარაცხელია[22] . . . ჩიხტიკოპიანმა ბაბე ბოჭორიძემაც[23] ინახულა თავისი ყოფილი ყოფილი ბინა და „ხაზეინი“. „ბიჭები“ ბებრული წუწუნით ეშვებოდნენ სარდაფის ნანგრევებში, კედლებს ხელით სინჯავდნენ, შუბლს ისრესდნენ, ხმის ჩახლეჩამდე უმტკიცებდნენ რაღაცებს ერთმანეთს, ხელკავით დაასეირნებდნენ არქიტექტორებს და ყავარჯნებით უხაზავდნენ სარდაფის ფხვიერ ფსკერს. ულვაშებგადაგრეხილი, გულუბრყვილო მზერით უცქერდნენ ფოტოკორესპონდენტების ობიექტივს და საღამოობით, დათიკოს ღვინით შეთამამებულები ბოხი, დაბალი ხმით აუწყობდნენ ხოლმე მარსელიეზას ჰანგს მივიწყებულ სიტყვებს:

„სისხლის ფერ ცისკარს თან ამოჰყვება,

მზე სიყვარულის და სამართლისა

და თუმცა ძვირათ ჩვენ დაგვიჯდება,

ბედნიერება ჩვენი ქვეყნისა.“

ზეპირი ცნობებისა და ნანგრევების მდგომარეობის შეჯერების შემდეგ იმელიდან და თბილისის კომიტეტიდან ორი პროექტი შემუშავდა, რომლებიც ცეკას გადაეგზავნა დასკვნისათვის. პირველი - „გრუზგოსპროექტის“ არქიტექტორის გრანტ მიქაელიანის[24] ნახაზები უპირობოდ დაიწუნეს. ქალაქის არქიტექტურის განყოფილებაში პანიკა დაიწყო, როდესაც ცეკადან თავად იმელის (ყოფილი რევოლუციის მუზეუმის) არქიტექტორების თეთვაძისა და ფოცხიშვილის ნახაზებზეც უარყოფითი დასკვნა მოვიდა. ცეკა უკმაყოფილო დარჩა პროექტის იდეით - რესტავრაცია მხოლოდ მიწისქვეშა ნაწილს ჩატარებოდა, ზემოდან კი პავილიონი მოეწყოთ სამუზეუმო და საგამოფენო მიზნით. პავილიონი „მოდურად“ - ფსევდოკლასიცისტურ სტილში იყო გადაწყვეტილი - სვეტებით, თაღებით, ღია გალერეებით, ბარელიეფებით . . . ცეკა დაჟინებით მოითხოვდა, მიწისზედა ნაწილის პირვანდელი სახის აღდგენას.

ანატოლი კოჩინაშვილის სახაზავ დაფასთან შუქი ღამის პირველ საათამდე ენთო. 2 საათში ცეკადან პროექტი დააბრუნეს. მარჯვენა ზედა კუთხეში, ლურჯი ქიმიური ფანქრით, ლავრენტი პავლოვიჩს ერთად-ერთი სიტყვა მიეწერა:

Одобряю[25]

დანარჩენი - დროის და ტექნიკის საქმე იყო. სამუშაო ნახაზები არქიტექტორმა ივანე ჩხენკელმა[26] ორ თვეში მოამზადა და „თბილმშენს“გადააბარა. მშენებლობის გაძღოლა თეთვაძეს დაევალა. 1937 წლის 20 აგვისტოს დილით მუზეუმის სახელდახელოდ შეკრებილი შტატი უკანასკნელ საორგანიზაციო დეტალებს აგვარებდა.

საღამოს 6 საათზე ახლადმოასფალტებული კასპის ქუჩა მოწვეული სტუმრების მასამ დაფარა. როსტომაშვილის კარმიდამო სანიმუშოდ გამოიყურებოდა რკინა-ბეტონის დაბალი გალავნით, წითლად მოკირწყლული ბილიკებით, შადრევნითა და ხასხასა გაზონით (თუმცა ამ განახლებას, ხეხილის ბაღი ემსხვერპლა, რომლის ადგილას ახალი, დეკორატიული ნარგავები ჩაემწკრივებინათ). სტამბის რესტავრირებული, ერთსართულიანი სახლის აივანი და კიბე ხალხით იყო დახუნძლული. უკრავდა სასულე ორკესტრი, ფრიალებდა წითელი ალმები და ტრანსპარანტები. პუბლიკა ძირითადად პარტიისა და კომკავშირის აქტივის, რკინიგზელი მუშების და სხვა ფაბრიკა-ქარხნების ახალგაზრდა მუშა-სტახანოველებისაგან შედგებოდა.

