2022-09-30
ავტორი : ნიკოლოზ სეფიაშვილი
რუსული ფინანსური ომი საქართველოს წინააღმდეგ - 1921

ომების მიმდინარეობისას დიდი მნიშვნელობა ენიჭება მოწინააღმდეგის ეკონომიკურ პოტენციალს. ფინანსური კრიზისის გამოწვევით მცირდება მოწინააღმდეგე ქვეყნის ეკონომიკური ეფექტიანობა, რაც პირდაპირ პროპორციულად აისახება მის სამხედრო მზადყოფნაზე, თავდაცვითუნარიანობაზე. სწორედ ამიტომ ათასწლეულების განმავლობაში მრავალი სახელმწიფო სამხედრო ოპერაციების პარალელურად აქტიურად აწარმოებდა "ეკონომიკურ ომსაც"[1] მოწინააღმდეგე ქვეყანასთან, რაც გამოიხატებოდა: ოპონენტი სახელმწიფოს ეკონომიკურ ბლოკადაში, სტრატეგიული სავაჭრო ობიექტებისა თუ გზების გაკონტროლებაში, სპეკულანტებისა და აგენტების მიზანმიმართული საქმიანობის ხელშეწყობაში, ხელოვნური ეკონომიკური კრიზისისა და დესტაბილიზაციის გამოსაწვევად და ა.შ.

შესუსტებული ეკონომიკა იწვევს ქვეყანაში წარმოების მოშლასა და სახელმწიფო უწყებების არასტაბილურ მუშაობას, რაც ყველა სხვა მრავალ თანმდევ ფაქტორთან ერთად ნეგატიურად აისახება მოცემული სახელმწიფოს ბრძოლისუნარიანობაში.

"ეკონომიკური ომის" წარმოების ერთ-ერთ ხერხს წარმოადგენს მოწინააღმდეგე ქვეყანაში ინფლაციის დონის მკვეთრი ზრდის ხელოვნურად გამოწვევა. ერთ-ერთი მეთოდი, რითიც შესაძლებელია ოპონენტ სახელმწიფოში ხელოვნურად ინფლაციის დონის მკვეთრი ზრდა, არის დიდი რაოდენობით მოცემული სახელმწიფოს ყალბი ბანკნოტების გამოშვება და მისი გავრცელება მოსახლეობაში.

კაცობრიობის ისტორიაში ყველაზე გახმაურებული ფულის მიზანმიმართული გაყალბების ოპერაცია ცნობილია "ოპერაცია ბერნჰარდის" (Operation Bernhard) სახელით.მეორე მსოფლიო ომის დროს, ნაცისტურ გერმანიაში, შემუშავდა საიდუმლო ოპერაცია დიდი ბრიტანეთისა და ამერიკის შეერთებული შტატების ეკონომიკების დესტაბილიზაციისათვის, რომლის განხორციელებაც დაევალა მესამე რაიხის უშიშროების სამსახურს, სდ-ის. (მესამე რაიხის უშიშროების სამმართველოს სადაზვერვო სამსახური - "სდ" – SicherheitsDienst - SD).

გეგმის მიხედვით უნდა დაბეჭდილიყო მილიონობით ყალბი ბრიტანული გირვანქა სტერლინგი, რომლის მასობრივად გასაღებაც გამოიწვევდა ქვეყნის ეკონომიკურ დესტაბილიზაციას. მოგვიანებით სდ-ის სამსახურის მიერ ასევე დაიგეგმა აშშ-ს დოლარის კუპიურების გაყალბებაც.[2]ჭარბად გამოშვებული ყალბი ფულის მასა მოახდენდა აღნიშნული ქვეყნების ეროვნული ვალუტისღირებულების გაუფასურებას, რაც თავის მხრივ ნეგატიურ გავლენას იქონიებდა ქვეყნების ინფლაციის დონეზე. ინფლაციის ზრდა კი გამოიწვევდა შესაბამის თანმდევ ეკონომიკურ პრობლემებს.

სპეცოპერაციის მსვლელობისას დაახლოებით 134 მილიონი ფუნტი სტერლინგის ნომინალური ღირებულების ყალბი ბანკნოტები იქნა დამზადებული გერმანიაში.[3]


როგორ გავლენას ახდენს ფულის დიდი რაოდენობითგაყალბება-გასაღების პროცესი ქვეყნის ეკონომიკაზე?


ჩემი მსჯელობა შეეხება მე-20 საუკუნის დასაწყისში არსებულ მონეტარულ სისტემას, რომელიც დაფუძნებული იყო ოქროს სტანდარტზე, სადაც ფულის მასის ძირითად ნაწილს შეადგენდა ნაღდი ფული, შესაბამისად ჭარბი რაოდენობით ყალბი ფულის დაბეჭდვა და მისი სამომხმარებლო მასაში გავრცელება გამოიწვევდა ქვეყანაში არსებულ პროდუქტებზე მომენტალურად ფასების ზრდას რაც თავის მხრივ გადაითარგმნებოდა ინფლაციის ზრდაში.

უფრო კონკრეტულად კი, როდესაც გამოშვებული ფულის მასის ზრდა არ არის თანხვედრაში ქვეყნის რეალური მთლიანი შიდა პროდუქტის (მშპ-ს) ზრდის მაჩვენებელთან (Real GDP Growth Rate) აღნიშნული პროცესი იწვევს ეროვნული ვალუტის მსყიდველუნარიანობის დაქვეითებას, რაც თავის მხრივ იწვევს სამომხმარებლო პროდუქციაზე ფასების მატებას. პროდუქციაზე ფასების მატება კი იწვევს ინფლაციის დონის ზრდას ქვეყანაში.

მკვეთრად გაზრდილი ინფლაცია (ჰიპერინფლაცია) აფერხებს ქვეყნის ეკონომიკურ ზრდას, ქმნის ფინანსურ კრიზისს ქვეყანაში, აუარესებს ბიზნეს გარემოს და ქმნის არასტაბილურ სიტუაციას, რაც კიდევ უფრო მწვავდება საომარი ვითარების დროს, როდესაც ქვეყანაში გაზრდილია სამხედრო-ადმინისტრაციული ხარჯები და ქვეყნის სრული ფინანსური რესურსები მიმართულია შეიარაღებაზე.

