საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ეკუმენურ მოძრაობაში გაწევრიანება - პოლიტიკური ინსტრუმენტი საბჭოთა კავშირისთვის
უკრაინაში მიმდინარე ომმა და რუსეთის ეკლესიის დამოკიდებულებებმა კიდევ ერთხელ გამიმძაფრა მოტივაცია, ვიკვლიო „საბჭოთა რელიგიურობა“. არსებულ ფაქტებს შორის კორელაცია ხშირ შემთხვევაში მძაფრად ჩანს და მარტივად შეგვიძლია ვთქვათ, რომ დღევანდელი რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის დამოკიდებულება, ნათლად წარმოაჩენს, თუ რამდენად მნიშვნელოვანი მექანიზმი იყო ეკლესია საბჭოთა პერიოდში პოლიტიკური მიზნების მისაღწევად და როგორ გასდევს რუსეთის დღევანდელ პოლიტიკას აღნიშნული ნარატივი.
საბჭოთა კავშირის რელიგიური პოლიტიკის ანალიზისას მნიშვნელოვანია, ფართო კონტექსტში გავიაზროთ თითოეული მოვლენა, ფაქტი თუ გადაწყვეტილება. საბჭოთა კავშირის რელიგიურ პოლიტიკას თავისი არსებობის მანძილზე განსაზღვრავდა ათეისტური ნარატივი და ანტირელიგიური პროპაგანდა. არსებული პოლიტიკური დისკურსის პარალელურად, 1962 წელს საბჭოთა კავშირში არსებული მართლმადიდებელი ეკლესიები ხდებიან ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოს წევრები. რა განაპირობებდა მკაცრი ანტირელიგიური პოლიტიკის პარალელურად საბჭოთა კავშირში არსებული მართლმადიდებელი ეკლესიების გაწევრიანებას ეკუმენურ მოძრაობაში? როგორ ხდებოდა ეკლესიების ინსტრუმენტალიზაცია 1960-იან წლებში? ნაშრომი შეეცდება აღნიშნულ კითხვებს გასცეს პასუხი. სტატიაში განხილულია ეკლესიის პოლიტიკურ ინსტრუმენტად გამოყენების ფაქტი საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ემს-ში გაწევრიანების მაგალითზე.
კაზიმირ მალევიჩი - შავი ჯვარი
ხრუშჩოვის რელიგიური პოლიტიკა
საბჭოთა რელიგიური პოლიტიკის ანალიზისას იკვეთება სხვადასხვა ასპექტი , რომელიც ამ პოლიტიკას განსაზღვრავდა მთელი საბჭოთა ისტორიის მანძილზე. ეს ფაქტორები მოიცავდა როგორც შიდა დონეზე იდეოლოგიზებულ რელიგიურ პოლიტიკას, ასევე საერთაშორისო დონეზე საბჭოთა კავშირის, როგორც მსოფლიოს ჰეგემონი სახელმწიფოს გაძლიერებას. რელიგიის საკითხი საბჭოთა იდეოლოგიური პოლიტიკის შემადგენელი ნაწილი იყო, რომელიც ამავდროულად მოიცავდა პოლიტიკას, ეკონომიკას, კულტურას.
საბჭოთა კავშირის რელიგიური პოლიტიკის ანალიზისას შესაძლებელია გამოვყოთ რამდენიმე ეტაპი, თავდაპირველად ეს იყო „წითელი ტერორის“ ფარგლებში განხორციელებული რელიგიის გაქრობის პოლიტიკა, მოგვიანებით, II მსოფლიო ომის შემდგომ პერიოდში, სტალინი მიმართავს ე. წ. თანამშრომლობის პოლიტიკას, რაც გამოიხატება ანტირელიგიური პოლიტიკის შემსუბუქებაში. საბჭოთა კავშირის მინისტრთა საბჭოში 1943 წელს იქმნება „რელიგიის საქმეთა კომიტეტი“, რომელსაც მართავს თავმჯდომარე და რწმუნებულები მოკავშირე რესპუბლიკებიდან, რომელსაც ე. წ. შუამავლის ფუნქცია აკისრია ეკლესიებსა (რელიგიურ ორგანიზაციებს) და სახელმწიფოს შორის.[1] სტალინის გარდაცვალების შემდეგ ხრუშჩოვი ცდილობს დაუბრუნდეს რელიგიური პოლიტიკის 30-იანი წლების მიდგომებს, იწყება ანტირელიგიური და ათეისტური პოლიტიკის გაძლიერება.[2]
ჯონ ანდერსონი თავის წიგნში „Religion, state and politics in the Soviet Union and successor states“ აანალიზებს საბჭოთა რელიგიურ პოლიტიკას, თუ როგორ იცვლებოდა მიდგომები ერთი ლიდერიდან მეორემდე, რა შიდა და გარე ფაქტორი მოქმედებდა პოლიტიკის განხორციელებისას. ავტორი მიმოიხილავს სტალინის შემდგომ რელიგიურ პოლიტიკას და ხაზს უსვამს, რომ ხრუშჩოვის მიდგომა ხასიათდებოდა განახლებული და ენერგიული შეტევით რელიგიურ ორგანიზაციებსა და იდეებზე.[3]
მოკლე ისტორიული მიმოხილვით შესაძლებელია გავაანალიზოთ კონტექსტი, რა მდგომარეობა არსებობს საბჭოთა კავშირში რელიგიურ ინსტიტუციებთან მიმართებაში და რა მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებები უძღვის წინ ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოში რელიგიური ინსტიტუციების (მართლმადიდებელი) გაწევრიანებას. 1954 წელს ხრუშჩოვი კომპარტიის მე-20 ყრილობაზე გამოსვლისას მკვეთრ მესიჯს გზავნის, რომ აუცილებელია რელიგია საბოლოოდ გაქრეს. რელიგიის განახლებული თავდასხმის ოფიციალური მიზეზად განისაზღვრა ცენტრალური კომიტეტის 1954 წლის ივლისის დადგენილების პირველ პუნქტში, სამეცნიერო ათეისტური პროპაგანდის მასშტაბური ხარვეზებისა და მისი გაუმჯობესების ზომების შესახებ.”[4] საბჭოთა კავშირის კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტი აღნიშნავს, რომ მრავალი პარტიული ორგანიზაცია ვერ უზრუნველყოფს სამეცნიერო ათეისტური პროპაგანდის ადეკვატურ ხელმძღვანელობას მოსახლეობაში, რის შედეგადაც იდეოლოგიური სამუშაოს მნიშვნელოვანი ასპექტი ფაქტობრივად არ სრულდება.