ორგანიზატორები გახსნას არ ჩქარობდნენ, თუმცა ახალგაზრდები მაინც პოულობდნენ გასართობს: ვისაც გაუმართლა და „სარაიამდე“ მიაღწია, ჭაში იჭყიტებოდა, ხოლო პერიფერიებზე აქა-იქ ცეკვაც კი გააჩაღეს. ერთი საათის შემდეგ, როგორც იქნა, ორკესტრმა ტუში დასცხო და ხალხის ტალღა სტამბა-მუზეუმის საგამოფენო ოთახებში შეგორდა. პირველ ოთახში სანახავი ბევრი არაფერი იყო: უჩა ჯაფარიძისეული[27] სტალინის მოზრდილი პორტრეტი, რამდენიმე სტენდი სტამბაში მომუშავეების დარ.ს.დ.მ.პ. კავკასიის კავშირის კომიტეტის წევრების პორტრეტებით და ივანე ვეფხვაძის[28] ფერწერული ტილო - ჟანდარმერიის მიერ ავლაბრის არალეგალური სტამბის დარბევა. აქ მთავარი ინტრიგა პატარა დაფა აღმოჩნდა წარწერით - „ტიპოგრაფიის სადგომში გაყვანილი ელექტრონული ზარის ღილაკი“. დამთვალიერებლები უშედეგოდ აცეცებდნენ თვალებს და მხრებს იჩეჩდნენ, სანამ „სტამბაში მომუშავე ამხანაგები“ ამაყი ჟესტით არ მიუთითებდნენ ოდნავშესამჩნევ, ამობურცულ წერტილზე შპალერქვეშ და შემდეგ ღიმილით უხსნიდნენ სიგნალის გადაცემის ხერხებს.

მეორე ოთახი კი მთლიანად დოკუმენტური მასალებს ეჭირა. ოთხკუთხივ, კედელზე ჩარჩოში ჩასმული ბროშურები, პროკლამაციები, მოწოდებები, ჟანდარმერიის დოკუმენტების ასლები და სხვა ხელნაწერები იყო გამოფენილი შესაბამისი განმარტებებით. ამ ყოველივეს ზემოდან ბელადების - ლენინისა[29] და სტალინის დიდი პორტრეტები დაჰყურებდა.

სულ ბოლოს ჯგუფები ნახევარსარდაფიდან ხვეული რკინის კიბით სტამბის მიწისქვეშა ნაწილში ეშვებოდნენ. ორგანიზატორებმა ყველაფერი იღონეს, რათა მნახველებს შთაბეჭდილება შეჰქმნოდათ, თითქოს სტამბის მუშები ესესაა ცოტა ხნით გავიდნენ და მალე კვლავ შეუდგებიან საქმესო. დამთვალიერებლები ხარბად ისუნთქავდნენ მშრალ, ცივ ჰაერს და მეძებრებივით ყნოსავდნენ სტამბის შრიფტის „კასებს“, საღებავით სავსე ავზებს და „აუგსბურგის“ სისტემის ერთდროულად საშიში და მიმზიდველი შესახედაობის სტამბის დანადგარს. საერთო შთაბეჭდილებას მხოლოდ ელექტრონის შუქი და თაღში დატანებული ლუკის მინიდან რიგში მდგომთა ცნობისმოყვარე მზერა აფუჭებდა.