სამიზნე ქვეყნის ეკონომიკის დიდი რაოდენობით ყალბი ბანკნოტებით "დაბომბვა" იწვევს ქვეყანაში არსებული ბიზნეს საქმიანობის, სავაჭრო ურთიერთობის მოშლას. ხოლო გრძელვადიან ეკონომიკურ პერიოდში კი ქვეყანაში ყალბი ფულების შემოდენის შეუწყვეტლობის შემთხვევაში მოსახლეობას ეკარგება ნდობა ეროვნული ვალუტის მიმართ, რაც თავის მხრივ კიდევ უფრო მეტად აქვეითებს ეროვნული ფულის მსყიდველუნარიანობას და ხელს უწყობს ინფლაციის ზრდას. გაზრდილი ფასები ამცირებს ერთობლივ მიწოდებას, გაზრდილი დანახარჯების გამო ადგილობრივი კომპანიები ამცირებენ საკუთარ წარმოებას.

რომ შევაჯამოთ, სამიზნე ქვეყანაში ყალბი ფულის მასობრივად შემოდენა და მისი სამომხმარებლო მასაში წარმატებულად გავრცელება იწვევს ეკონომიკის სრულ პარალიზებას, რაც ეკონომიკის განადგურებასთან ერთად იწვევს აღნიშნული სახელმწიფოს სამხედრო თავდაცვისუნარიანობის მოშლასაც. სამხედრო ოპერაციების პარალელურად "ეკონომიკური ომის"წარმოება წარმოადგენს ძალიან მძლავრ და ეფექტურ იარაღს.

სწორედ აღნიშნული პრობლემის მნიშვნელობიდან გამომდინარე, 1929 წელს ერთა ლიგის მიერ გამოიცა საერთაშორისო კონვენცია N-2623: "საერთაშორისო კონვენცია ყალბი ფულის წინააღმდეგ ბრძოლის შესახებ", რომლის მიხედვითაც ოფიციალურად საერთაშორისო დონეზე დაიგმო ვალუტის გაყალბება და კიდევ ერთხელ საერთაშორისო დონეზე მიენიჭა აღნიშნულ საქმიანობას კრიმინალის სტატუსი.[4]


საბჭოთა რუსეთის ფინანსური დაზვერვის საიდუმლო ოპერაცია


საქართველოს პირველ რესპუბლიკაში ყოველთვის მწვავე პრობლემას წარმოადგენდა ფულის გაყალბებასთან ბრძოლა. ფულის გაყალბება ითვლებოდა სპეკულაციის ერთ-ერთ სახეობად. სპეკულაციასთან ბრძოლა მიბარებული ჰქონდა საქართველოს პირველი რესპუბლიკის უშიშროების სამსახურის სპეციალურ დანაყოფს - განსაკუთრებულ რაზმს. განსაკუთრებული რაზმი შედიოდა დემოკრატიული რესპუბლიკის შინაგან საქმეთა სამინისტროს დაქვემდებარებაში, რომელსაც მეთაურობდა მელქისედეკ (მექი) კედია.[5]

განსაკუთრებული რაზმი სადაზვერვო და კონტრსადაზვერვო საქმიანობების პარალელურად ითავსებდა ფინანსური დაზვერვის სამუშაოებსაც, რასაც საკმაოდ ეფექტიანად ართმევდა თავს.

მაგალითისთვის, შინაგან საქმეთა სამინისტროს 1920 წლის ანგარიშის მიხედვით, მთელი წლის განმავლობაში განსაკუთრებულმა რაზმმა გამოააშკარავა და დააპატიმრა ყალბი ფულისა და საბუთების დამამზადებელი 33 პირი.[6]

ქართული ნაციონალური ფულადი ერთეულის - ბონის (მანეთის) ლოკალურ გაყალბებას ჰქონდა რიგი გამომწვევი ფაქტორები:

  • ქართული ბონი იყო ყველაზე მყარი ვალუტა ამიერკავკასიის რეგიონში, რომელიც მიიღებოდა რუსული რუბლისა და ამერიკავკასიის დემოკრატიული ფედერაციული რესპუბლიკის ბონის პარიტეტული კურსით. ქართულ ბონზე გაზრდილი მოთხოვნილების შესაბამისად იზრდებოდასპეკულანტთა ინტერესიც, მისი გაყალბებითფინანსური სარგებელი მიეღო.
  • პირველ პუნქტში ნახსენები მიზეზიდან გამომდინარე ქართული ბონი თავისუფლად მიმოიქცეოდა სომხეთისა და აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე და ჩრდილოეთ კავკასიაში ეს გარემოებაც ზრდიდა სპეკულანტთა ყურადღებას ქართული მანეთის გასაყალბებლად.
  • ქართული ფული 1921 წლამდე იბეჭდებოდა უხარისხო, უდამცავნიშნო ქაღალდზე. მხოლოდ 500 და 1000 მანეთის ნომინალის ქართული ბონების მცირე პარტია დაიბეჭდა რუსეთის იმპერიიდან შემორჩენილ დამცავნიშნიან ქაღალდზე, ე.წ. „ჰორიზონტალური რომბებით“ გაფორმებულ ფილიგრანზე. ფაქტიურად 1921 წლამდე არანაირ ტექნიკურ სირთულეს არ წარმოადგენდა სპეკულანტებისათვის შესაბამისი საბეჭდი დაზგების დამზადება და კუსტარულად ქართული ბანკნოტების დაბეჭდვა.

აღნიშნული პრობლემის გადასაჭრელად 1919 წლის მიწურულს საქართველოს მთავრობამ დაადგინა, რომ ქვეყანაში ჭვირნიშნიანი ფულის საბეჭდი ქაღალდის დიდი რაოდენობით შემოტანა აუცილებელი იყო.

ფინანსთა და ვაჭრობა-მრეწველობის მინისტრის, კონსტანტინე კანდელაკის, 1919 წლის 13 დეკემბრის მოხსენებაში ვკითხულობთ: „სახელმწიფო ქაღალდების დამამზადებელ ექსპედიციას მალე გამოელევა ქაღალდი... თუ ახლავე არ მივიღეთ სათანადო ზომები და არ დავამზადეთ მასალა, დავრჩებით ფულის ნიშნებს მოკლებული... საჭირო რაოდენობა სპეციალური ქაღალდისა სამი მილიარდი მანეთის დასამზადებლად უდრის 590.000 ფურცელს, ღირებულება კი 1 მილიონ 200 ათას იტალიურ ლირას... ჩვენს ბონზედ ეს ჯამი შეადგენს 24 მილიონს დღევანდელი კურსით“.[7]

იტალიიდან საქართველოში დამცავნიშნიანი საბეჭდი ქაღალდის ჩამოტანას საქართველოს მთავრობის მიერ იტალიაში წარმომადგენლად გაგზავნილი ნიკოლოზ ჯაყელი კურირებდა.[8]

