2022-05-25
მძიმე ჯვარი - ქართული გამოცემა

„...რევოლუციამ მე დემოკრატიის ინტერესების შეიარაღებული დაცვის აქტიურ მონაწილედ მაქცია. ეს ძალიან საპატიო, მძიმე, წმინდა და დანაშაულებრივი საქმეა. არ შეიძლება რევოლუციის კეთება ლაიკის ხელთათმანებით! ხშირად არა მარტო ხელები ბინძურდება, არამედ სულიც... მაგრამ ვის ეყოფა გამბედაობა და კეთილსინდისიერება, რომ ქვა მესროლოს?!.. ეს ქვა ხომ ჩვენი საფლავების ბორცვებს დაეცემა. საფლავების დაუსრულებელ რიგებს!

და დარჩება ტკივილი.

სასტიკი, გაუყუჩებელი ტკივილი!..“

ამ მწარე, უაღრესად ემოციური და წინასწარმეტყველური სიტყვებით მთავრდება ვალიკო ჯუღელის დღიური 1920 წელს.

საუკუნე სრულდება იმ უდიდესი და გარდამტეხი მოვლენებიდან, რომელიც 1917-1924 წლებში ვითარდებოდა საქართველოში; თებერვლის რევოლუცია, რუსეთის იმპერიის ნგრევა, საქართველოს დამოუკიდებლობა, საბჭოთა რუსული ოკუპაცია, 1924 წლის აგვისტოს ანტისაბჭოთა აჯანყება, ეს ყოველივე თითქოს დროის მცირე მონაკვეთში ჩაეტია, თუმცა დღეს, თანამედროვე სამყაროს გადასახედიდან, მაინც ძნელად თუ ვაცნობიერებთ, რამდენად განმსაზღვრელი გავლენა იქონია ამ პროცესებმა ჩვენი საზოგადოებისა და სახელმწიფოს ბედზე, რამდენად ვართ ამ ჯერ კიდევ დაუსრულებელი მიზეზ-შედეგობრიობის ჯაჭვის ნაწილი.

70 წლის მანძილზე საბჭოთა რუსული ოკუპაციისა და ტოტალიტარული რეჟიმის, XX საუკუნის ერთ-ერთი ყველაზე ხანგრძლივი და არაადამიანური „ბოროტების იმპერიის“ დაქვემდებარებაში ყოფნამ, ათწლეულების განმავლობაში საბჭოური პროპაგანდისა და ისტორიის ფალსიფიკაციის უწყვეტმა და მასშტაბურმა ზემოქმედებამ ჩვენი საზოგადოების კოლექტიურ მეხსიერებაში ისტორიული მოვლენები და ფაქტები არათუ დაამახინჯა და შინაარსი შეუცვალა, არამედ ამ ისტორიის შემოქმედი ადამიანები სრულებით ამოშალა და მათმა სახელებმა მხოლოდ მითებში, ლეგენდებსა და კონტექსტიდან ამოგლეჯილ ინტერპრეტაციებში თუ გააგრძელეს არსებობა.

მათ შორის ერთ-ერთი ყველაზე გამორჩეული და საინტერესო პიროვნება ვალიკო ჯუღელი იყო. მისი რთული, წინააღმდეგობრივი და ტრაგიკული ცხოვრების გზა, მისი წერილობითი მემკვიდრეობა წინა საუკუნის სოციალური და პოლიტიკური კლიმატის, თაობების ფსიქოლოგიისა და ღირებულებების არმცოდნე შთამომავლებს ხშირად არასწორი დასკვნისკენ უბიძგებდა, თუმცა დღეს, სწორედ ამ კონტექსტების გათვალისწინებით და გააზრებით, თუკი ახალი თვალით შევხედავთ მის დღიურებს - ამ გზავნილს მომავალი თაობებისადმი, აუცილებლად დავინახავთ პიროვნების განვითარებისა და პოლიტიკური ევოლუციის საუკეთესო მაგალითს. თავზეხელაღებული რადიკალ-რევოლუციონერი ბოლშევიკი გადამწყვეტ მომენტში ისტორიის სწორ მხარეს დადგა და საქართველოს თავისუფლებისა და დემოკრატიის თავგამეტებულ დამცველად იქცა. ოთხი წელი უწყვეტ ომებში, ტყვიების წვიმაში მიუძღოდა სამშობლოს დამცველ გვარდიელებს, ჯარისკაცებსა და მოხალისეებს. მისი პირადი სიმამაცე და სტოიციზმი იმდენად ცხადი და მომნუსხველი იყო, რომ მისი პოლიტიკური მეტოქეები და ღია მტრებიც კი ვერ უარყოფდნენ ამას. მიუხედავად საბჭოთა პროპაგანდის დანერგილი მითებისა, რომლებიც დღემდე ცოცხლობს და დამოუკიდებელი, დემოკრატიული საქართველოს დამფუძნებლებს არაიშვიათად დაუმსახურებელი ბრალდებების ადრესატად აქცევს, ვალიკო ჯუღელის მხედრული მამაცობის ხსოვნა თაობებში ცოცხლობდა. ტოტალიტარულ პროპაგანდას დიდი ძალისხმევა დასჭირდა მის გასაუფერულებლად.