ზუსტად 8 საათზე, პარტიის ქალაქ თბილისის კომიტეტის მდივანმა ამხ. ვლადიმერ გოგეშვილმა[30] საზეიმო მიტინგი გახსნილად გამოაცხადა და ტაშის გრიალში სიტყვა მისცა საქართველოს კომპარტიის ცეკას პროპაგანდის, აგიტაციისა და ბეჭდვითი სიტყვის განყოფილების გამგეს - ერიკ ბედიას,[31] მოხსენებისათვის ავლაბრის არალეგალური ბოლშევიკური სტამბის ისტორიის შესახებ. ამხ. სტალინის სახელს პუბლიკა ყოველ ჯერზე მხურვალე, მქუხარე და ხანგრძლივი ტაშით ხვდებოდა, ენთუზიაზმითა და დაუზარებლად,რადგან ამხ. ბერიას ნაშრომის სულისკვეთებით გამსჭვალულმა ამხ. ბედიამ სრულიად ახლებურად და შთამბეჭდავად დახატა დიდი ბელადის წვლილი პარტიის ბეჭდვითი სიტყვის ამ უნიკალური ძეგლის შექმნაში:

„ . . .ამხ. ლ. ბერიას მოხსენებამ . . . აღადგინა და გააცოცხლა ჩვენს მეხსიერებაში ბოლშევიზმის ისტორიის შესანიშნავი ძეგლები, რომლებიც დაკავშირებულია ამხანაგი სტალინის სახელთან და მუშაობასთან.

. . . რევოლუციური მოძრაობის განთიადზე დიდი სტალინი ბოლშევიკური პარტიული ბეჭდვითი სიტყვის ორგანიზატორი იყო.

ამხანაგმა სტალინმა ჯერ კიდევ 1898 წელს წამოაყენა იდეა არალეგალური პოლიტიკური ბეჭდვითი სიტყვის შექმნისა რევოლუციური მარქსიზმის იდეების პროპაგანდის, პოლიტიკური აგიტაციის და მუშათა კლასის ყველა მტრებთან შეურიგებელი ბრძოლის მიზნით.

ამხანაგი სტალინის ხელმძღვანელობით დაარსებულ იქნა ლენინურ-ისკრული მიმართულების პირველი საბრძოლო რევოლუციური გაზეთი „ბრძოლა“ ქართულ ენაზე.

ამხანაგი სტალინის ხელმძღვანელობით და დახმარებით მისმა უახლოესმა თანამებრძოლმა ამხ. ლადო კეცხოველმა[32] ქ. ბაქოში დააარსა არალეგალური სტამბა, რომელშიც იბეჭდებოდა გაზეთი „ბრძოლა“ - თბილისის რევოლუციური სოციალ-დემოკრატიის ორგანო.

ამხანაგი სტალინის ხელმძღვანელობით 1900 წელს ქ. თბილისში დაარსებულ იქნა პატარა არალეგალური სტამბა.

ხელმძღვანელობდა რა ბათუმის პროლეტარიატის პირველ სახელოვან რევოლუციურ გამოსვლებს, ამხანაგმა სტალინმა 1902 წელს ბათუმში დააარსა პატარა არალეგალური სტამბა.

. . . ამხანაგი სტალინი 1902 წლის 5(18) აპრილიდან 1903 წლის ნოემბრამდე, ჯერ ბათუმის, ხოლო შემდეგ ქუთაისის საპყრობილეში პატიმრად მყოფი, განაგრძობდა ამიერ-კავკასიის რევოლუციური სოციალ-დემოკრატიული ორგანიზაციის ხელმძღვანელობას.

ქუთაისის საპყრობილიდან ამხანაგმა სტალინმა მითითება მისცა რ.ს.დ.მ.პ-ის კავკასიის კავშირის კომიტეტს ქ. თბილისში მძლავრი არალეგალური სტამბის მოწყობის შესახებ, რომელიც მასობრივი პარტიულ-რევოლუციური ლიტერატურის დიდი ტირაჟებით ბეჭდვისათვის იქნებოდა გათვალისწინებული.

რ.ს.დ.მ.პ-ის კავკასიის კავშირის კომიტეტმა სტამბის მოწყობა დაავალა მოწინავე მუშას, ამხანაგი სტალინის მოწაფესა და მეგობარს - ამხანაგ მიხო ბოჭორიძეს[33]. . .

1904 წლის იანვარში ამხანაგი სტალინი, გადასახლებიდან (აღმოსავლეთ ციმბირი, ირკუტსკის გუბ.) გამოქცევის შემდეგ, დაბრუნდა ქ. თბილისში . . . ჩამოსვლის შემდეგ პირადად, ამხ. მ. ბოჭორიძის საშუალებით წარმართავდა ავლაბრის არალეგალური სტამბის მთელ მუშაობას.