გაფორმდა ხელშეკრულება იტალიის სააქციო საზოგადოება „არისტიდ სტადერინის“ პიეტრო მილანის ფაბრიკასთან საქართველოს რესპუბლიკისთვის სპეციალური საბეჭდი ქაღალდის მიწოდების შესახებ. იტალიიდან საქართველოში ფილიგრანული ქაღალდი 1920 წლის სექტემბერში, ოქტომბერში, ნოემბერსა და დეკემბერში პარტიებად შემოვიდა.[9]

იტალიიდან საქართველოში შემოსული ფილიგრანული ფულის საბეჭდი ქაღალდის დამცავი ნიშნები, ჭვირნიშნები, ვიზუალურად ჩარჩოში ჩასმული ქართული ასოებია: სდრ-ის მხატვრული კომბინაცია (ასოთა წყობა „სდრ“ იშიფრება, როგორც: საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა):

5000 მანეთის ნომინალის ბონი, დაბეჭდილი ჭვირნიშნიან ქაღალდზე, აბრევიატურით „სდრ“[10]


ქართული ფულის ჭვირნიშნიან ქაღალდზე ბეჭდვას უნდა გადაეჭრა ორი ძირითადი პრობლემა:

  1. ქართული ფულის გაყალბების შესაძლებლობის მინიმუმამდე დაყვანა.
  2. კარგი ხარისხის ქაღალდით დაბეჭდვისას დროში ფულის ცვეთადობის შემცირება, რაც დამატებითი ფულის მასის გამოშვებასა და მასთან დაკავშირებულ ადმინისტრაციულ ხარჯებს შეამცირებდა.


„როგორც ევროპული სახელმწიფოების პრაქტიკამ დაამტკიცა, ქაღალდის ფულის ნიშნების 30% აღებ-მიცემობაში იცვითება და იკარგება, მით უმეტეს ეს მოსალოდნელია ჩვენში, სადაც ბეჭდვის ტეხნიკა და თვით ქაღალდის ღირსება დაბალ დონეზე სდგას“ - აღნიშნავდა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ფინანსთა და ვაჭრობა მრეწველობის მინისტრი, კონსტანტინე კანდელაკი.[12]

იტალიიდან ჩამოტანილ სპეციალურ ფილიგრანულ ქაღალდზე საქართველოს რესპუბლიკის მხოლოდ უმაღლესი ნომინალის - 5000 მანეთის ნომინალის ბანკნოტები დაიბეჭდა, რომლის გამოშვებაც სახელმწიფო ქაღალდების საბეჭდმა ექსპედიციამ 1921 წლის 1 თებერვალს მიღებული სახელმწიფო დეკრეტის საფუძველზე დაიწყო.[13]

შესაბამისად, იტალიიდან შემოტანილ ფილიგრანულ ქაღალდზე დაბეჭდილი 5000-მანეთიანი ბონი მეტი გამძლეობითა და კარგი ხარისხით გამოირჩეოდა. ბანკნოტებზე არსებული სპეციალური დამცავი ნიშნები, ჭვირნშნები კი მის გაყალბებას პრაქტიკულად შეუძლებელს ხდიდა უცხო ხელისთვის.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის არსებობის პერიოდში, 1921 წლამდე, ფულის გაყალბებასთან ბრძოლის ერთადერთ საშუალებას საქართველოს უშიშროების სამსახურის (განსაკუთრებული რაზმის სპეციალური დანაყოფის) ეფექტური მუშაობა და სპეკულაციაზე გამკაცრებული სისხლის სამართლის ნორმები წარმოადგენდა.

საქართველოს რესპუბლიკის კანონმდებლობით ყალბი ფულის მბეჭდავები ისჯებოდნენ კანონის სრული სიმკაცრით.

1920 წლის 27 იანვარს საქართველოს იუსტიციის სამინისტრომ გამოაცხადა მსჯავდებულთა სრული ამნისტია, რაც არ შეეხო ფულის გაყალბებისა და სხვა ფინანსური სპეკულაციებისთვის გასამართლებულ პირებს, მეტიც, 1920 წლის 11 აგვისტოს საქართველოს დამფუძნებელ კრებაზე გაიმართა სხდომა ახალი დეკრეტის დასამტკიცებლად - "დეკრეტი ყალბი საკრედიტო ქაღალდების დამზადების დანაშაულობისათვის პასუხის გების გაძლიერებისა".[14] მომდევნო დღეებში დეკრეტი დამტკიცდა საქართველოს დამფუძნებელი კრების მიერ, რომელმაც ერთხმად მიიღო დადგენილება, ფულის გამყალბებელთა მიმართ სისხლის სამართლის უმაღლესი სასჯელის ზომის - უვადო კატორღის დაწესების შესახებ.

აღნიშნული კანონპროექტი კიდევ ერთხელ ცხადყოფს თუ რაოდენ დიდი ყურადღება ექცეოდა ყალბი ფულის მიმოქცევის აღკვეთას და რამდენად სერიოზულ პრობლემას წარმოადგენდა აღნიშნული საკითხი საქართველოს იმჟამინდელი ხელისუფლებისათვის.

სპეკულაციასთან ბრძოლის კიდევ ერთ ხერხად შესაძლოა ჩაითვალოს პრესაში ხშირად გამოქვეყნებული მწვავე პუბლიკაციები:


ორგვარი სპეკულანტის სახე: 1) არასასურველი; 2) სასურველი.[15]

[16]


საბჭოთა რუსეთმა საქართველოსთან "ეკონომიკური ომი" 1921 წლის რუსეთ-საქართველოს ომამდე ერთი წლით ადრე დაიწყო. 1920 წელს საბჭოთა რუსეთმა დაამყარა სრული კონტროლი ჩრდილოეთ კავკასიაზე და საქართველოს მეზობლები, სავაჭრო-სტრატეგიული პარტნიორი ქვეყნები - აზერბაიჯანი და სომხეთიც დაიპყრო. გარდა ამისა, 1920 წლის მაისში საბჭოთა რუსეთმა აზერბაიჯანიდან გააგრძელა წინსვლა და საქართველოს საზღვრებში შეიჭრა, რასაც რამდენიმეკვირიანი ომი მოჰყვა რუსეთისა და საქართველოს სამხედრო ნაწილებს შორის. 1920 წლის მიწურულს საქართველო აღმოჩნდა სრულ ეკონომიკურ იზოლაციაში, საქართველომ დაკარგა სავაჭრო-ეკონომიკური პარტნიორები ჩრდილოკავკასიაში, სომხეთისა და აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკების ოკუპაციის გამო.

