არქივების შესახებ ბევრი მანიპულაცია მოგვისმენია და ბევრსაც მოვისმენთ. ჯერჯერობით, არქივი ქართულ და აფხაზურ მხარეს იმისთვის უნდათ, რომ საკუთარი სიმართლის ლეგიტიმაცია მოახდინონ ისტორიული დოკუმენტებით. სამწუხაროდ, ისტორიული პროცესების ანალიზისთვის მზაობა ჯერ არ არსებობს.

წლების წინ თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში ისტორიკოსი მარიკა ლორთქიფანიძე აფხაზეთის ისტორიის შესახებ ლექციას გვიკითხავდა.ერთ-ერთი მორიგი დისკუსიის დროს აღნიშნა, რომ ქართველ და აფხაზ ისტორიკოსთა შორის უთანხმოების მიზეზი არა ისტორიული წყაროებისსიმცირე, არამედ მათ ინტერპრეტაცია არისო.ის ამაში აბსოლუტურად მართალი იყო. უფრო მეტიც, ამ გადმოსახედიდან ნათლად ჩანს, რომ ორივე ეროვნების მეცნიერები მხოლოდ იმაზე აკეთებდნენ აპელირებას, რაც მათ „აწყობდათ“, ანუ იმას, რაც ნაციონალური იდენტობის მშენებლობისთვისაა საჭირო.

ეს ტრადიცია ოფიციალურ ისტორიაში დღემდე შენარჩუნებულია. ისტორიკოსებს ხშირად არც კვლევის მეთოდი, არც შეკითხვები და არც საარქივო დოკუმენტები არ სჭირდებათ, რადგან დასკვნები წინასწარგამზადებული აქვთ. ისინი ცნობილი ტელესერიალის ჩცდ პერსონაჟს გრიშა კაკაჩიას ჰგვანან, რომელიც იცით, რატომ არ კითხულობს ილია ჭავჭავაძეს? იმიტომ რომ იცის წინასწარ, რა იქნება დაწერილი.

საბჭოთა კავშირის რღვევისა და პოლიტიკური კრიზისების დროს, საქართველოში ბევრი წერილობითი წყარო და ისტორიული დოკუმენტი განადგურდა.1990-იანი წლების დასაწყისშისაქართველოში რამდენიმე არქივი დაიწვა. პირველი ხანძარი თბილისში სამოქალაქო ომის დროს, შინაგან საქმეთა სამინისტროს ადმინისტრაციულ შენობასა და სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტის (სუკ) შენობებს გაუჩნდა, რომლებიც გვერდიგვერდ იყო. დაიწვა არქივის ნაწილი, თუმცა, დღემდე ოფიციალურად არსად ყოფილა განცხადებული, ზუსტად რა ფონდები დაიწვა, რომელი გადარჩა, რომელია დღემდე საიდუმლო და რომელია განსაიდუმლოებული. ზემოთ ჩამოთვლილ ოთხივე კატეგორიას დიდი მნიშვნელობა აქვს საზოგადოებისათვის.

მეორე ხანძარი კი სოხუმში მოხდა. 1992 წლის 22 ოქტომბერს დაახლოებით 17-18 საათზე ხანძარი გაუჩნდა დიმიტრი გულიას სახელობის აფხაზეთის ენის და ლიტერატურის ინსტიტუტის შენობას მაშინდელი რუსთაველის ქუჩაზე. ფაქტიურად, იმავე დროს ხანძარი გაუჩნდა აფხაზეთის სახელმწიფო არქივის შენობას ლესელიძეს ქუჩაზე. მაშინ საქართველოს რესპუბლიკის აფხაზეთის საქმეთა სახელმწიფო მინისტრმა გიორგი ხაინდრავამ განაცხადა, რომ„აღნიშნულ შენობებში ხანძრის გაჩენის მიზეზებს სათანადო ორგანოები შეისწავლიან და დამნაშავენი მკაცრად დაისჯებიან“. ამ ამბიდან 27 წელი გავიდა, დამნაშავეები კი . . .