ვალიკო ჯუღელი. ქართული ემიგრაციის მუზეუმი, გურამ შარაძის კერძო კოლექცია.


ვალერიან (ვალიკო) ჯუღელი 1887 წელს დაიბადა ქუთაისის გუბერნიის შორაპნის მაზრის სოფელ სვირში, ქართველი პედაგოგისა და განმანათლებლის, ანთიმოზ ჯუღელის ოჯახში. ანთიმოზი სოხუმში მუშაობდა. მან დიდი შრომა გასწია სასკოლო განათლების, დედა-ენის სწავლებისა თუ საზოგადოებრივი ცხოვრების განვითარებისთვის. ვალიკო ქუთაისის კლასიკურ გიმნაზიაში სწავლობდა და პირველად სწორედ იქ ჩაება სოციალ-დემოკრატიულ მოძრაობაში, რომელიც XX საუკუნის დასაწყისში ევროპასა და რუსეთის იმპერიაში ფართოდ იყო გავრცელებული. 1904-1905 წლებში აქტიურად მონაწილეობდა ქუთაისში გიმნაზიის მოსწავლეების საპროტესტო დემონსტრაციებში, რის გამოც გიმნაზიიდან გარიცხეს. რუსეთის პირველ რევოლუციას ვალიკო მოსკოვში შეხვდა; მონაწილეობდა მეფის ხელისუფლების წინააღმდეგ შეიარაღებულ გამოსვლებში, რამაც მის ცნობიერებაზე წარუშლელი კვალი დატოვა. რევოლუციის დამარცხების შემდეგ ვალიკო სამშობლოში დაბრუნდა. ქუთაისთან, რიონის სარკინიგზო სადგურზე იგი მეგობრებთან ერთად კაზაკების პატრულმა დააკავა, თუმცა შეძლო მათგან გაქცევა და თავი მშობლებთან, სოხუმში შეაფარა, სადაც გიმნაზიაში გააგრძელა სწავლა. 1912 წელს გიმნაზია დაასრულა და შემდეგ პეტერბურგის უნივერსიტეტში გააგრძელა სწავლა, თუმცა რევოლუციური საქმიანობისთვის ის უნივერსიტეტიდან გარიცხეს. მიუხედავად იმისა, რომ იგი ქართველი განმანათლებლის ოჯახში იზრდებოდა, ახალგაზრდულმა რადიკალიზმმა თუ მისმა ხისტმა ხასიათმა ვალიკო სტუდენტობის დროს „ბოლშევიკების ფრაქციაში“ მიიყვანა. 1916 წლის ზაფხულში ვალიკო ჯუღელი თბილისში დააპატიმრეს, როდესაც ის თავის თანამებრძოლ ბოლშევიკებთან ერთად დაშლილი პატრიული ორგანიზაციის აღდგენას ცდილობდა.

1917 წლის თებერვლის რევოლუციის დაწყება თბილისში სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ლიდერებს მოსკოვში მყოფმა ახალგაზრდა სოციალ-დემოკრატებმა, გოგიტა ფაღავამ და ვიქტორ ნოზაძემ შეატყობინეს ცნობილი დეპეშით - “მთავრობაძე გარდაიცვალა, შეატყობინეთ ახლობლებს და მეგობრებს.“ რევოლუციის პირველივე დღეებში დაწყებული პოლიტიკური დისკუსია, რომელიც ქართველი სოციალ-დემოკრატების (მენშევიკები) ლიდერ ნოე ჟორდანიასა და ბოლშევიკების ლიდერ ფილიპე მახარაძეს შორის გაიმართა, მახარაძის სრული მარცხით დასრულდა. ნოე ჟორდანიას პოლიტიკურმა კლასმა ვალიკო ჯუღელის ცნობიერებაზე დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა. იგი ცხადად ხედავდა, როგორ შეუქცევადად შორდებოდა ამ გარდამტეხ მომენტში ლენინის დიქტატს დამორჩილებული ბოლშევიკური პარტია რაციონალურ კურსს და მანამდე თუნდაც რიტორიკის დონეზე გაცხადებულ ღირებულებებს. მან დატოვა ბოლშევიკთა რიგები და უპირობოდ აღიარა ნოე ჟორდანიას ავტორიტეტი, რაც მას აღარ შეუცვლია სიცოცხლის ბოლომდე, გამარჯვების ტრიუმფი იქნებოდა ეს თუ დამარცხებისა და დევნილობის დრო.


გვარდიელთა რაზმი სასახლის წინ. ცენტრში - ვალიკო ჯუღელი. საქართველოს ეროვნული არქივი.