ეკონომიკურ იზოლაციაში მყოფ საქართველოს რესპუბლიკას 1921 წლის 15 თებერვალს საბჭოთა რუსეთის არმია თავს დაესხა და მის წინააღმდეგ სრულმასშტაბიანი ომი წამოიწყო.

1921 წლის 24 თებერვალს ქართულ ჟურნალ-გაზეთებში გავრცელდა ფინანსთა სამინისტროს მოწოდებები საქართველოს მოსახლეობისადმი, სადაც აღნიშნული იყო რომ ბოლშევიკები ქალაქ კავკავში (ამჟამინდელ ვლადიკავკაზში) და ქალაქ ნაზრანში ამზადებდნენ აუარებელ ყალბ ქართულ ბანკნოტებს, რომლის შემოდენაც ხდებოდა საქართველოს ტერიტორიაზე.



ფინანსთა სამინისტრო თავის განცხადებასთან ერთად დეტალურად იძლეოდა ინსტრუქციას, თუ როგორ უნდა გაერჩია საქართველოს მოქალაქეს ნამდვილი, ოფიციალურად გამოშვებული ქართული ბონი, ყალბი, რუსეთის სპეცსამსახურების მიერ დამზადებული ბონისაგან:

" ბოლშევიკები ყალბ ბონებს ამზადებენ

თბილისი, თებ. 24. ფინანსთა სამინისტრო საყოველთაოდ აცხადებს, რომ ჩვენი მტრების - ბოლშევიკებს მიერ აუარებელი ყალბი ათას მანეთიანი ბონები იბეჭდება კავკავში[17] და ს. ნაზრანში,[18] რომლებსაც სხვადასხვა საშუალებით ეზიდებიან საქართველოსაკენ.

ამ ყალბ ბონების დამახასიათებელი ნიშნები შემდეგია: პირველ გვერდზე, სადაც არაბულ ციფრით აწერია 1000 ამ რიცხვის ქვევით ყალბ ბონებზე სწერია: ბონებისათვის პასუხისმგებელია საქართველოს რესპუბლიკა მთელი თავი ქონებით, ხოლო ნამდვილ ბონებზე სწერია: მთელი თავისი ქონებით. ამავე გვერდზე ფინანსთა მინისტრის კ. კანდელაკის ხელის მოწერა შემდეგნაირად არის გამოსახული:

ასო კ-ნის ზევით დასმული აქვს წერტილი, ხოლო ნამდვილ ბონზე ასო კ-ნის მარჯვინ ქვევით ასვია წერტილი. მეორე გვერდზე, სადაც რესპუბლიკის ღერბია გამოსახული, ამ ღერბის ქვევით ყალბ ბონზე აწერია: დაიაჯება სისხლის სამართლის წესით, ხოლო ნამდვილ ბონზე სწერია: დაისჯება სისხლის სამართლის წესით. (სდს)."[19]

კვლევაში წარმოდგენილია უნიკალური ფოტო-მასალა ყალბი ქართული ბონების, რომელიც იბეჭდებოდა ჩრდილოკავკასიაში, საბჭოთა რუსეთის სპეცსამსახურების მიერ:


ყალბი ბონის ავერსი

ყალბი ბონის რევერსი


შედარებისთვის აქვე დავურთოთ ნამდვილი, საქართველოს სახელმწიფო ქაღალდების დამამზადებელი ექსპედიციის მიერ გამოშვებული 1000 მანეთის ღირებულების ბონის სურათები:


ბანკნოტის ავერსი

ბანკნოტის რევერსი


ყალბი და ნამდვილი ბონების ფოტოებზე დაკვირვებისას ვამჩენვთ ზუსტად იმ განსხვავებებს, რაც მითითებული იყო ფინანსთა სამინისტროს საგანგებო განცხადებაში, კერძოდ:

  • ყალბ ბონზე ავერსის მხარეს ვხვდებით დაუსრულებელ სიტყვას - თავი, რომლის მაგივრადაც უნდა ყოფილიყო სიტყვა - თავისი.

  • ყალბი ბონის ავერსზე ფინანსთა მინისტრის ფაქსიმილესთან არის განსხვავება, კერძოდ, ყალბ ბონზე -ს ზევით დატანილი აქვს წერტილი, როდესაც ნამდვილ ბონზე ასო -ის მარჯვინ ქვევით ვხვდებით წერტილს:

  • ყალბი ბანკნოტის რევერსზე დატანილი სახელმწიფო გერბის ქვემოთ არსებულ ნაწერში არის დაშვებული გრამატიკული უზუსტობა, სიტყვა დაისჯება-ს მაგივრად, წერია დაიაჯება:

ასევე საგულისხმოა ითქვას, რომ კონკრეტულად აღნიშნულ გაყალბებულ ქართულ ბონს რევერსზე დატანილი აქვს საბჭოთა საქართველოს ფინანსთა სახალხო კომისარიატის ბეჭედი და თარიღი - 25 აგვისტო 1922 წლის, რაც გვაფიქრებინებს, რომ საქართველოს პირველი რესპუბლიკის ოკუპაციის შემდგომ, საბჭოთა საქართველოს ხელისუფლება ახორციელებდა 1921 წლის რუსეთ-საქართველოს ომის დროს მოსახელობაში გავრცელებული ყალბი ქართული ბანკნოტების გამოაშკარავებასა და ფულის მასის ცირკულაციიდან ამოღებას.


ვინ შეიძლება მდგარიყო ქართული ბონების მასობრივად გაყალბება-გასაღების სპეცოპერაციის უკან?


ლოგიკურია ვივარაუდოთ, რომ ყველაზე პროფესიონალურად და ეფექტურად ქართული ფულის მასობრივად გაყალბებისა და შემდგომ მისი გასაღების სპეცოპერაციას ჩაატარებდა ის უწყება, რომელიც თვითონ პასუხისმგებელი იყო აღნიშნული საქმიანობის აღკვეთაში. როგორც უკვე ითქვა კვლევის შესავალში, ფინანსურ დაზვერვას ევალება ფულის გაყალბება-გავრცელების აღკვეთა. აღნიშნული სპეცსამსახურის თანამშრომლებს აქვთ დიდი გამოცდილება და ძალიან კარგად ესმით თუ როგორ მუშაობს ფულის გაყალბების პროცესი.