1954 წლის ივლისის ცენტრალური კომიტეტის მიერ მიღებულ რეზოლუციაში ასევე აღნიშნულია, რომ ეკლესიათა გააქტიურების შედეგად გაიზარდა მოქალაქეთა რიცხვი, რომლებიც აღნიშნავენ რელიგიურ დღესასწაულებს და ასრულებენ რელიგიურ რიტუალებს, ეწევიან მომლოცველობას ე. წ. „წმინდა ადგილებში“. რელიგიური ცრურწმენები ძირს უთხრის საბჭოთა ხალხის ცნობიერებას და ამცირებს მათ აქტიურ მონაწილეობას კომუნიზმის მშენებლობაში.[5]
რელიგიის პოლიტიკის მიმართულებით აქცენტი ხელახლა გაკეთდა 1959 წელს, როდესაც მეცნიერებათა აკადემიის პრეზიდიუმმა მიიღო რეზოლუცია „ათეიზმის სფეროში სამეცნიერო მუშაობის გააქტიურების შესახებ“ და შემდგომში შექმნა ათეისტური სექტორები სხვადასხვა აკადემიის დაწესებულებებში.[6] ხრუშჩოვის ათეისტური პოლიტიკა პირველ ეტაპზე დაკავშირებული იყო პროპაგანდის გაძლიერებასთან როგორც პრესაში, ტელევიზიასა და რადიოში, ასევე საგანმანათლებლო დაწესებულებებში. 1959 წელს იქმნება ყოველთვიური ათეისტური ჟურნალი „Nauka i religiya“.ყოველდღიურ პრესას დაევალა მიმდინარე სამეცნიერო კვლევების პოპულარიზაცია.[7]
გარდა ლოკალური სივრცისა, საბჭოთა კავშირი მუშაობდა საერთაშორისო ასპარეზზე, საბჭოთა ნომენკლატურის წარმომადგენლები ხაზს უსვამდნენ რელიგიის თავისუფლებისა და თანასწორობის იდეას, „საბჭოთა სახელმწიფოში ყველა რეგისტრირებულ რელიგიურ ორგანიზაციას აქვს შესაძლებლობა ნორმალური საქმიანობისთვის. მათ ჰყავთ სასულიერო პირები, აქვთ შენობები, სადაც ტარდება წირვა ლოცვა, აქვეყნებენ საეკლესიო ლიტერატურას და ასევე აქვთ საგანმანათლებლო დაწესებულებები.“[8] ხრუშჩოვის ანტირელიგიურ და ათეისტურ პოლიტიკას თავისი შედეგები ჰქონდა ყველასაბჭოთა რესპუბლიკაში, „პირდაპირ თითქოს აღარ დევნიდნენ სასულიერო პირებს, მაგრამ უშიშროების ორგანოები ავრცელებდნენ ჭორებს, ათასგვარ ცილისწამებას მათ მიმართ, რათა საზოგადოებისგან სრულად მოეწყვიტათ, საკუთარ თავში ჩაეკეტათ ეკლესია.“[9] 1961 წლის 15 მარტს, რელიგიური კულტების საბჭოსა და რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის საკითხთა საბჭოს მიერ მიღებული იქნა კანონი „ინსტრუქცია კულტების მიმართ კანონმდებლობის გამოყენების შესახებ“. ეს „ინსტრუქცია“ აფრთხილებდა ადგილობრივ ორგანოებს, რომ იზრუნონ ყველა მოქალაქის უფლებების დაცვაზე, აეკრძალათ რელიგიასთან ბრძოლაში ადმინისტრაციული ზომების გამოყენება (უკანონო სალოცავი შენობების დახურვა და ა.შ.), რელიგიური ორგანიზაციების საქმიანობაში ჩარევა და მორწმუნეთა გრძნობების შეურაცხყოფა.[10] თუმცა ამ განცხადებას მაშინვე მოჰყვა შენიშვნა, რომ რელიგიური რიტუალები დაიშვება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ისინი არ არღვევდნენ სოციალურ წესრიგს და საბჭოთა მოქალაქეების უფლებებს.