როგორც გამოცდილი იატაკქვეშელი, 1905 წლის რევოლუციის გაკვეთილების მცოდნე და კარგი ორგანიზატორი, ვალიკო ჯუღელი პოლიტიკურ ლიდერთა იმ ჯგუფის მეთაური შეიქნა, რომელიც ამ საყოველთაო რევოლუციური ეიფორიის ფონზე ფხიზლად აღიქვამდა მომავალ გამოწვევებსა და საფრთხეებს, რომლებთან გამკლავებისათვის საიმედო შეიარაღებული ძალის ყოლა მალე სამკვდრო-სასიცოცხლო საკითხად გადაიქცეოდა. მისი დიდი ძალისხმევითა და ენთუზიაზმით ჩამოყალიბდა ტფილისის წითელი გვარდიის პირველი შენაერთი, რომელმაც გადამწყვეტ მომენტში - 1917 წლის 12 დეკემბერს შოკისმომგვრელი შეტევით დაიკავა ამიერკავკასიის მთავარი იარაღის საცავი, თბილისის არსენალი და დედაქალაქი და მთელი მხარე ბოლშევიკური შიდა გადატრიალებისაგან გადაარჩინა, რომელსაც მოსკოვში გაბატონებული წითელი რეჟიმის მომხრე თბილისში დისლოცირებული გარნიზონის ძალები ამზადებდნენ. ამ დროიდან მოყოლებული, წითელი გვარდია, რომელიც მალე სახალხო გვარდიის სახელით მოინათლა, შეუქცევადად იწყებს ზრდას, გაძლიერებას და რევოლუციით მოპოვებული დემოკრატიის დაცვას, რაც ურყევ საფუძველს უქმნის უკვე მომდევნო წლის ქარ-ცეცხლში დაბადებულ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის რეალურ თავდაცვისუნარიანობასა და სტაბილურობას.


სახალხო გვარდიის რაზმი არსენალზე გალაშქრების წინ, 1917 წლის 11 დეკემბერი. საქართველოს ეროვნული არქივი.


სახალხო გვარდია ყველგან ფრონტის წინა ხაზზე იყო, სადაც კი ბოლშევიკური აჯანყება, ოსმალური არმიის შემოტევა, „თეთრი რუსეთის“ მოხალისეთა არმიის იერიში თუ საბჭოთა რუსეთის წითელი არმიის თავდასხმა იქნებოდა. გვარდიას წინ მიუძღოდა და არასდროს ტოვებდა მათი მეთაური - თანასწორთა შორის ერთ-ერთი, ვალიკო ჯუღელი. როგორც ანტიკური სამყაროს ლეგენდარული მხედართმთავრები, ისიც ლამის სახელობით იცნობდა გვარდიის არა თუ უმცროს ოფიცერთა შემადგენლობას, არამედ რიგით მებრძოლებსაც - თითოეული მათგანის სიმამაცეს საკუთარი მაგალითით კვებავდა და თავადაც მუდამ აღტაცებული იყო სამჭედლოს ქურას, ხარატის დაზგას თუ გუთნის კავს გუშინ მოშორებული და იარაღასხმული მოწიფული კაცებისა თუ პირტიტველა ბიჭების სამშობლოსათვის თავდადებით. ყოველი ბრძოლიდან ახალ ბრძოლამდე გამარჯვების აღტაცებას მუდამ ერეოდა ძვირფასი თანამებრძოლებისა და მეგობრების დაკარგვით მოგვრილი ტკივილი და ცრემლი, მრავლდებოდა საფლავების ბორცვები გვარდიელთა საძმო სასაფლაოზე თბილისში, ხაშურში, გორსა თუ სხვა ქალაქებში. დაღუპულთა აჩრდილები გვარდიის სარდალს გარს ერტყმოდნენ ომთაშორის სიჩუმის მარტოობასა და გარინდებაში.

ორგანიზატორები სახალხო გვარდიას დიდ ოჯახად აღიქვამდნენ და რეალურად, ფრონტული ძმობის გარდა, თვით ვალიკო ჯუღელის ოჯახიც (როგორც მისი ბევრი თანამებრძოლისა) თავისი წარმომადგენლობით აძლიერებდა გვარდიის რიგებს - ამ წლების მანძილზე ვალიკოსთან ერთად იბრძოდა მისი ძმა, ილიკო ჯუღელი, რომელიც მეფის რუსეთის არმიის უმცროსი ოფიცერი იყო; იმპერიის ნგრევის შემდეგ ილიკო ახლადშექმნილ გვარდიაში ჩაეწერა და შემდგომში საგანგებო ბატალიონის მეთაურის თანაშემწე გახდა.


ილიკო ჯუღელი. საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკა.


მიუხედავად იმისა, რომ ვალიკო ჯუღელი ბრძოლის ველზე მრისხანე მებრძოლი იყო, ის მოწყალე იყო დამარცხებულების მიმართ, საშინლად განიცდიდა ომის გამო გადმოხვეწილ უმწეო ბავშვებისა და ქალების ბედს, თუნდაც ისინი მისი დაუძინებელი მტრების, რუსი მონარქისტების ოჯახის წევრები ყოფილიყვნენ.

1917 წლიდანვე, სამხედრო-ფრონტული ცხოვრების პარალელურად, ვალიკო ჯუღელი დემოკრატიული რესპუბლიკის ინსტიტუციურ მშენებლობაშიც იყო ჩაბმული; 1917 წლის ნოემბერში საქართველოს ეროვნული საბჭოს წევრად იყო არჩეული, შემდგომ ამიერკავკასიის სეიმის დეპუტატი, საქართველოს პარლამენტის დეპუტატი, 1919 წლის თებერვალში საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის დამფუძნებელ კრებაშიც აირჩიეს, თუმცა დიდად არასდროს ეცალა ტრიბუნისთვის და სამოქალაქო და პარტიულ ცხოვრებაზე ფრონტი ფაქტობრივად აღარ გაუცვლია.