ავლაბრის სტამბაში სხვადასხვა დროს მუშაობდნენ მოწინავე მუშები გ. ლელაშვილი, ჭ.კალანდაძე[34], მ. გოგუაძე, დ. როსტომაშვილი და სხვ. როგორც დიასახლისი, სახლში ცხოვრობდა ბ. ლაშაძე-ბოჭორიძე . . .

ავლაბრის სტამბაში დაიბეჭდა ამხანაგი სტალინის მთელი რიგი უმნიშვნელოვანესი ნაწარმოებნი, პროკლამაციები და მოწოდებანი. აქ დაიბეჭდა ამხანაგი სტალინის შრომები „გაკვრით პარტიულ უთანხმოებაზე“, „ორი შეჯახება“ რუსულ, ქართულ და სომხურ ენებზე, ამხანაგ სტალინის მიერ დაწერილი მოწოდებანი და პროკლამაციები „ქალაქ თბილისის შეერთებულ მუშებს“, „კავკასიის ყველა მუშებს“, „რა გამოირკვა?“, „კავკასიის მუშებო, დროა შური ვიძიოთ!“ და სხვები.

ამხანაგი სტალინის ნაწარმოებებმა, სტალინურმა პროკლამაციებმა და მოწოდებებმა გამანადგურებელი ლახვარი ჩასცეს მენშევიკებს, ტროცკისტებს, დაშნაკებს, ფედერალისტებს, მუშათა კლასის ყველა მტრებს, რევოლუციის გამცემებსა და მოღალატეებს . . .

ავლაბრის არალეგალურ სტამბაში მუდამ იბეჭდებოდა არალეგალური ბოლშევიკური გაზეთი „პროლეტარიატის ბრძოლა“ - რ.ს.დ.მ.პ-ის კავკასიის კავშირის კომიტეტის ორგანო, რომელსაც ამხანაგი სტალინი რედაქტორობდა, და მისი დამატება „პროლეტარიატის ბრძოლის ფურცელი“.

. . . გაზეთში მოწინავე წერილებისა და შესანიშნავი სტატიების უმრავლესობა ამხანაგი სტალინის კალამს ეკუთვნის.

„პროლეტარიატის ბრძოლაში“ დაბეჭდილი იყო ამხანაგი სტალინის ისეთი ნაწარმოებნი, როგორიცაა: „პასუხი სოციალ-დემოკრატს“, „როგორ ესმით სოციალ-დემოკრატებს ნაციონალური საკითხი“, „მეფის მანიფესტი და სახალხო რევოლუცია“ და სხვ.

. . . ავლაბრის არალეგალურ სტამბას რევოლუციის მოძრაობის ისტორიაში უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა.

წარმოადგენდა რა ბოლშევიკური ბეჭდვითი სიტყვის ფაბრიკას, იგი იყო მუშათა კლასის და მთელი მსოფლიოს მშრომელთა დიდი ბელადების ლენინისა და სტალინის იდეებისა და რევოლუცური მოძღვრების გავრცელების მძლავრი კერა . . .

ბოლშევიკთა ყოფილი ავლაბრის არალეგალური სტამბა, რესტავრირებული დღეს, სსრ კავშირში სოციალიზმის იმ მსოფლიო - ისტორიულ გამარჯვებათა დღეებში, რაც მიღწეულია ლენინ-სტალინის პარტიის მიერ დიდი სტალინის ხელმძღვანელობით, წარმოადგენს ბოლშევიზმის გმირული ისტორიისა დაპროლეტარული რევოლუციის გამარჯვებისათვის, სოციალიზმის გამარჯვებისათვის პროლეტარიატის დიადი რევოლუციური ბრძოლების შესანიშნავ ძეგლს.“[35]

სტუმრებმა შემდეგი გამომსვლელებიც გულთბილი ტაშით დააჯილდოვეს - გიგო ლელაშვილმა სტამბაში იატაკქვეშა მუშაობის დღეები გაიხსენა, ნინა ალაჯალოვამ[36] კი ახალგაზრდებს ამ სახლში ბოლშევიკური მებრძოლი რაზმის საქმიანობასა და ჟანდარმთა მიერ ავლაბრის არალეგალური ტიპოგრაფიის აღმოჩენის გარემოებებზე უამბო.