თუ გადავხედავთ აშშ კონგრესის წარმომადგენელთა პალატის ე. წ. „არაამერიკულ მოქმედებათა კომიტეტის მიერ გამოცემულ დოკუმენტს „“The Crimes of Khrushchev“ ვნახავთ, რომ 1959-1960-იან წლებში რელიგიური უფლებების მიმართულებით, საკმაოდ მძიმე ვითარებაა. დოკუმენტში დაბეჭდილია ინტერვიუ გივი ზალდასტანიშვილთან, რომელიც არის ორგანიზაცია „საქართველოს ეროვნული ალიანსის“ ვიცე-პრეზიდენტი, ინგლისურენოვანი პერიოდული გამოცემის “The Voice of Free Georgia”-ს („თავისუფალი საქართველოს ხმა“) რედაქტორი, ასევე თანადამაარსებელი გაზეთისა „ქართული აზრი“ და გიორგი ნაკაშიძესთან, რომელიც აქტიურად იბრძოდა საბჭოთა კავშირის წინააღმდეგ, იყო 1925 წელს ვარშავაში დაარსებული საზოგადოება „პრომეთეს“ წევრი, 1933 წელს ვარშავის უნივერსიტეტში მიიწვიეს ქართული ენის ლექტორად, 1948 წლიდან ჰარვარდის უნივერსიტეტში კითხულობდა ლექციებს.[11]
ინტერვიუში გივი ზალდასტანიშვილი საუბრობს რელიგიის მიმართ არსებულ დამოკიდებულებზე, შიშებზე, რომელიც არსებობს რელიგიური ინსტიტუციის შიგნით „ღვთისმსახურებაზე დასწრება ეს არის ერთგვარი გამოწვევა რეჟიმისათვის. მღვდლებს არ აქვთ ქადაგების უფლება იმის შიშით, რომ რაიმე ანტიკომუნისტური შეხედულებები არ გამოამჟღავნონ“.[12] ზალდასტანიშვილი კითხვაზე, არის თუ არა საბჭოთა კავშირში რელიგიის თავისუფლება, ის საუბრობს ეკლესიის ისტორიაზე, პატრიარქებზე, საბჭოთა კავშირის პოლიტიკაზე რელიგიის მიმართ და ბოლოს დასკვნის სახით ამბობს, რომ „საქართველოში რელიგიის თავისუფლება აღარ არსებობს.“ ზალდასტანიშვილი საუბრობს ხრუშჩოვის ნამდვილ მიზნებზე, თუ რატომ არ უნდა გვჯეროდეს მისი მშვიდობიანი განცხადებების, რადგან ის დასავლურ ცივილიზაციას ებრძვის. [13]
1960-იან წლებში, დასავლეთთან იდეოლოგიური დაპირისპირების პარალელურად, არსებობს ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოს პლატფორმა, სადაც საბჭოთა კავშირი არ წარმოადგენს დომინანტ ძალას, რადგან სსრკ-ში არსებული ეკლესიები არ არიან ეკუმენური მოძრაობის წევრები, თუმცა გარკვეული გადაკვეთის წერტილები ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოსთან იკვეთება 1950-იანი წლების ბოლოს. 1958 წელს ჩეხი რეფორმირებული ღვთისმეტყველის ჯ. ჰრომადკას ინიციატივით გაიმართა საეკლესიო მსახურთა საერთაშორისო შეხვედრა, რომელსაც ესწრებოდნენ ქრისტიანული ჯგუფები, ეკლესიების წარმომადგენლები როგორც აღმოსავლეთ, ასევე დასავლეთ ევროპიდან. შეკრების მიზანი იყო მსოფლიო მშვიდობის გაძლიერებაში აქტიური და დადებითი როლის შესრულება. აღნიშნულ შეხვედრაში მონაწილეობას იღებდნენ საბჭოთა დელეგატებიც.[14] მოგვიანებით, 1961 წელს რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესია და 1962 წელს საბჭოთა კავშირში შემავალი მართლმადიდებელი ეკლესიები წევრიანდებიან ეკუმენურ მოძრაობაში მკაცრი ანტირელიგიური და ათეისტური პოლიტიკის მიუხედავად.[15] საბჭოთა კავშირში არსებული რელიგიური პოლიტიკიდან გამომდინარე, ადგილობრივ ეკლესიებს ნაკლებად ჰქონდათ შესაძლებლობა რაიმე სახის კონტაქტი ჰქონოდათ ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოსთან დამოუკიდებლად, გაწევრიანების შემდეგაც კი საბჭოთა კავშირში არსებული მართლმადიდებელი ეკლესიების წარმომადგენელთა მხრიდან არცერთი სიტყვა არ ისმოდა არსებულ პრობლემებზე, მომხსენებლები არ საუბრობდენ შიდა გასაჭირზე.[16]
რა იყო ეკუმენურ მოძრაობაში მართლმადიდებელი ეკლესიების გაწევრიანების მთავარი მიზანი? აღნიშნულ საკითხზე საუბრისას სტივენ ჯონსი წიგნში, „Soviet Religious Policy and the georgian orthodox apostolic church, from khrushshchev to gorbachev“ აქცენტს აკეთებს იმ ძირითად მიზანზე, რის გამოც საბჭოთა ხელისუფლებამ არსებული ეკლესიები გააწევრიანა ეკუმენურ მოძრაობაში. კომუნისტური ნომენკლატურა ცდილობდა მეტი ადგილი ჰქონოდა ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოს ცენტრალურ კომიტეტში, რათა გავლენა მოეხდინა მის საქმიანობაზე.[17]