ვალიკო ჯუღელის დღიურში მკითხველი ადვილად შეამჩნევს შეულამაზებლად და გულწრფელად ნაჩვენებ მის პიროვნულ და იდეოლოგიურ ტრანსფორმაციას, ამ მძიმე და მტკივნეულ პროცესს, განუწყვეტელ ომებში და ადამიანური ტრაგედიების ფონზე იდეალების კვდომას და ხელახლა დაბადებას; რუსეთში 1905 წლის რევოლუციის იდეალების დაბრუნების და დემოკრატიის გადარჩენის ილუზიების მსხვრევას, ძველ თანამებრძოლებსა და მეგობრებში - ქართველ ბოლშევიკებში, კრებით თუ ინდივიდუალურ დონეზე, ღირსებისა და სიმამაცის უშედეგო ძიებას, კავკასიაში რევოლუციური დემოკრატიისა და ინტერნაციონალური ერთობის უკანდახევას და ნაციონალური სახელმწიფოს იდეის გარდაუვალ გაძლიერებას, რასაც რადიკალი რევოლუციონერი ძნელად ეგუება, თავდაპირველად სკეპტიკურად უცქერის დიდი ომის ტალღებში მარტოდ დარჩენილი საქართველოს დამოუკიდებლობის პერსპექტივას, მრისხანებით ავსებს მთავრობისა და დამფუძნებელი კრების სასახლის შპილიდან რევოლუციური წითელი დროშის მოხსნაც, მაგრამ პროცესების ურყევი ლოგიკა, საღი აზრი, პოლიტიკოსის პასუხისმგებლობის უნარი და მხედრული მოვალეობა ნაბიჯ-ნაბიჯ ძლევს ვალიკოს ფსიქოლოგიაში უტოპიური და რადიკალური იდეალების ნაშთებს. წყდება ყოველგვარი სენტიმენტები ჩრდილოეთის სივრცეებისადმი, სადაც დაბუდებული ორთავე ბოროტება - თეთრი და წითელი რუსეთი თანაბრად მიუღებელი და საძულველი ხდება. მათგან საქართველოს რესპუბლიკის - დემოკრატიის უკანასკნელი ბასტიონის დამცველად კვლავ სახალხო გვარდია დგება დარიალის კართან, ფსოუზე თუ ყარაიაზის ველზე.


სახალხო გვარდიის არტილერიის ბატარეა სოჭის ფრონტზე. საქართველოს ეროვნული არქივი.


სწორედ სახალხო გვარდია იყო საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის უსაფრთხოებისა და შიდა წესრიგის გარანტი. სახალხო გვარდიის მთავარი შტაბისა და ტერიტორიული პრინციპით მოწყობილი გვარდიის ადგილობრივი შტაბების კონტრდაზვერვა და მზვერავები არ აძლევდნენ გასაქანს საქართველოს დემოკრატიის მთავარ მტრებს, როგორც მაშინ მოიხსენიებდნენ, „მოსკოვის ოქროთი მოსყიდულ“ ბოლშევიკებს და მათ მომხრეებს. სახალხო გვარდიის მზვერავებს, რომლებიც ძველი რევოლუციონერები და კონსპირაციის კარგი მცოდნეები იყვნენ, მნიშვნელოვანი კავშირები ჰქონდათ არა მარტო რუსეთის იმპერიის ყოფილ ტერიტორიაზე, არამედ ირანის და ოსმალეთის ტერიტორიებზეც, ყველგან, სადაც კი რევოლუციისა და რევოლუციონერების კვალი იყო XX საუკუნის დასაწყისის პოლიტიკური ბრძოლების არეალში. 1921 წლის თებერვალში ლორეს ყოფილ ნეიტრალურ ზონაში მოწყობილი ბოლშევიკური პროვოკაციის წარმატების მიზეზად თანამედროვეები იქ გამოცდილი, რევოლუციური ბრძოლის მეთოდებისა და კონსპირაციის კარგად მცოდნე გვარდიელების არყოფნას ასახელებდნენ, რამაც ქართული შეიარაღებული ძალებისათვის ომის პირველი დღეების კატასტროფა განაპირობა და ფაქტობრივად თბილისის დაცვის ბედიც გადაწყვიტა.