საბჭოთა რუსეთის ფინანსური დაზვერვის სამსახური შედიოდა საბჭოთა რუსეთის უშიშროების - საგანგებო კომისიის (ჩეკა-ს) ქვედანაყოფში. ფინანსური დაზვერვა ექვემდებარებოდა ჩეკა-ს სპეკულაციასთან ბრძოლის განყოფილებას.[20] სწორედ აღნიშნული განყოფილება იყო პასუხისმგებელი სრულიად საბჭოთა რუსეთის სოციალისტური რესპუბლიკის მასშტაბით გამოევლინა და აღეკვეთა სხვადასხვა სახის ფინანსური დანაშაული.[21]

1921 წლის ომის დროს სწორედ აღნიშნულ სამსახურს უნდა დავალებოდა ფინანსური სპეცოპერაციის ჩატარება საქართველოს რესპუბლიკის ეკონომიკის დესტაბილიზაციისათვის.

ის ფაქტი რომ ომის დაწყებიდან მე-9 დღეს ფინანსთა სამინისტრომ გაავრცელა დეტალური ინფორმაცია იმის შესახებ, თუ რა სახის ყალბი ბანკნოტები შემოდიოდა საქართველოში და ასევე საკუთარ განცხადებაში აღნიშნა კონკრეტული ქალაქებიც - კავკავი და ნაზრანი, სადაც იბეჭდებოდა ყალბი ქართული ბონები, გვაფიქრებინებს, რომ ქართულმა სპეცსამსახურებმა ზუსტად იცოდნენ აღნიშნული ოპერაციის დეტალები. ფაქტი იმისა, რომ ქართული უშიშროება ფლობდა ინფორმაციას თუ სად, რომელ ქალაქში იყო განთავსებული ყალბი ფულის საბეჭდი მანქანები, გვაძლევს საშუალებას, ვივარაუდოთ, რომ ქართული დაზვერვა უფრო კონკრეტულ ინფორმაციასაც ფლობდა: ქართულმა მხარემ იცოდა ყალბი ფულის ბეჭდვის კონკრეტული ადგილსამყოფელი კავკავში და ნაზრანში, ასევე ფლობდა ინფორმაციას იმ პირებზე, რომლებიც ჩართულები იყვნენ ამ საიდუმლო სპეცოპერაციის დაგეგმვა-განხორციელებაში. რა თქმა უნდა აღნიშნული დეტალები მიწოდებული იყო საქართველოს ფინანსთა სამინისტროსთვისაც.

ქართული ბონის მასობრივად გაყალბების სპეცოპერაციიდან ჩვენ ვიგებთ ბევრ ძალიან მნიშვნელოვან დეტალს, კერძოდ:

  • ყალბი ბანკნოტებით საქართველოს ეკონომიკის "დაბომბვა" დაიგეგმა რუსეთ-საქართველოს ომის დაწყებამდე დიდი ხნით ადრე, რადგან შესაბამისი სპეცოპერაციის გეგმის შემუშავებას, შესაბამისი საბეჭდი დაზგებისა და ლითოგრაფიული ყალიბების ჩამოსხმას სჭირდება შესაბამისი დრო. ასევე, ყალბი ფულის საქართველოში გასაშვებად საჭირო იქნებოდა საკმაოდ დიდი რაოდენობის წინასწარ დაბეჭდილი ბანკნოტების მარაგის შექმნა, საუბარია მილიონობით ყალბი ქართული ბონების რეზერვის შექმნაზე, რომელსაც უნდა გამოეწვია სავაჭრო-ბიზნეს საქმიანობების სრული პარალიზება საქართველოში, სამხედრო მოქმედებების პარალელურად.
  • რუსეთის საბჭოთა სარდლობა სერიოზულად განიხილავდა საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკასთან ომის დროში განგრძობადობის სცენარს. რუსეთის ბოლშევიკური მთავრობა დარწმუნებული რომ ყოფილიყო თავის სამხედრო პოტენციალში, სამხედრო სამზადისის პარალელურად ფინანსური შეტევის ოპერაციას არ დაიწყებდა, რადგან აზრს იქნებოდა მოკლებული. ყალბი ფულით მოწინააღმდეგე ქვეყნის ეკონომიკის "დაბომბვას" აზრი აქვს ომის დროში გაწელვის შემთხვევაში, როდესაც სამხედრო მოქმედებები გრძელდება რამდენიმე თვე, რამდენიმე წელი. ამ დროს ფინანსური შეტევა ძალიან ეფექტიანია, რადგან იწვევს ოპონენტი სახელმწიფოს ეკონომიკის პარალიზებას, აქვეითებს მის თავდაცვითუნარიანობას და ახდენს საზოგადოებაში არეულობის შეტანას, იწვევს ე.წ. სედიციის ეფექტს.[22]
  • საბჭოთა ფინანსური დაზვერვის უწყებებმა გაყალბებისთვის "მიზანში ამოიღეს" სწორედ 1000 მანეთის ნომინალის ქართული ბანკნოტები, რადგან აღნიშნული ფულადი ერთეული წარმოადგენდა უმაღლესი ნომინალის - 5000 მანეთის ნომინალის ბანკნოტის შემდგომ რიგით მეორე ყველაზე მაღალ საფასო ფულად ერთეულს, რომელიც იბეჭდებოდა უჭვირნიშნოდ. მისი გაყალბება, 5000-მანეთიანი ბანკნოტებისგან განსხვავებით, არ წარმოადგენდა დიდ ბარიერს საბჭოთა სპეცსამსახურებისთვის. ასევე, 1000-მანეთიანი ბანკნოტების ნომინალური ღირებულებიდან გამომდინარე მისი გაყალბება იქნებოდა ძალიან ეფექტიანი.
  • რუსეთის უშიშროების მკაცრად გასაიდუმლოებული სპეცოპერაცია მალევე გამოაშკარავდა. რუსეთ-საქართველოს ომის მიმდინარეობისას ქართული სპეცსამსახურები იყვნენ სრულ მზადყოფნაში ომის მიმდინარეობისას ნებისმიერი სახის სპეკულაციის აღსაკვეთად. აღნიშნულზე კვლევის მიმდინარეობისას ვისაუბრებ დეტალურად.