დასასრულს, თანხმობის ნიშნად, შეკრებილმა მასამ მხურვალე ოვაციები გაუმართა დეპეშის ტექსტს, რომელიც სალამს უძღვნიდა ლენინ-სტალინის პარტიის ისტორიის შესანიშნავი ძეგლის - ბოლშევიკური ტიპოგრაფიის აღდგენის ინიციატორს, საქართველოს ბოლშევიკთა მებრძოლ ხელმძღვანელს, ამხანაგ ლავრენტი ბერიას.

მესამე დღეს, სტამბა ოფიციალურად გაიხსნა დამთვალიერებლებისათვის. შთაბეჭდილებათა წიგნში პირველი ჩანაწერი გაჩნდა - საპატიო მისია გაზეთ „კომუნისტის“ პასუხისმგებელი რედაქტორის მოადგილეს ვასილ ეგნატაშვილს ხვდა წილად:

„1937 წ. 22/VIII (აგვისტოს): დავათვალიერე ავლაბრის ყოფილი არალეგალური სტამბა: გმირული ბრძოლისა და შრომის სურათი, რომელსაც წაკითხვითა და ნალაპარაკევით ვიცნობდი, ცოცხლად და თვალნათლივ წარმომიდგა . . .“

თუმცა, ამხანაგი ბედიას მოხსენების „სპეცხრანებში“ გატანილ წყაროებთან შედარების (თუნდაც იმავე „მუშა“-ს 15 წლის წინანდელ ნომერთან . . .) და „ძველებთან“ ლაპარაკის სურვილი უკვე აღარავის ჰქონდა. თბილისში 1937 წლის შემოდგომა ახლოვდებოდა. სახკომსაბჭოსა[37] და მგალობლიშვილის ქუჩის[38] კუთხეში, ახალი, ხუთსართულიანი სახლის ფანჯრებში შუქი დილამდე ენთო . . .

ავლაბრის სტამბა-მუზეუმი 2011 წელი.

სტატია მომზადებულია პროექტის "საბჭოთა თბილისის" ფარგლებში.

პროექტი ხორციელდება გერმანიის სახალხო უნივერსიტეტთა ასოციაციის საერთაშორისო თანამშრომლობის ინსტიტუტის (dvv international) დაფინანსებით.

[1] ელფესი ვილჰელმ (1884-1969 წწ.) - გერმანელი პოლიტიკური მოღვაწე. კათოლიკე მუშათამოძრაობის მდივანი 1909 წელს, 1927-1933 წლებში ქალქ კრეფელდის პოლიციის უფროსი. 1949 წელს მონაწილეობდა „გერმანიის გაერთიანების საზოგადოების“ დაარსებაში. 1964 წელს იყო „მშვიდობის მსოფლიო საბჭოს“ წევრი.

[2] საკავშირო დეპეშების სააგენტო.

[3] სტალინი (ჯუღაშვილი) იოსებ ბესარიონის ძე (1878-1953 წწ.) - რევოლუციონერი, საბჭოთა პარტიული და სახელმწიფო მოღვაწე, საკავშირო კომპარტიის ცეკას მდივანი 1922-1952 წლებში.

[4] ბერია ლავრენტი პავლეს ძე (1899-1953 წწ.) - საბჭოთა სახელმწიფო და პარტიული მოღვაწე, უშიშროების ორგანოების მაღალჩინოსანი.

[5] საქართველოს კომუნისტური პარტიის თბილისის კომიტეტი (ТК КП Грузии).

[6] საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივი (შსს არქივი) მე-2 განყოფილება (ყოფილი პარტორგანოების არქივი), ფონდი #14, ანაწერი #9, საქმე #16, გვ. 299.

[7] საქართველოს სსრ სახალხო კომისართა საბჭო (СНК - Совнврком ГССР), საბჭოთა ხელისუფლების აღმასრულებელი ორგანო.

[8] თბილისის მუშათა, გლეხთა და წითელარმიელთა დეპუტატების საბჭო.