რესპუბლიკის თავდაცვისუნარიანობისათვის სახალხო გვარდიის მნიშვნელობას ნამდვილად არ განაპირობებს ფავორიტიზმი და საუკუნის გადასახედიდან იდეოლოგიური თუ პოზიტივისტური მიკერძოება. მისი პოტენციალის ფხიზელი და ყველაზე დაკვირვებული შემფასებელი საქართველოს დამოუკიდებლობის მთავარი მტერი - საბჭოთა რუსეთის სამხედრო დაზვერვა იყო, რომლის რეზიდენტი, პავლე სიტინი საქართველოს ოკუპაციის გეგმების დამუშავებისას თავის საიდუმლო მოხსენებებში მთავარ მოწინააღმდეგედ და ყველაზე ეფექტიან საბრძოლო ფორმირებად სწორედ სახალხო გვარდიას მიიჩნევდა. ამიტომაც, საბჭოთა პროპაგანდა ათწლეულების მანძილზე განსაკუთრებული სიძულვილით მოიხსენიებდა როგორც ვალიკო ჯუღელს, ასევე სახალხო გვარდიას, მეთოდურად თხზავდა ნეგატიურ მითებს და კონტექსტიდან ამოგლეჯილი ამბებით აყალბებდა სახალხო გვარდიის ნამდვილ ისტორიას, რისი გავლენაც დღემდე იგრძნობა და კვლავაც ახერხებს საქართველოს მოქალაქეთა თაობების დეზორიენტაციას.

1921 წლის 11 თებერვლიდან, საქართველოს რესპუბლიკაზე საბჭოთა რუსეთის თავდასხმის დროს ვალიკო ჯუღელი კვლავ ფრონტზეა - კინოქრონიკამ შემოგვინახა კადრები, როგორ ეზიდება არსენალიდან საკუთარი ხელით ტყვია-წამლის ყუთებსა და საარტილიერიო ქვემეხების ნაწილებს ტრადიციულად, გვარდიის შტაბის წევრებთან ერთად. თბილისის დაცვისას, კოჯორ-ტაბახმელის სექტორში ვალიკო კვლავ პირადი მაგალითით ამხნევებდა გვარდიელებს და კონტრშეტევებით ამთელებდა რიცხობრივად უპირატესი მტრის მიერ გარღვეულ თავდაცვის ზღუდეებს. თბილისის დატოვებისა და უკანდახევის შემდეგ 1921 წლის 4-5 მარტს ოსიაურთან გამართულ ბრძოლაში იგი დაიჭრა და 17 მარტს, ბათუმიდან ემიგრაციაში გაჰყვა საქართველოს დევნილ მთავრობას.

ამ დროიდან იწყება ემიგრანტული ცხოვრება, რომელსაც თვითონ„დეზერტირობად“ მოიხსენიებს, თუმცა ეს წლებიც საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენისთვის მუდმივი შრომით და საიდუმლო მობილიზაციით იყო დატვირთული. 1921-1922 წლებში სტამბოლში ყოფნისას ვალიკო აქტიურად იყო ჩაბმული საქართველოს ემიგრაციის პოლიტიკური ცენტრის - პარიზსა და სამშობლოში წინააღმდეგობის იატაკქვეშა ფრონტს შორის მაკავშირებელი ორგანოს - „სტამბოლის პოლიტიკური კომისიის“ მუშაობაში, მონაწილეობდა საბჭოთა რუსული საოკუპაციო რეჟიმის წინააღმდეგ საერთო ფრონტის შექმნის მიზნით პარტიათა შორის მოლაპარაკების ხანგრძლივ პროცესში. სტამბოლშივე, 1922 წლის სექტემბერში ვალიკო ჯუღელმა სხვა სამხედრო მეთაურებთან ერთად დაამუშავა და საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის დევნილ მთავრობას პარიზში განსახილველად გაუგზავნა საქართველოში ერთიანი ანტისაბჭოთა აჯანყების სტრატეგიული გეგმა.

1923 წელს საქართველოს ემიგრანტული მთავრობა ვალიკო ჯუღელს საფრანგეთის სენ-სირის სამხედრო აკადემიის მოკლევადიან კურსზე აგზავნის სასწავლებლად. იგი აკადემიის კურსზე კაპიტნის წოდებით მიიღეს. ვალიკოს ევროპული სამხედრო სწავლება შვიდი თვე გრძელდებოდა. ის მოიცავდა როგორც თეორიულ სწავლას, ასევე პრაქტიკულ კურსსაც, რომელიც მან ბელფორში მდგარ 35-ე ქვეითთა პოლკში გაიარა. ევროპული გამოცდილება და ფრანგ სამხედროებთან ურთიერთობა ვალიკოს მსოფლმხედველობის განვითარებისა და ეროვნული იდენტობის გაძლიერების კიდევ ერთი დიდი ნაბიჯი გახდა. 1924 წლის ჩანაწერებში იგი ამ პერიოდს ყველაზე დასამახსოვრებელ და მნიშვნელოვან ეპიზოდად აღწერს: „განსაკუთრებით არ დამავიწყდება ის შვიდი თვე, რომელიც ბელფორში და სან-სირში გავატარე. იქ მე დავუახლოვდი საფრანგეთს, მის გულს, მის სულისკვეთებას!.. და საბოლოოთ დავრწმუნდი, რომ ფრანგის ხალხს ჩვენ ყველაზე ადვილათ, კარგად შევეწყობით. ჩემი ორიენტაცია მხოლოდ საფრანგეთზეა.“ განსაკუთრებით საინტერესოა ბელფორში ყოფნის შთაბეჭდილება, რომელსაც 1923 წლის 22 ივლისს გაგზავნილ პირად წერილში უზიარებს აკაკი ჩხენკელს:


ვალიკო ჯუღელი ბელფორის 35-ე პოლკში სამხედრო მომზადებისას. ბაადურ ქობლიანიძის პირადი კოლექცია.