ჯონსის მოსაზრებას ეთანხმება ჯონ ჰებლი სტატიაში „The state, the church, and the oikumene: The Russian Orthodox Church and the World council of churches 1948-1985“, ავტორი ხაზს უსვამს, რელიგიური ორგანიზაციების პოლიტიკურ ინსტრუმენტად გამოყენების საკითხს. საბჭოთა კავშირისთვის, რომლის მიზანსაც წარმოადგენდა უღმერთო საზოგადოების შექმნა, ეკლესიათა საბჭო არ წარმოადგენდა ფორუმს, სადაც წევრები ერთმანეთის ხედვებს გაიზიარებდნენ. პირიქით, ეს იყო ასპარეზი, სადაც დასავლეთის კაპიტალისტური და აღმოსავლეთის კომუნისტური იდეები დაუპირისპირდნენ ერთმანეთს და ამ წინააღმდეგობაში ეკლესიის წარმომადგენლები, აღქმული იყვნენ, როგორც პარტიის იდეოლოგები და შესაბამისად წარმოადგენდნენ რეაქციული ძალებს ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოში.[18]
2005 წელს გამოცემულ სტატიაში „survey of Soviet religious policy“ ავტორი ხაზს უსვამს საბჭოთა კავშირში არსებულ ადაპტირებულ მექანიზმს თუ როგორ უნდა შეეღწიათ უსაფრთხოების ორგანოებს რელიგიური ორგანიზაციების სტრუქტურებში და განეხორციელებინათ კონტროლი. მნიშვნელოვანია, ასევე ხაზი გავუსვათ ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოს მიერ გამართულ კონფერენციებზე აგენტურის ჩართულობას. საბჭოთა კავშირის მხრიდან წარგზავნილ დელეგატთა დიდი ნაწილი იყვნენ კგბ-ს აგენტები, მათ შორის სასულიერო პირები, საეკლესიო მოღვაწეები. ხშირ შემთხვევაში კგბ-ს მიერ ისინი წარდგენილნი იყვნენ, როგორც „ტექნიკური პერსონალი.[19]
სსრკ-ში არსებობდა საერთო მიდგომა, თუ რა იქნებოდა ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოში მართლმადიდებელი ეკლესიის წარმომადგენლების ფუნქცია. წიგნში, „Between Faith and Compromise“ (რწმენასა და კომპრომისს შორის)“ ბულგარელი ისტორიკოსი მომჩილ მეთოდიევი ასახავს ქრონიკას, თუ როგორ იყენებდნენ საბჭოთა კავშირი და ადგილობრივი მარიონეტები ბულგარელი მართლმადიდებლებს გლობალურად ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოში სსრკ-ს სტრატეგიული მიზნების გასაძლიერებლად.[20] მეთოდიევის აზრით, „ბულგარეთის ეკლესიის მონაწილეობა ეკუმენურ ორგანიზაციებში არ იყო შთაგონებული რელიგიათშორისი დიალოგისა და თანამშრომლობის იდეით“, პირიქით, ეკუმენური საქმიანობა [საბჭოთა ბლოკის წარმომადგენლების მიერ წარმართული] შეიძლება კლასიფიცირდეს, როგორც ეკლესია ეკლესიის შიგნით“. ავტორის აზრით, კომუნისტური არქივების კვლევა უფრო და უფრო მეტად ადასტურებს ემს-ში სხვადასხვა ეკლესიები მიჰყვებოდნენ საბჭოთა სცენარს ცივი ომის პერიოდის განმავლობაში.[21] კომუნისტური ქვეყნებიდან ჩამოსული ეკლესიის წარმომადგენლები ვალდებულნი იყვნენ თავიანთი ქვეყნის ხელისუფლებას მოეხსენებინათ თავიანთი საქმიანობის შესახებ საზღვარგარეთ“.[22]
საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია 1961-1962
საბჭოთა კავშირის მკაცრი ანტირელიგიური პოლიტიკის შემდეგ, 1962 წელს საბჭოთა კავშირის ნომენკლატურის გადაწყვეტილებით, საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია შეუერთდა ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოს და იზოლაციის ეტაპი ქრისტიანულ სამყაროსთან დასრულდა.[23] საარქივო დოკუმენტების ანალიზისას შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ სრული სურათი, თუ როგორ პირობებში უწევდა არსებობა საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას. რელიგიის წინააღმდეგ ბრძოლა მიმდინარეობს რამდენიმე ფლანგზე, ათეისტური პროპაგანდის გაძლიერების პარალელურად, ანტირელიგიური პოლიტიკის მიმართულებით ცვლილებები შეინიშნება კანონმდებლობაშიც.