ორივე ხანძრის ირგვლივ მითები და მანიპულაციები არ წყდება. მითების კვლავ წარმოებაში კი სახელმწიფო ინსტიტუციების წარმომადგენლებთან ერთად მოქალქეებიც არიან ჩართულნი. ერთერთი გამორჩეული ამბავი მეც მომისმენია. თბილისისხანძის შემდეგ ბევრი დოკუმენტი რუსთაველზე იყო მიმობნეული.ერთმა ადამინმა ეს დოკუმენტები აკრიფა, “დაჩაზე” წაიღო და შპალერის მაგივრად გააკრა საპირფარეშოში. ცოტა ხნის მერე მასთან მიდის მეგობარი, რომელიც შედის საპირფარეშოში და ხედავს, რომ კედელზე რეპრესირებული ბაბუის დახვრეტის ოქმია გაკრული. ტყუილ მართლის გარკვევას აქ ვერ შევძლებ, თუმცა, მსგავსი ამბები აშკარად უხვადაა. ხშირად მსგავსი ამბავი გადაწონის საარქივო დოკუმენტებში დაცულ ინფორმაციას, ჭორი ხომ გაცილებით პოპულარულია.

უცნობია ისიც, თუ როგორ წარიმართა სოხუმში არქივის დაწვის გამოძიების პროცესი. აფხაზურ ნაციონალურ ნარატივში კი ცალსახად ჩამოყალიბდა მეხსიერება, რომ ეს ის იყო ქართველების მცდელობა, წაეშალათ აფხაზების ცხოვრების კვალი საკუთრივ აფხაზეთის ტერიტორიაზე.

ამ შემთხვევაში არიქივი აღარ არის მხოლოდ მტვრიანი დოკუმენტების სათავსო, რომლის განადგურებით ისტორიის კონკრეტული პერიოდი ემსხვერპლა. ის უფრო ღრმა კვალს ტოვებს ნაციონალური მეხსიერების სისტემაში. ანთროპოლოგი თომას ერიქსენი ნაციონალიზმზე საუბრისას აღნიშნავს, რომეთნიკური იდეოლოგიების მნიშვნელოვან ელემენტს ჯგუფის ისტორიული უწყვეტობის ცნება წარმოადგენს. ზიარი ტრადიციებისა და ისტორიული ცნებების აპელირების გზით, ეს იდეოლოგიები იმის შთაბეჭდილებას ტოვებენ, თითქოს ეთნიკური ჯგუფი ბუნებრივია და მას ხანგრძლივი კულტურული უწყვეტობა გააჩნია. ეს ყველაფერი კი ერთი სივრცეში ბიბლიოთეკებში, არქივებში და მონუმენტებში შეიძლება იყოს გამოხატული. აფხაზებისთვის კი ასეთი ზიარი ისტორია ეს დამწვარი არქივი გახდა, სადაც ხშირად იმ დოკუმენტებსაც ათავსებენ, რომელიც იქ არც შეიძლება ყოფილიყო. თუმცა, კოლექტიურ მეხსიერებისათვის ეს ნორმალურიცაა და გასაგები.

სოხუმის არქივებში ხანძრის მერე არაერთი პროექტი განხორციელდა, რომლებიც არქივის აღდგენას ეხებოდა. ძირითადად, ეს გულისხმობს საქართველოს არქივებში აფხაზეთის შესახებ დოკუმენტების ასლების მიწოდებას აფხაზური მხარისათვის. ბევრი პროექტის წარმატება ხშირად მასში ჩართული ადამიანების კეთილსინდისიერებით და დიდი მოთმინებითაა განპირობებული. დონორები ხშირ შემთხვევაში დასავლური ფონდები არიან. პროცესი მეტნაკლები წარმატებით ამჟამადაც მიმდინარეობს.

აქ მივადექით ყველაზე დრამატულ ნაწილს. რატომ უნდათ აფხაზებს დოკუმენტები და რა მოტივაცია ამოძრავებს ოფიციალურ ქართულ მხარეს?