„...გუშინ დავიწყე მუშაობა, გავყევი ერთერთი როტის მუშაობაზე. იყო თოფის სროლის ვარჯიშობა და მსუბუქი პულემიოტების დაშინჯვა. ოფიცრები ყოველივეს მიხსნიდნენ, მირკვევდნენ, მთლად უვიცი არც მე გამოვდექი და გუშინ როცა ერთად ამუშავდა ექვსი მსუბუქი ტყვიისმფრქვეველი, როცა კვლავ მეცა თოფის წამლის სუნი და როცა დავინახე დაკაპიწებული ჯარისკაცები - ამითამაშდა, ამიძგერდა გული! ფიქრები, დარდები, იმედები ყოველ მხრივ ამომაწვნენ. საქართველო ტანჯული, დაჩაგრული, დამარცხებული, მაგრამ კვლავ მებრძოლი სამშობლო დამიდგა თვალწინ, აგორაკებული, ამწვანებული ბუნებაც ჩემ ქვეყანას მომაგონებდა და დანაღვლიანებულ, ტანჯულ გულში შეიჭრა იმედი! გარდაუვალი, დაუძლეველი, მტკიცე და საფუძვლიანი იმედი! საქართველო მალე, სულ მალე იქნება თავისუფალი! - მეუბნებოდა გული. შეუძლებელია არ გადაიგდოს მან მტრის უღელი! და თუ როდესმე მე მქონია ბრძოლის და თავდადების სურვილი, თუ როდესმე მქონია იმედი გამარჯვებისა, დღეს ყოველივე ჩემში ეს გაორკეცდა...“

1924 წლის თებერვალში ვალიკო ბენია ჩხიკვიშვილთან, ვიქტორ ცენტერაძესთან, გრიგოლ ცინცაბაძესთან და საქართველოდან არალეგალურად ჩასულ ვასო ნოდიასთან ერთად საიდუმლოდ ბრუნდება საქართველოში ერთიანი, ეროვნული, ანტისაბჭოთა აჯანყების ორგანიზებაში წინააღმდეგობის ცენტრის - საქართველოს დამოუკიდებლობის კომიტეტის დასახმარებლად. გვარდიის სარდლის ავტორიტეტი და გამოცდილება ამ გადამწყვეტ მომენტში უაღრესად დიდ მნიშვნელობას იძენდა. „მადლობა ღმერთს! ყინული გატყდა და წყალი დაიძრა!.. მე ვბრუნდები ...“. - წერს იგი თებერვლის დღიურში.


ვალიკო ჯუღელი ათენში, აკროპოლისში, საქართველოში დაბრუნებისას. 1924 წლის 19 თებერვალი. სხედან, მარცხნიდან: გრიგოლ ცინცაბაძე, ვასო ნოდია, ბენია ჩხიკვიშვილი. დგანან - ვალიკო ჯუღელი და ვიქტორ ცენტერაძე . ქართული ემიგრაციის მუზეუმი, გურამ შარაძის კერძო კოლექცია.


1924 წლის გაზაფხულზე, ოკუპირებულ საქართველოში არალეგალურად შემოსვლიდან რამდენიმე კვირა ვალიკო წინააღდმეგობის ძველ და ტრადიციულ ბასტიონში - გურიაში რჩებოდა, შემდეგ კი თბილისში გადაინაცვლა და დამოუკიდებლობის კომიტეტის სამხედრო კომისიაში საყოველთაო აჯანყების სამზადისს ხელმძღვანელობდა. იყენებდა პარტიულ ფსევდონიმს - „ზურაბი“.