[9] Тифлисская городская управа - ქალაქის გამგეობა.

[10] რსდმპ კავკასიის კავშირის კომიტეტის ალვაბრის არალეგალური სტამბა (1903-1906 წ.წ.), მასალების და დოკუმენტების კრებული. „სახელგამი“, თბილისი, 1954 წ. გვ. 63.

[11] რსდმპ კავკასიის კავშირის კომიტეტის ალვაბრის არალეგალური სტამბა (1903-1906 წ.წ.), მასალების და დოკუმენტების კრებული. „სახელგამი“, თბილისი, 1954 წ. გვ. 68-69.

[12] ფუნიკულიორის ზედა სადგურის სახელი, წარმოქმნილი მასში განთავსებული კაფეს დასახელებიდან.

[13] როსტომაშვილი დავით მიხეილის ძე (1871-1944 წწ.)

[14] შსს არქივი, მე-2 განყოფილება (ყოფილი პარტორგანოების არქივი), ფონდი #8, ანაწერი #5, საქმე #79.

[15] ჩოდრიშვილი ალექსანდრე (სანდრო) იოსების ძე (1861-1943 წწ.)

[16] გოგუაძე მანასე ივანეს ძე (1881-1959 წწ.)

[17] გოგუაძე მაკარ ოქროპირის ძე (1882-1939 წწ.)

[18] მაღრაძე მირიმან ნიკოლოზის ძე (1877-1953 წწ.)

[19] ლელაშვილი გიორგი (გიგო) ზაქარიას ძე (1881-1943 წწ.)

[20] წულაძე ვიქტორგიორგის ძე (1877-1953 წწ.)

[21] ვახტანგოვი ტიგრან იაგორის ძე (1884-1953 წწ.)

[22] კვარაცხელია მოსე მურზას ძე (1882-1942 წწ.)

[23] ბოჭორიძე (ბოჭორიშვილი) ბაბე (ბარბარე) გიორგის ასული (1861-1946 წწ.)

[24] მიქაელიანი გრანტ მიქაელის ძე (1909-1987 წწ.) - არქიტექტორი.

[25] შსს არქივი, მე-2 განყოფილება (ყოფილი პარტორგანოების არქივი), ფონდი #8, ანაწერი #5, საქმე #79. გვ. 9.

[26] ჩხენკელი ივანე ნოეს ძე (1910-1974?? წწ.), არქიტექტორი.

[27] ჯაფარიძე უჩა (ილია) მალაქიას ძე (1906-1988 წწ.) - მხატვარი.

[28] ვეფხვაძე ივანე ალექსის ძე (1888-1971 წწ.) - მხატვარი.

[29] ლენინი (ულიანოვი) ვლადიმირ ილიას ძე (1870-1924 წწ.), სოციალისტური მოძრაობის ერთ-ერთი ლიდერი, რევოლუციონერი, რუსი ბოლშევიკების იდეური ბელადი, რსფსრ სახალხო კომისართა საბჭოს თავმჯდომარე.

[30] გოგეშვილი ვლადიმერ სილიბისტროს ძე (1903-1937 წწ.)

[31] ბედია ერმილე (ერიკ) ალექსის ძე (1901-1937 წწ.)

[32] კეცხოველი ვლადიმერ (ლადო) ზაქარიას ძე (1876-1903 წწ.), სოციალისტური მოძრაობის მოღვაწე, რევოლუციონერი, მოკლეს მეტეხის ციხეში 1903 წელს.

[33] ბოჭორიძე (ბოჭორიშვილი) მიხეილ ზაქარიას ძე (1873-1913 წწ.), სოციალისტური მოძრაობის მოღვაწე, რევოლუციონერი.

[34] კალანდაძე ჭიჭიკო (ერასტი) ალმასხანის ძე (1886-1906 წწ.) - რევოლუციონერი, ტიპოგრაფიის მუშა.

[35] „კომუნისტი“ - #188 (4989), პარასკევი 20 აგვისტო 1937 წ. გვ. 2-3.

[36] ალაჯალოვა ნინა ნიკიტას ასული (1881-1964 წწ.)

[37] ამჟამინდელი - ლესია უკრაინკას ქუჩა

[38] ამჟამინდელი - ტარას შევჩენკოს ქუჩა