პარტიულ არქივში 1959 წლით დათარიღებულ დოკუმენტში, “საქართველოს სკპ ცენტრალური კომიტეტის გადაწყვეტილებებით მეცნიერული და ათეისტური პროპაგანდის გაუმჯობესების შესახებ“ საუბარია საქართველოში არსებულ მიღწევებზე და გამოწვევებზე, ჩატარებულ მნიშვნელოვან სამუშაოზე ათეისტური განათლების გასაძლიერებლად, თუმცა, აღნიშნულია, რომ ანტირელიგიური პროპაგანდის წარმოებაში ჯერ კიდევ რჩებოდა სერიოზული ხარვეზები, რომ რესპუბლიკის პარტიული ორგანიზაციები სუსტად ებრძოდნენ სხვადასხვა რელიგიურ დღესასწაულებს, რომლებიც ყოველწლიურად იმართებოდა.[24] პარტიულ არქივში ასევე დაცულია დოკუმენტები, რომელიც მოიცავს დოკუმენტებს აგიტაციისა და პროპაგანდის განყოფილებაში „ლექციური პროპაგანდის“ შესახებ, რომლებშიც რაიონულ დონეზე არის მოხსენებითი ბარათები შედგენილი, თუ რამდენი ლექცია ჩატარდა სამეცნიერო ათეისტურ პროპაგანდის მიმართულებით, დოკუმენტი მოიცავს 1961-1962 წლებში ჩატარებული ლექციების რაოდენობას სხვადასხვა რაიონის მასშტაბით. მოხსენებით ბარათებსა და ანგარიშებს ადგენენ საქართველოს კომუნისტური პარტიის რაიკომისპროპაგანდისა და აგიტაციის განყოფილების გამგეები. დოკუმენტი მოიცავს როგორც ნარატიულ ანგარიშებს, ასევე ცნობებსა და მოხსენებით ბარათებს.განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა 1961 წლის 5 მაისის დადგენილებას, „პროპაგანდისტთა კადრების შერჩევისა და მომზადების ღონისძიებათა შესახებ“. მოხსენებითი ბარათებისა და ანგარიშების ადრესატი ძირითად შემთხვევაში არის საქართველოს კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის პროპაგანდისა და აგიტაციის განყოფილების გამგე მ. ა. გოგიჩაიშვილი.[25] მნიშვნელოვანია, ხაზი გავუსვათ ათეისტური აღზრდის საკითხს, ის საკმაოდ არის დაშორებული რელიგიის განეიტრალების კონცეპტისგან და არ გულისხმობს მხოლოდ საჯარო სივრციდან რელიგიის განდევნას,პირიქით, კონცენტრირებულია თანმიმდევრულ ანტირელიგიურ „მსოფლმხედველობაზე“. მოქმედებდა შესაბამისი დღის წესრიგი, რომლის გარეშეც საბჭოთა საზოგადოება ვერ მიაღწევდა თავის საბოლოო მიზანს - კომუნიზმის განვითარების ბოლო საფეხურს.[26]
1943 წელს შექმნილი სსრკ სახალხო კომისართა საბჭოსთან არსებული რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის საქმეთა საბჭო უხეშად ერეოდა ეკლესიის შიდა საქმეებში. საქართველოს პატრიარქების მიმოწერა საბჭოს წარმომადგენლებთან ძირითად შემთხვევაში ფორმალური ხასიათის იყო, საბჭო არ ტოვებდა სივრცეს თავისუფალი მოქმედებისთვის, განსაკუთრებით ისეთ შემთხვევებში, როცა საქმე ეხებოდა სასულიერო პირების მითითებით ეკლესიის აღდგენა-რესტავრაციას. 1960 წელს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის კათალიკოს-პატრიარქ ეფრემს რელიგიის საქმეთა რწმუნებულისგან ეგზავნებაწერილი, სადაც აღნიშნულია, რომ კანონმდებლობით სასულიერო პირებს არა აქვთ უფლება მიიღონ დამოუკიდებელი გადაწყვეტილებები ადგილობრივი საბჭოთა ორგანოს თანხმობის გარეშე.[27]
ეკლესიის კონტროლის ერთ-ერთი მექანიზმი იყო სასულიერო პირების დაბეგვრა., მათი შემოსავლის შემოსავლის 87% სახელმწიფოს მიჰქონდა. თითოეულ საეკლესიო პირს მკაცრად აკონტროლებდნენ, რამდენად იყო ის ჩართული კოლექტივის ცხოვრებაში. მკაცრად კონტროლდებოდა თითოეული სასულიერო პირის საქმიანობა. რელიგიური ცხოვრების პრაქტიკულად ყველა ასპექტი ექვემდებარებოდა პარტიისა და სახელმწიფო ხელისუფლების მხრიდან დეტალურ ზედამხედველობას და კონტროლს.[28]
1961 წელს გამართულ რაიონული აღმასკომის სხდომაზე, რომელსაც ესწრებოდნენ რელიგიის საქმეთა რწმუნებული დ. შალუტაშვილი და რაინული აღმასკომის მდივნები, ეკლესიების აღწერისთვის კონკრეტული ვადები განისაზღვრა.[29] მღვდელმთავრები იხდიან საშემოსავლო გადასახადებს, მათ აქვთ წინასწარ განსაზღვრული გადასახდელი თანხა. რაიონული აღმასკომის საფინანსო განყოფილება საქართველოს სსრ მინისტრთა საბჭოს რწმუნებულის სახელზე ანგარიშის სახითმოხსენებას აგზავნის - რა მდგომარეობა არის საშემოსავლო გადასახადების კუთხით კონკრეტული რეგიონის მღვდელმთავრებთან.[30] ამავე პერიოდში მიმდინარეობს ეკლესია-მონასტრებისა და მათი ქონების, სასულიერო პირების შემოსავლების აღწერა; საარქივო დოკუმენტებში ასევე არის ცნობები თბილისის მღვდელმსახურთა ყოველთვიური ხელფასებისა და მათი სხვა შემოსავლების შესახებ.[31]