საქართველოს სსრ საგანგებო კომისიამ (ჩეკა) ვალიკო ჯუღელი თბილისში დააპატიმრა 1924 წლის 6 აგვისტოს პასტერის ქუჩაზე, როდესაც ის საიდუმლო კრებიდან ბრუნდებოდა, თავის საიდუმლო კურიერთან, ახალგაზრდა მარქსისტთა ორგანიზაციის წევრ ქეთო ხუციშვილთან ერთად. „ზაკჩეკაში“ დაკითხვისას საბჭოთა სპეცსამსახურების შეფობამ, სოლომონ მოგილევსკიმ, ეპიფანე კვანტალიანმა და ლავრენტი ბერიამ ვალიკოს სტამბოლში მის მიერვე დამუშავებული აჯანყების გეგმა დაუდეს წინ, რითაც მისი ფსიქოლოგიური გატეხვა და იმაში დარწმუნება სცადეს, რომ აჯანყება გაცემული იყო. საკანში თვითმკვლელობის წარუმატებელი მცდელობის შემდეგ ჯუღელმა მოითხოვა, რომ მიეცათ საშუალება, დაკავშირებოდა თანამებრძოლებს თხოვნით - გაეუქმებინათ აჯანყება. რა თქმა უნდა, საოკუპაციო რეჟიმი ამას არ დაუშვებდა, თუმცა მოსალოდნელი აჯანყების დეზორგანიზებისა და ფსიქოლოგიური შეტევის ამ ტაქტიკის გასაღრმავებლად მათ პატიმრობიდან გაათავისუფლეს იატაკქვეშელი სოციალ-დემოკრატი, ვანო ღლონტი, რომელმაც ეს გზავნილი დამოუკიდებლობის კომიტეტს გააცნო. კომიტეტმა, მიღებული წესის თანახმად (დაპატიმრებულ თანამებრძოლთან „ჩეკას“ მეშვეობით კომუნიკაციის გამორიცხვა) პასუხად დაუბრუნა, რომ აჯანყების საკითხი დღის წესრიგში არც იდგა. ვალიკო ჯუღელის შემდეგი ნაბიჯი, წერილით მიემართა ჩეკას ხელმძღვანელობისათვის და კომუნისტურ პრესაში გამოექვეყნებინა ღია მიმართვა თანამებრძოლებისათვის - არ დაეშვათ შეიარაღებული აჯანყება, დღემდე მიღებულია მის ბოლო, განწირულ მცდელობად, თავიდან აერიდებინა გარდაუვალი ტრაგედია და სისხლისღვრა და ამით ბოლო მისია შეესრულებინა, თუმცა გაზეთ „კომუნისტის“ ფურცლებზე 29 აგვისტოს ნომერში დაბეჭდილ მის წერილებში დაკვირვებული თვალი მაინც გაარჩევს ნართაულ მინიშნებებს თანამებრძოლებისადმი, რაც გვაფიქრებინებს, რომ საოკუპაციო რეჟიმის სპეცსამსახურების შეფობის, ერთი შეხედვით, თავგამოდებული მცდელობა, დაერწმუნებინა მოწინააღმდეგე აჯანყების უპერსპექტივობაში, მათი უცნაური და უადგილო ჰუმანურობის ნაყოფი კი არ ყოფილა, არამედ სერიოზული და პანიკური შიში მოსალოდნელი აფეთქების წინ, რის გამოც, სავარაუდოდ, აჯანყების დატყვევებული ლიდერი მოწინააღმდეგეს ამ „თამაშში“ შეჰყვა და უკანასკნელ მიმართვაში დაშიფრულად რისკიანი ნაბიჯის აღსრულებისაკენ მოუწოდა თანამებრძოლებს. თუმცა, შეუქცევად პროცესს ვეღარც ეს ნაბიჯი გააძლიერებდა - წერილები 29 აგვისტოს გამოქვეყნდა, საყოველთაო აჯანყება კი ამავე დღის გამთენიისას უნდა დაწყებულიყო, ისე, რომ რეჟიმის საყვირი - გაზეთი „კომუნისტი“ დღის შუქზე გამოსვლას ვერც მოასწრებდა. თუმცა დათქმულ ვადაზე ერთი დღით ადრე - 28 აგვისტოს ჭიათურაში ნაადრევმა გამოსვლამ ეს პერსპექტივაც ტრაგიკულად ჩააგდო და სარისკო აჯანყების ბედი მარცხისკენ შეაბრუნა, რამაც ინიციატივა საოკუპაციო რეჟიმის ხელში გადაიტანა. აღმოსავლეთ საქართველოში წარმატების პერსპექტივა მოისპო.

ვალიკო ჯუღელი, სხვა ასეულობით პოლიტპატიმართან და მოქალაქეებთან ერთად, „ჩეკამ“, სავარაუდოდ, აჯანყების უკვე საყოველთაო ფაზის პირველივე ღამით - 30 აგვისტოს დახვრიტა თბილისში.



1924 წლის აჯანყებისას დააპატიმრეს და დახვრიტეს ვალიკოს ძმაც - ილიკო ჯუღელი. ანთიმოზ ჯუღელი, რომელიც ორი ვაჟის ტრაგიკულ დაღუპვას მოესწრო, სოხუმში გარდაიცვალა 1925 წლის 13 ივლისს, დაკრძალეს სოხუმში. მისი საფლავიც ისევე უცნობია დღეს შთამომავლობისთვის, როგორც მისი შვილებისა და საქართველოს გათავისუფლებისთვის ბრძოლაში დაღუპული და დახვრეტილი ათასობით ადამიანისა.