5000-მანეთიანი ნომინალის ბანკნოტების ბეჭდვა 1921 წლის 1 თებერვლიდან დაიწყო, შესაბამისად 1921 წლის რუსეთ-საქართველოს ომის დასაწყისისთვის ძირითადი სავაჭრო-ეკონომიკური საქმიანობა სწორედ 1000-მანეთიანი ბანკნოტებით უნდა მომხდარიყო საქართველოს ტერიტორიაზე. ინფლაციის გათვალისწინებით საზოგადოებაში ყველაზე დიდი მოთხოვნა სწორედ აღნიშნულ ფულის კუპიურებზე უნდა ყოფილიყო, მანამ სანამ ახლად დამტკიცებული 5000-მანეთიანი ბანკნოტების დაბეჭდვა და გავრცელება დაიწყებოდა სამომხმარებლო მასაში. აღნიშნული ფაქტორიც კიდევ უფრო მეტ მნიშვნელობას ანიჭებდა რუსული დაზვერვისათვის 1000-მანეთიანი ქართული ბონების გასაყალბებლად. საქართველოსთან ომის დროში გაწელვის შემთხვევაში, სწორედ ამ ბანკნოტების დიდი რაოდენობით გაყალბება-გასაღების ოპერაციას უნდა მოეხდინა საქართველოს ეკონომიკის პარალიზება და შესაბამისად საქართველოს თავდაცვითუნარიანობის შესუსტება.

როგორც უკვე ითქვა, მილიონობით ყალბი ქართული ბანკნოტები იბეჭდებოდა ქალაქ ვლადიკავკაზსა და ნაზრანში. აღნიშნული ფაქტი კიდევ ერთხელ მიუთითებს ამ ქალაქების სტრატეგიულ მნიშვნელობაზე. სწორედ ამიტომ, შემთხვევით არაა, რომ საქართველოს ხელისუფლებას 1918-1921 წლებში ჰქონდა შექმნილი მძლავრი აგენტურული ქსელიჩრდილოკავკასიაში, რომლის ცენტრსაც სწორედ ვლადიკავკაზი (კავკავი) წარმოადგენდა, სადაც განთავსებული იყო საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის საკონსულო, რომელიც დიპლომატიური საქმიანობის საფარქვეშ ახორციელებდა სადაზვერვო ოპერაციებს.[23] სწორედ აღნიშნული უწყებების დამსახურება უნდა ყოფილიყო ქართული ფულის გაყალბებასთან დაკავშირებული ოპერატიული ინფორმაციის მალევე მიწოდება საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ხელისუფლებისათვის.

1921 წლის რუსეთ-საქართველოს ომის ანალიზისას ნათლად ჩანს საქართველოს მთავრობის სრული მზადყოფნა რუსეთის უშიშროების მხრიდან ნებისმიერი სახის სპეკულაციის შესაძლო განხორციელებაზე:

  • 1921 წლის რუსეთ-საქართველოს ომის დაწყებისთანავე შესაძლო არეულობებისა და სპეკულაციური ხასიათის საქმიანობების თავიდან აცილების მიზნით დაწესდა კომენდანტის საათი 22:00 საათიდან დილის 06:00 საათამდე;[24]
  • 16 თებერვალს გამოიცა შესაბამის განკარგულებათა ნუსხა, რომლის მიხედვითაც ღამის საათებში დედაქალაქში დაიწყო პატრულირება მილიციამ და სამხედრო დანაყოფებმა;[25]
  • აიკრძალა ყოველგვარი მიტინგი და სახალხო შეკრება, წინასწარ თბილისის მილიციის უფროსის, პოლკოვნიკ ვლადიმერ სულაქველიძის საქმის კურსში ჩაყენების გარეშე;
  • შესაძლო ბოლშევიკური აგიტაციისა და საზოგადოებაში დეზინფორმაციის შეტანის აღსაკვეთად საქართველოში გამომავალ ჟურნალ-გაზეთებს დაევალათ გამოცემული ნომრის თითო ეგზემპლარი ჩაებარებინათ თბილისის გენერალ-გუბერნატორის კანცელარიაში გადასახედად;
  • სპეციალური განკარგულებით, საქართველოს ძალოვანმა უწყებებმა დაიწყეს 24 საათიანი აღრიცხვა უცხო ქვეყნისა და საქართველოს მოქალაქეების, რომლებიც ცხოვრობდნენ სასტუმროებსა და ბინებში ქირით. მკაცრად კონტროლდებოდა საბინაო დავთრებში შეტანილი ყოველი ცვლილება;[26]
  • ამიერიდან საბოტაჟის მცდელობისათვის, აგენტურული საქმიანობისა თუ სპეკულაციური ქმედებებისთვის დაპატიმრებული პირები, მათ შორის ფულის გაყალბება-გასაღებისთვის დაკავებული მოქალაქეები გადაეცემოდნენ სამხედრო სასამართლოს;[27]
  • შეიქმნა საქართველოში მოქმედი კომერციული ბანკებისა და საფინანსო უწყებების გაერთიანება - სპეციალური ფინანსური კომისია.

1921 წლი ომის დროს, საქართველოს უშიშროებამ ოპერატიულ ინფორმაციაზე დაყრდნობით დააპატიმრა საბჭოთა რუსეთის, საბჭოთა სომხეთისა და საბჭოთა აზერბაიჯანის დიპლომატიური მისიები, რომლებიც შემჩნეულნი იყვნენ სადაზვერვო საქმიანობაში. თავისუფლად შესაძლებელია ვივარაუდოთ, რომ საქართველოს ტერიტორიაზე დიპლომატიური იმუნიტეტის საფარქვეშ მოქმედი საბჭოთა აგენტურა ჩართული ყოფილიყო კავკავიდან და ნაზრანიდან დიდი რაოდენობით ქართული ბანკნოტების შემოტანა-გასაღებაში.

სამწუხაროდ შესაბამისი წყაროების არარსებობის გამო ამ დროისთვის შეუძლებელია მტკიცებით ფორმაში ვისაუბროთ პირველი რესპუბლიკის მიმართ ჩადენილ ფინანსურ დანაშაულში საქართველოში მოქმედი საბჭოთა დიპლომატიური კორპუსის ჩართულობაზე.