საარქივო დოკუმენტების ანალიზისას შესაძლებელია ვნახოთ რელიგიური ორგანიზაციების ერთჯერადი აღრიცხვის დოკუმენტები, სადაც აღწერილია რა მოცულობის არის დაწესებულება, რამდენი ადამიანია გაერთიანებული მასში, არის თუ არა რეგისტრირებული, აქვს თუ არა გავლილი რელიგიური ქონების ინვენტარიზაცია[32] დარა მდგომარეობაა მღვდელმსახურების დაბეგვრასთან დაკავშირებით.[33]აღწერის მიხედვით, საქართველოს მართლმადიდებელ სამოციქულო ეკლესიას ამ დროს ექვემდებარებოდა მოქმედი 5 ეპარქია (7 მღვდელმთავრით), საპატრიარქოში შედიოდა 100 მოქმედი ეკლესია, 2 დედათა და მამათა მონასტერი. 105-მდე სასულიერო პირი.“ ეკლესიას არ გააჩნდა არც რეზიდენცია, არც გამომცემლობა და არც სასულიერო სასწავლებელი. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ისტორიულ ავტოკეფალიას არ აღიარებდა მსოფლიოს მართლმადიდებელ ეკლესიათა უმრავლესობა.[34]
გამომდინარე იქედან, რომ სსრკ-ს მიერ ეკლესიათა საქმიანობის სრული კონტროლი ხორციელდებოდა, ეჭვს არ იწვევს ის ფაქტი, რომ ემს-ში გაწევრიანება საბჭოთა ხელისუფლების ზეწოლის შედეგად მოხდა.[35] 1947 წლის შემოდგომაზე სტალინის ლოცვა-კურთხევით მოსკოვის საპატრიარქომ დანიშნა კონფერენცია, ხოლო 1948 წელს ჩატარდა მერვე საეკლესიო კრება. საბჭოთა ნომენკლატურისთვის მომავალი საეკლესიო კრების მთავარი ამოცანა იყო ვატიკანის საერთაშორისო გავლენის განადგურება, რომელიც განიხილებოდა. საბჭოთა კავშირის მთავარ მტრად რელიგიურ სფეროში. ამ მხრივ განსაკუთრებით უარყოფითი იყო საბჭოთა ხელმძღვანელობის დამოკიდებულება პაპის უზენაესობის პრინციპისადმი, რამაც გაზარდა რომის წმინდა საყდრის გავლენა საერთაშორისო საქმეებში.[36] 1948 წელს მიღებული მოსკოვის შეთანხმების თანახმად, საბჭოთა კავშირში არსებული მართლმადიდებელი ეკლესიები გაემიჯნენ ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოს. მართლმადიდებლების აზრით, „ეკუმენური ეკლესიის“ ამოცანები არ შეესაბამებოდა ქრისტიანობის იდეალს და ქრისტეს ეკლესიის ამოცანებს, რადგან ის ცდილობდა სოციალურ-პოლიტიკური ცხოვრების გაძლიერებით გახდეს საერთაშორისო ასპარეზზე გავლენიანი ძალა.
პატრიარქი ეფრემ II
მიუხედავად ამისა, 1962 წელს ნიუ-დელიში თითქმის ყველა მართლმადიდებელი ეკლესია ხდება ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოს წევრი. თუ გავითვალისწინებთ იმ ფაქტს, რომ საქართველოს ეკლესია ვერ შეეწინააღმდეგებოდა საბჭოთა ნომენკლატურას გაწევრიანებასთან დაკავშირებით, სასულიერო პირებისთვის სავალდებულო საქმიანობას წარმოადგენდა ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოს პლატფორმაზე საბჭოთა სახელმწიფოს ინტერესების გატარება. საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიაში არსებული მდგომარეობის მიუხედავად, 1962 წელს პატრიარქი ეფრემი პარიზში ვიზიტისას საუბრობს მორწმუნეთა გაზრდილ რაოდენობაზე საქართველოში, ეკლესიის მეთაურის შეფასებით, საქართველოს მოსახლეობის სამი მეოთხედი მორწმუნეა.[37] თუმცა ეფრემი არ საუბრობს ეკლესიაში არსებულ პრობლემებზე, ანტირელიგიური და ათეისტური ტალღის გაძლიერებაზე. პატრიარქის მხრიდან აღნიშნულ ფაქტზეხაზგასმა კარგი ილუსტრაციაა საბჭოთა რელიგიური პოლიტიკის, თითქოს ამ პერიოდში საბჭოთა კავშირში რელიგიის თავისუფლება არსებობს და არ იზღუდება ინსტიტუციურ დონეზე საქმიანობა, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია ორგანიზაციულად საკმაოდ დაბალ საფეხურზე დგას. პატრიარქი ეფრემ II ავრცელებდა საბჭოთა ხედვას WCC-ის შესახებ, დაწყებული რასიზმის დაგმობიდან აშშ-ში, დასრულებული აფრიკაში ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობების კოლონიური რეპრესიების უარყოფით. თავისი პატრიარქობის მეორე ნახევარში ეფრემი გახდა საბჭოთა ხელისუფლების სულ უფრო დახვეწილი იარაღი. ხრუშჩოვმა მრავალი ეკლესიის წინამძღოლი აიძულა, დამორჩილებოდა ხელისუფლების პოლიტიკას. ეკლესიის ადმინისტრაცია ისევ რჩებოდა საბჭოთა რელიგიური პოლიტიკის მორჩილ ორგანოდ.[38] ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოში გავლენის მოპოვების პროცესი დაიწყო 1961 წლიდან, როცა რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესია შეუერთდა ეკუმენურ მოძრაობას, ხოლო 1962 წლიდან უკვე - გაძლიერებული რესურსით (სსრკ-ში შემავალი მართლმადიდებელი ეკლესიები). ხდება საერთაშორისო ასპარეზზე სსრკ-ს ხედვების წარმოჩენა.