ვალიკო ჯუღელის დღიური „მძიმე ჯვარი“ პირველად 1920 წლის ბოლოს გამოქვეყნდა. ძნელი სათქმელია, რუსულენოვანი უმაღლესი განათლების ტენდენციის გამო, იგი ორიგინალშივე რუსულად იწერებოდა, თუ მაქსიმალურად ფართო აუდიტორიის - მათ შორის მტრის რიგებზე ზემოქმედებისათვის დაიბეჭდა ამ ენაზე. 1921 წლის საბჭოთა რუსული ოკუპაციის შემდეგ, ვალიკო ჯუღელის „მძიმე ჯვარი“ ისევე როგორც სხვა ანტისაბჭოთა ლიტერატურა, სასტიკად იყო აკრძალული და რეჟიმი მხოლოდ კონტექსტიდან ამოგლეჯილ ფრაზებს იყენებდა პროპაგანდისთვის. ამის მაგალითია ლევ ტროცკის მიერ 1922 წელს დაწერილი პროპაგანდისტული ნაშრომი „იმპერიალიზმსა და რევოლუციის შორის,“ სადაც ის საგარეო მოხმარებისთვის, „საქართველოს მენშევიკური ხელისუფლების დაუნდობლობის“ აღსაწერად შერჩევით და უკონტექსტოთ იყენებდა ვალიკო ჯუღელის „მძიმე ჯვარის“ ფრაზებს, რასაც საბჭოთა საქართველოს ბოლშევიკური პროპაგანდა ადგილობრივ დონეზე კიდევ უფრო, ხვეწდა და განავრცობდა. დღემდე „მძიმე ჯვარის“ მხოლოდ რამდენიმე საბიბლიოთეკო თუ კერძო კოლექციის ეგზამპლარი იყო შემორჩენილი. 2022 წელს გამომცემლობა „ზიარისა“ და „საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორიის (SOVLAB)” თანამშრომლობით ვალიკო ჯუღელის „მძიმე ჯვარი“ პირველად სრულფასოვნად ითარგმნა ქართულ ენაზე და გამოიცა. სარედაქციო ჯგუფმა მაქსიმალურად სცადა, საცნობარო აპარატით აღეჭურვა თანამედროვე გამოცემა - მოეძიებინა და დაეზუსტებინა პერსონალიები - მივიწყების წყვდიადიდან ამოეყვანა დღიურში ნახსენები საქართველოს თავისუფლებისათვის მებრძოლი და დაღუპული ადამიანები, მაქსიმალურად განემარტა მოვლენათა კონტექსტი და ეს უაღრესად პოლიტიკური და ამავდროულად პირადი ქრონიკა, თანამედროვე მკითხველისათვის ეპოქის ერთგვარ ცნობარად ექცია. ჩვენვე მივეცით თავს უფლება, ორიგინალი ტექსტის დანართში გაგვეგრძელებინა ვალიკო ჯუღელის გმირული ცხოვრების ქრონიკა, მის უკანასკნელ აკორდებამდე - ახლახანს აღმოჩენილი 1924 წლის დღიურის ფრაგმენტებით, მისი პირადი მიმოწერის გამოყენებით თუ სხვა თანადროული წყაროებით, რითაც მისი ტრაგიკული, მაგრამ ჰეროიზმით გაჯერებული ცხოვრების სრული სურათი შეიკრა. ამავდროულად, გამოცემა მაქსიმალურად ეცადა გამოეყენებინა დღიურში ასახულ მოვლენათა ფოტოქრონიკა წიგნის ვიზუალურად გასამდიდრებლად. ამ გამოცემისათვის საგანგებოდ შეიქმნა რუკები, რომლებიც სრულად ასახავს სახალხო გვარდიის ლაშქრობების გეოგრაფიას 1918-1920 წლებში და მიგვანიშნებს, რამდენი ბრძოლის გადატანა მოუწია საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკას პირველი დღეებიდანვე.

ვიმედოვნებთ, რომ ამ გამოცემით კიდევ ერთი, მცირე ნაბიჯი გადაიდგმება იმ ადამიანების მეხსიერებაში აღსაბეჭდად, ვინც წინა საუკუნეში იბრძოდნენ და საკუთარი სისხლით დაამტკიცეს თავდადება სამშობლოსთვის, თავისუფლებისათვის და დემოკრატიისთვის, თავდადება რომელსაც საუკეთესოდ აღწერს ვალიკო ჯუღელის ერთ-ერთი პირადი, ემიგრანტული წერილის ნაწყვეტი:

„...განა ასეთ პირობებში შეიძლება ცხოვრება?! როცა ყოველ დღე, ყოველ წუთას თვალწინ გიდგას შენი ტანჯული ქვეყანა, როცა ყოველთვის თავს დაგტრიალებენ დახოცილ ამხანაგთა ლანდები და როცა ციხე-სარდაფებიდან შემოგყურებენ წამებულ ამხანაგთა ნაღვლიანი თვალები - განა შესაძლებელია დამშვიდებული და გაწოლილი ცხოვრება? არ იფიქრო, რომ ჩემში მარტო ძველი რუსული „პოკოიანსტვო“ ლაპარაკობდეს „პუსტ მენია ვისეკუტ! მუჟიკა სეკუტ-ჟე!“ არა - ამ ფსიქოლოგიურ მომენტს (რომელიც გასაგებია) თან ერთვის ის მთავარი მოსაზრება, რომ თუ დროზე არ მივეშველეთ სამშობლოს და დროზე არ გავიღეთ ყველამ საჭირო მსხვერპლი - მთელი საქართველო სასაფლაოთ გადაიქცევა! და მერე რაღა ეშმაკათ გვინდა ჩვენი ოხერი თავი?!“



სხვა ბლოგები
არქივების ჩაკეტვით რუსული დეზინფორმაცია ხეირობს
2024-01-12
...
ყარაიაზის მატრიარქი - ფარი-ხანუმ სოფიევა
2017-03-08
ყველას ნახვა