რუსეთ-საქართველოს ომის მიმდინარეობისას მთელი ქვეყნის ტერიტორიაზე შეიქმნა სპეციალური კონტრსადაზვერვო ქსელი, რომელსაც ევალებოდა საბჭოთა აგიტატორებისა და სპეკულანტების გამოვლენა-დაპატიმრება. მაგალითისთვის, 1921 წლის 20 თებერვალს, თბილისში მოქმედმა მილიციის აგენტურამ გამოავლინა და დააკავა ექვსი პირი, რომელთაც ბრალი ედებოდათ სპეკულაციურ საქმიანობაში. დაპატიმრებულები გადაეცნენ სამხედრო სასამართლოს.[28]

საქართველოში დიდი რაოდენობით ყალბი ბანკნოტების შემოდენისა და არსებული ეკონომიკური კრიზისის გადასაჭრელად დაარსდა "მთავარი ფინანსური კომისია", რომელშიც შედიოდა შემდეგი საფინანსო უწყებები:

  • საქართველოს ცენტრალური სავაჭრო-სამრეწველო ბანკი;
  • ამიერკავკასიის ბანკი;
  • იტალო-კავკასიის ბანკი;
  • საქართველოს ვაჭართა ბანკი;
  • საქართველოს მეფაბრიკეთა და მექარხნეთა საზოგადოება.

მთავარი ფინანსური კომისიის თავმჯდომარედ აირჩიეს პართენ გოთუა, გამოცდილი ეკონომისტი, ქალაქ თბილისის თვითმმართველობის ხმოსანი და თბილისის თვითმმართველობის საფინანსო-საბიუჯეტო კომისიის წევრი.[29]

ქვეყანაში არსებული მწვავე ეკონომიკური კრიზისის გამო, საქართველოს პირველი რესპუბლიკის ფინანსთა და ვაჭრობა-მრეწველობის სამინისტრომ მიიღო გადაწყვეტილება გადასახადებზე ერთი თვით სრული მორატორიუმი გამოეცხადებინა.[30]


დასკვნა


2022 წლის გადმოსახედიდან, 1921 წლის რუსეთ-საქართველოს ომის გასვლიდან 100 წლის შემდგომ, რთულია ზუსტად ვთქვათ რა სახის ეკონომიკური ზიანი მიადგა საქართველოს, ეროვნული ფულადი ნიშნების მასობრივად გაყალბება-გასაღების ოპერაციიდან.

თუმცა, სტატისტიკა მეტყველებს, რომ საქართველოს საბჭოთა რუსეთის მიერ ოკუპირების შემდეგ მალევე ბონის მსყიდველუნარიანობა მკვეთრად შემცირდა და საგრძნობლად გაიზარდა ინფლაციის დონე ქვეყანაში:[31]



საქართველოს დაპყრობამდე, თებერვლის თვეში, ქართული ბონის თვითღირებულებამ ერთ ოქროს მანეთთან შეადგინა 2000:1-ზე[32], მაშინ როდესაც საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ოკუპაციის მეორე თვეს, აპრილში თანაფარდობამ7700:1-თან შეადგინა. ოკუპაციიდან ერთ თვეში ქართული ბონი 3.85-ჯერ გაუფასურდა.

1921 წლის მიწურულს, დეკემბრის თვეში, ოქროს მანეთთან ბონის თანაფარდობამ რეკორდულ მაჩვენებელს მიაღწია: 57500 ქართული ბონი - ერთ ოქროს მანეთთან.

საქართველოს ოკუპირების პირველ წელს ეროვნული ფულადი ნიშნები დაახლოებით 28.75-ჯერ გაუფასურდა ოქროს მანეთთან მიმართებაში.

ეროვნული ფულადი ნიშნების რეკორდულად გაუფასურებისა და ჰიპერინფლაციის დაწყების ფონზე რეკორდულად გაიზარდა ფულის ბეჭდვაც საქართველოში.

მაგალითისთვის, 1921 წლის თებერვალში საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობამ გამოსცა 7.3 მილიარდი მანეთის ღირებულების ბონი, როდესაც საბჭოთა საქართველოს მთავრობის მიერ დეკემბრის თვეში დაბეჭდილ ბონთა ნომინალურმა რაოდენობამ - 29 მილიარდი შეადგინა.[33]

რა თქმა უნდა ქართული ბონის მსყიდველუნარიანობის დაქვეითებაში გავლენას იქონიებდა 1921 წლის რუსეთ-საქართველოს ომის პერიოდში საქართველოს ტერიტორიაზე შემოსული დიდი რაოდენობით ყალბი ბანკნოტებიც, თუმცა კონკრეტულად რა სახის ზიანი მიიღო საქართველოს ეკონომიკამ და რა სახის გავლენა იქონია აღნიშნულმა სპეცოპერაციამ ქართული ბონის კურსზე და ინფლაციაზე არასაკმარისი ინფორმაციის გამო სამწუხაროდ ამ ეტაპზე შეუძლებელია ითქვას.


ნაშრომი პირველად გამოქვეყნდა საქართველოს ეროვნული არქივის პროექტის ფრაგლებში.


ბიბლიოგრაფია:

საქართველოს ეროვნული არქივი, საისტორიო ცენტრალური არქივი (სცსა):

  • სცსა. ფ. №1863; აღ.1, ს. 543;
  • სცსა. ფ. №1836; აღ. 1 ს. 309;
  • სცსა. ფ. №1833; აღ. 1, ს. 1202.

წიგნები, სტატიები, კვლევები:

  • „საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა (1918-1921), ენციკლოპედია-ლექსიკონი“, თბილისი, 2018 წ;
  • საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკა, ი. იაკობაშვილი,
  • ნ. სეფიაშვილი, „საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა. საქართველოს პირველი რესპუბლიკის ფინანსთა სამინისტრო, პირველი ქართული ფულადი ნიშნების ემისია 1918-1921 წლებში“, თბილისი, 2018 წ;
  • ნ. სეფიაშვილი, „ერთ ბანკნოტში ჩატეული საქართველოს ისტორია“, თბილისი, 2021 წ;
  • გაზეთი „ეშმაკის მათრახი“, №13, 1920 წ;
  • გაზეთი „ერთობა“, №37, 1921 წ;
  • გაზეთი „ერთობა“, №39, 1921 წ;
  • გაზეთი „ერთობა“, №43, 1921 წ;
  • გაზეთი „საქართველოს რესპუბლიკა“, №41, 1921 წ;
  • გაზეთი „საქართველო“, №37, 1921 წ.
  • გაზეთი „Собрание Узаконений и Распоряжений Правительства“, №66, 1918 წ;
  • საქართველოს ფინანსური მონიტორინგის სამსახური:
  • საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს საგამოძიებო სამსახური:
  • ამერიკის შეერთებული შტატების ფინანსურ დანაშაულებთან ბრძოლის სააგენტო:
  • ეგმონტის ჯგუფი:
  • გაეროს ხელშეკრულებების კრებული:
  • დავით ხვადაგიანი, „კავკაველი: საიდუმლო ომი დარიალის კართან“, (2021): https://civil.ge/ka/archives/443462
  • საქართველოსპარლამენტისეროვნულიბიბლიოთეკა, შალვაქარუმიძისბიოგრაფია:
  • Steven M. Efremov., „The Role of Inflation in Soviet History: Prices, Living Standards, and Political Change“, (2012):
  • Фонд Последний Адрес, „Москва, Большая Дмитровка, 23“:
  • მ. ხოსიტაშვილი, ე. ჯგერენაია, „საქართველოს დამფუძნებელი კრება : სხდომის ოქმები : ტომი VII“, თბილისი, 2019 წ;