დასკვნა
საბჭოთა რელიგიური პოლიტიკის ანალიზისას იკვეთება სხვადასხვა ფაქტორი და განზომილება, რომელიც ამ პოლიტიკას განსაზღვრავდა მთელი მისი ისტორიის მანძილზე. ეს ფაქტორები მოიცავდა, როგორც შიდა დონეზე იდეოლოგიზებულ რელიგიურ პოლიტიკას, ასევე საერთაშორისო დონეზე საბჭოთა კავშირის, როგორც მსოფლიოს ჰეგემონი სახელმწიფოს გაძლიერებას. რელიგიის საკითხი, შემადგენელი ნაწილი იყო საბჭოთა იდეოლოგიური პოლიტიკის, რომელიც ამავდროულად მოიცავდა პოლიტიკას, ეკონომიკას, კულტურას. საბჭოთა სახელმწიფოს მიდგომების გაანალიზებისას აუცილებელია გათვალისწინებული იქნას ისტორიულ-სოციალური კონტექსტი. საბჭოთა კავშირში შემავალი ეკლესიების გაწევრიანება ეკუმენურ მოძრაობაში ნომენკლატურის მხრიდან კარგად გააზრებული ნაბიჯი იყო. ანტირელიგიური და ათეისტური ტალღის გაძლიერების პარალელურად, საბჭოთა სახელმწიფო ცდილობდა საერთაშორისო ასპარეზზე სსრკ დაენახათ შებრუნებული პერსპექტივით, თითქოს საბჭოთა კავშირში რელიგიური თავისუფლება არსებობდა, შესაძლებელი იყო რელიგიური რიტუალების ჩატარება და დაცული იყო მორწმუნეთა უფლებები. სსრკ საბჭოსთან არსებული რელიგიურ საკითხთა საბჭო მიზანშეწონილად მიიჩნევდა თანამშრომლობის გაზრდას საბჭოთა კავშირის ეკლესიების საშუალებით ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოსთან, რაც ნაკლებად იყო დაკავშირებული რელიგიური საკითხების განხილვასთან. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია სსრკ-ს სხვა მართლმადიდებელ ეკლესიებთან ერთად გამოჩნდა ეკუმენური მოძრაობის ინსტიტუციურ პლატფორმაზე, რაც თვალსაჩინო მაგალითია იმის, თუ რამდენად იყო გამოყენებული რელიგიური ორგანიზაციები სსრკ-ს პოლიტიკურ ინსტრუმენტად.
გამოყენებული ლიტერატურა:
საქართველოს უახლესი ისტორიის ცენტრალური სახელმწიფო არქივი, ფონდი 1880, აღწერა 1, საქმე 56
საქართველოს უახლესი ისტორიის ცენტრალური სახელმწიფო არქივი, ფონდი 1880, აღწერა 1, საქმე 57
საქართველოს უახლესი ისტორიის ცენტრალური სახელმწიფო არქივი, ფონდი 1880, აღწერა 1, საქმე 64
საქართველოს უახლესი ისტორიის ცენტრალური სახელმწიფო არქივი, ფონდი 1880, აღწერა 1, საქმე 81
საქართველოს შსს აკადემიის არქივი, მეორე განყოფილება (ყოფილი "იმელის" არქივი), ფონდი 14, აღწერა37, საქმე №392
საქართველოს შსს აკადემიის არქივი, მეორე განყოფილება (ყოფილი "იმელის" არქივი), ფონდი 14, აღწერა 34, საქმე №213
ვარდოსანიძე, სერგო. 2017. საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ასწლოვანი მატიანე (1917-2017 წ.წ.). თბილისი: ქართული უნივერსიტეტი.
ვარდოსანიძე ს. „სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი ეფრემ II (1960-1972 წ.წ.)“
https://www.allgeo.org/index.php/ka/1554-ii-1960-1972 (22.04.2022)
კიკნაძე. ზ.2010. რელიგიები საქართველოში. საქართველოს სახალხო დამცველის ბიბლიოთეკა https://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/8483/1/Religiebi_Saqartveloshi.pdf (12.05.2022)
ქართველიშვილი.მ.2019. საბჭოთა რელიგიური პოლიტიკა და საქართველოში მისი ასახვის თავისებურებები 1953-1964 წლებში. https://www.tsu.ge/assets/media/files/48/disertaciebi4/Mikheil_Kartvelishvili.pdf
Hebly J. A. 2005. The state, the church, and the oikumene: the Russian Orthodox Church and the World Council of Churches, 1948-1985. Religious policy in the Soviet Union, red: Ramet. S https://b-ok.asia/book/852515/4d677c (15.05.2022)
Corley, F. 1996. Religion in The Soviet Union. Macmillan pressl. https://b-ok.asia/book/2577611/46d5a8 (22.04.2022)
Anderson. J. 1994. Religion, state, and politics in the Soviet Union and the successor states.
Cambridge University Press https://b-ok.asia/book/910149/a2fc23 (10.05.2022)
Jones, S.F. 2013. Soviet Religious Policy and the Georgian orthodox apostolic church, from
khrushshchev to gorbachev. Publisher: "Routledge"
Kalkandjieva. D. 2018. The Moscow Pan-Orthodox Council (8-18 July 1948).
https://www.researchgate.net/publication/326625018_THE_MOSCOW_PANORTHODOX COUNCIL_8-18_July_1948
Jerry Pankhurst. 2012. Religious Culture: Faith in Soviet and Post-Soviet Russia. University Libraries.https://digitalscholarship.unlv.edu/cgi/viewconten... (29.05.2022)
Ramet. P.S. 1993. Religious policy in the Soviet Union. Cambridge University Press.
Tooley. Mark.31 March. 2010. World Council of Churches: The KGB Connection
https://juicyecumenism.com/2010/03/31/world-council-of-churches-the-kgb-connection/ (12.05.2022)
U.S 86TH Congress House Comitte on Un-American Activities- Crimes of Khrushchev, https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.32044053306643&view=1up&seq=2&skin=2021 (13.06.2022)
Walters. P. 2005. A survey of Soviet religious policy . Religious policy in the Soviet Union, red: Ramet.S https://b-ok.asia/book/852515/
Sawatsky.W.1976.Secret Soviet Lawbook on Religion. Religion in Communist Lands, volume 4.
file:///C:/Users/USER/Downloads/09637497608430788%20(1).pdf
[1] ზ. კიკნაძე. „რელიგიები საქართველოში“, თბილისი, 2008, გვ.137
[2] J. Anderson. Religion, state, and politics in the Soviet Union and the successor states. Cambridge University Press, 1994, p. 81
[3] Ibid, p. 81
[4] Ibid, p.41
[5] Ibid, p. 11
[6] Ibid, 38
[7] Ibid,41
[8] F. Corley. 1996. Religion in The Soviet Union. An Archival Reader. Palgrave Macmillan UK, 1996, p.59
[9] ს. ვარდოსანიძე „სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი ეფრემ II (1960-1972 წ.წ.)“
[10] W. Sawatsky. Secret Soviet Lawbook on Religion. Religion in Communist Lands, vol 4, no. 4, 1976, P.28
[11] მ. ქართველიშვილი. საბჭოთა რელიგიური პოლიტიკა და საქართველოში მისი ასახვის თავისებურებები 1953-1964 წლებში. სადოქტორო დისერტაცია. თბილისი, 2019, გვ.144
[12] U.S 86TH Congress House Comitte on Un-American Activities- Crimes of Khrushchev. Washington, U.S. 1959-60, p.2
[13] Ibid, 3
[14] J. A. Hebly. 2005. The state, the church, and the oikumene: the Russian Orthodox Church and the World Council of Churches, 1948-1985. Religious policy in the Soviet Union. P.105
[15] Soviet Religious Policy and the Georgian orthodox apostolic church, from Khrushchev to gorbachev. p.293
[16] P.A. Walters. Survey of Soviet religious policy, p.23
[17] S.F. Jones. Soviet Religious Policy and the Georgian orthodox apostolic church, from Khrushchev to Gorbachev, p.297
[18] J.A, Hebly. The state, the church, and the oikumene: The Russian Orthodox Church and the World council of churches 1948-1985. p.112
[19] Corley, felix. Religion in The Soviet Union. p.291
[20] Tooley.M.2010. World Council of Churches: The KGB Connection
[21] M. Tooley. 2010. World Council of Churches: The KGB Connection
[22] M. Tooley. 2010. World Council of Churches: The KGB Connection
[23] Jones, S.F. Soviet Religious Policy and the Georgian orthodox apostolic church, from Khrushchev to Gorbachev, p.297
[24] საქართველოს კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის პარტარქივი, ფონდი 14, აღწერა 34, საქმე №213, გვ.2
[25] საქართველოს კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის პარტარქივი, ფონდი 14, აღწერა37, საქმე №392
[26] Jerry Pankhurst. 2012. Religious Cultur Religious Culture: Faith in So aith in Soviet and P viet and Post-Soviet Russia viet Russia. P.16
[27] ს. ვარდოსანიძე. სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქები 1917-1927 წ.წ: წერილები. თბილისი, 2010, გვ.48
[28] ს. ვარდოსანიძე - სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი ეფრემ II (1960-1972 წ.წ.)
[29] უახლესი ისტორიის ცენტრალური არქივი, ფონდი 1180, ანაწერი 1, საქმე 64; გვ.1
[30] უახლესი ისტორიის ცენტრალური არქივი, ფონდი 1180, ანაწერი 1, საქმე 56, გვ. 4-11; 14-18
[31] უახლესი ისტორიის ცენტრალური არქივი, ფონდი 1180, ანაწერი 1, საქმე 56, გვ.1
[32] უახლესი ისტორიის ცენტრალური არქივი, ფონდი 1180, ანაწერი 1, საქმე 81, გვ. 10-13
[33] უახლესი ისტორიის ცენტრალური არქივი, ფონდი 1180, ანაწერი 1, საქმე 57, გვ 14-18
[34] ს. ვარდოსანიძე. „სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი ეფრემ II (1960-1972 წ.წ.)“
[35] ს. ვარდოსანიძე. „სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი ეფრემ II (1960-1972 წ.წ.)“
[36] D. Kalkandjieva. 2018. The Moscow Pan-Orthodox Council (8-18 July 1948). P.6
[37] S.F. Jones. Soviet Religious Policy and the Georgian orthodox apostolic church, from Khrushchev to Gorbachev, p.297
[38] Ibid, p298
-
დაგვიკავშირდით:
-
593 785901