საქართველოს ეროვნული არქივის მხარდაჭერით შესრულებული ჩემი კვლევები. კვლევის გაცნობა შესაძლებელია ონლაინ, მითითებულ ბმულზე:

https://archive.gov.ge/storage/old_files/doc/3/3936.pdf

https://archive.gov.ge/storage/files/doc/banknotshi_chateuli_sakartvelos_istoria.pdf

https://www.fms.gov.ge/geo/page/about

http://is.ge/ka-ge/

https://www.fincen.gov/about/mission

https://egmontgroup.org/en

https://treaties.un.org/pages/LONViewDetails.aspx?src=LON&id=559&chapter=30&clang=_en

http://www.nplg.gov.ge/emigrants/ka/00000181/

https://dc.etsu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=2667&context=etd

https://www.poslednyadres.ru/news/news165.htm



[1] "ეკონომიკური ომი" - პირობითად ასე ვუწოდოთ მიზანმიმართულ პროცესს, რომლის მთავარი ამოცანაა სამხედრო ოპერაციების პარალელურად მოწინააღმდეგე სახელმწიფოს ეკონომიკური პოტენციალის დასუსტება და შიდა დესტაბილიზაციის გამოწვევა.

[2] Kevin C. Ruffner; "On the Trail of Nazi Counterfeiters"; აშშ-ს ცენტრალური სადაზვერვო ბიურო. https://www.cia.gov/readingroom/docs/DOC_0005548952.pdf

[3] იხილეთ იგივე წყარო.

[4] გაეროს ხელშეკრულებების კრებული

https://treaties.un.org/pages/LONViewDetails.aspx?src=LON&id=559&chapter=30&clang=_en

[5] დიმიტრი სილაქაძე; „საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა (1918-1921), ენციკლოპედია-ლექსიკონი“, თბილისი, 2018 წ., გვ. 86.

[6] საქართველოს ცენტრალური საისტორიო არქივი (შემდეგში სცსა), ფ. №1863, აღ.1, ს. 543, ფურც. 1

[7] ნიკოლოზ სეფიაშვილი, „საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა. საქართველოს პირველი რესპუბლიკის ფინანსთა სამინისტრო, პირველი ქართული ფულადი ნიშნების ემისია 1918-1921 წლებში“, თბილისი, 2018 წ., გვ.34

[8] იქვე.

[9] იქვე.

[10] ნიკოლოზ სეფიაშვილი, „ერთ ბანკნოტში ჩატეული საქართველოს ისტორია“, თბილისი, 2021 წ., გვ.15

[12] სცსა. ფ. №1836. აღ. 1 ს. 309 ფურც.1

[13] სცსა. ფ. №1833, აღ. 1, ს. 1202, ფურც. 3.

[14] საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკა, „საქართველოს დამფუძნებელი კრება : სხდომის ოქმები : ტომი VII“, თბილისი, 2019 წ., გვ. 398.

[15] გაზეთი „ეშმაკის მათრახი“, №13, 1920 წ., გვ.4

[16] გაზეთი „ეშმაკის მათრახი“, №13, 1920 წ., გვ.13

[17] კავკავი - დღევანდელი ვლადიკავკაზი, ქალაქი ჩრდილოეთ ოსეთში.

[18] ნაზრანი - ქალაქი ინგუშეთში.

[19] გაზეთი „ერთობა“, №43, 1921 წ., გვ.2.

[20] Всероссийская Чрезвычайная Комиссия по борьбе с контрреволюцией и саботажем (ВЧК), отдел по борьбе со спекуляцией.

[21] გაზეთი „Собрание Узаконений и Распоряжений Правительства“, №66, 1918 წ., გვ.1.

[22] სედიცია (ინგლისურად Sedition) - ბრიტანული ტერმინი, რომელიც აღნიშნავს გამიზნულ საქმიანობას, საზოგადოებაში მღელვარებისა და არეულობის შესატანად, რომლის მთავარი ამოცანაა კანონიერი ხელისუფლების დამხობა აჯანყებისა და რევოლუციის გზით.

[23] დავით ხვადაგიანი, „კავკაველი: საიდუმლო ომი დარიალის კართან“, თბილისი, 2021 წ., https://civil.ge/ka/archives/443462

[24] გაზეთი „საქართველო“, №37, 1921 წ., გვ.3.

[25] იქვე.

[26] გაზეთი „ერთობა“, №37, 1921 წ., გვ.2.

[27] იქვე.

[28] გაზეთი „ერთობა“, №39, 1921 წ., გვ.1.

[29] გაზეთი „საქართველოს რესპუბლიკა“, №41, 1921 წ., გვ.2.

[30] გაზეთი „საქართველოს რესპუბლიკა“, №41, 1921 წ., გვ.2.

[31] ნიკოლოზ სეფიაშვილი, „საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა. საქართველოს პირველი რესპუბლიკის ფინანსთა სამინისტრო, პირველი ქართული ფულადი ნიშნების ემისია 1918-1921 წლებში“, თბილისი, 2018 წ., გვ. 41.

[32] ოქორს მანეთი იგივე ოქროს რუბლი - რუსეთის იმპერიის ოქროს ფულადი ერთეული, რომელიც შემოღებულ იქნა 1897 წლის ფულადი რეფორმის შედეგად ქვეყანაში ოქროს მონომეტალიზმის დამკვიდრებით.

[33] ნიკოლოზ სეფიაშვილი, „საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა. საქართველოს პირველი რესპუბლიკის ფინანსთა სამინისტრო, პირველი ქართული ფულადი ნიშნების ემისია 1918-1921 წლებში“, თბილისი, 2018 წ., გვ.41.


სხვა ბლოგები
არქივების ჩაკეტვით რუსული დეზინფორმაცია ხეირობს
2024-01-12
...
ყარაიაზის მატრიარქი - ფარი-ხანუმ სოფიევა
2017-03-08
ყველას ნახვა