აფხაზეთის ისტორია განსაკუთრებით კი მეოცე საუკუნეში ქართველი ისტორიკოსების მხრიდან შესწავლილი ნაკლებადაა. არც აფხაზები აქტიურობენ ამ მხრივ. 2015 წელს გერმანელმა ისტორიკოსებმა მარკ იუნგემ და ბერნდ ბონვიჩმა, საქართველოს შსს არქივების დოკუმენტებზე დაყრდნობით, სტატისტიკური მეთოდის გამოყენებით დაწერეს წიგნის თავი, ეთნოსი და ტერორი. მას არაერთგვაროვანი რეაქცია მოჰყვა. ნაშრომი 1937-1938 წლებში, ლავრენტი ბერაის საქართველოს ცკ-ის მდივნობის დროს, ეთნიკური უმცირესობების წინააღმდეგ რეპრესიებს ეხებოდა. ცალკე იყო განხილული აფხაზების საკითხიც. ავტორთა მოსაზრებით რეპრესიები აფხაზების წინააღმდეგ და აფხაზური დამწერლობის ცვლილება 1937 წელს იყო მცდელობა „აფხაზური ერის ფორმირების პროცესის ხელშესაშლელად“.რამდენადაც მართებულია ეს მოსაზრება და საჭიროებს თუ არა რევიზიას ცალკე განხილვის საკითხია. თუმცა თავის ეთნოსი და ტერორი იმდენად მიუღებელი იყოისტორიკოსებისა და ბიუროკრატებისათვის, რომ საჯაროდ მის გაკიცხვასა და ლანძღვას არც კი მორიდებიან. მიუხედავად ამისა, ავტორები ვერ გადაარწმუნეს საკუთარ მოსაზრებებში და წიგნმაც დღის სინათლე იხილა.

ამ სკანდალიდან 2018 წელს, გამოვიდა სამტომეული, რომელიც იგივე 1937-1938 წლების რეპრესიებს ეხებოდა.პროექტის ოფიციალურ აღწერაში ვკითხულობთ, რომ ის განხორციელდა „შსს-ს არქივის პროექტი – „აღადგინე ისტორია არქივთან ერთად“ – ფარგლებში, ევროპის საბჭოს მხარდაჭერით.”მომზადდა ქართულ-აფხაზური ერთობლივი გამოცემა – „დიდი ტერორი აფხაზეთში” (აფხაზეთის ასსრ 1937-1938 წწ.) პროექტის საბოლოო შედეგი სამტომეული იყო. თბილისში პრეზენტაციაზე, შინაგან საქმეთა მინისტრის მოადგილე შალვა ხუციშვილმა აღნიშნა, რომ „ეს არის ქართველი და აფხაზი მეცნიერების ერთობლივი ნამუშევარი, ერთობლივი პროექტი, რომელიც ასახავს ჩვენს საერთო ისტორიას.“

ამ რიტორიკაში კარგად ირკვვევა, რომ ოფიციალური თბილისის სურვილია არქივების გარშემო პროექტები წარმოაჩინონ როგორც საერთო წარსულზე ერთობლივი მუშაობისა და მსჯელობის საშუალება.

სოხუმში წიგნის პრეზენტაცია პრეზიდენტი რაულ ხაჯიმბაც დაესწრო და წარმომადგენლობით ხარისხიც გაცილებით სოლიდური იყო.თუ აფხაზეთში არსებულ მედიას გადავავლებთ თვალს იხატება ერთგვარი ჰეროიკული ოპერაცია საარქივო დოკუმენტების მოსაპოვებლად. თუმცა ეს დოკუმენტები დღემდე ღიაადა თუ ადამიანი 3 ლარსგადაიხდის ერთი გვერდის ასლში, არქივი ამ მონაცემებსუპრობლემოდ იძლევა.

ამ მოჩვენებით ჰარმონიულობის მიღმა არის მთავარი. სამტომეული რეალურად იმ დოკუმენტების დემონსტრირებაა, რომლებიც სამეცნეირო წრეებისათვის დიდი ხანია ცნობილი. თუმცა მათი ინტერპრეტაცია ისევ „სახელმწიფო პოლიტიკის“ ნაწილია. ქართული მხარისთვის რეპრესიები “რუსული ოკუპაციის” შედეგია დახოლო აფხაზებისთვის ეს არის „ქართული ოკუპაციის“ შედეგი.

როგორც ზემოთ აღვნიშნე, აფხაზეთში დაიწვა ეროვნული არქივის ნაწილი და კვლევითი ინსტიტუტის არქივ-ბიბლიოთეკა. ხანძარი არ შეხებიაუნიკალურ აფხაზეთის უშიშროების არქივს, რომელშიც ბევრი საინტერესო დოკუმენტი მოიპოვება.თუმცა რეალურად შეუძლიათ თუ არა მკვლევარებს აქ მუშაობა თავისუფლად ბოლომდე, უცნობია. ისევე როგორც თბილისის ხანძრის შემდეგ, სოხუმის ხანძრის შემდეგ არ გამოქვეყნებული აღწერილობა, თუ რა საქმეები ინახება აფხაზურ არქივებში. 2018 წელს ეხო კავკაზასთვის მიცემულ ინტერვიუში აფხაზეთისარქივიდან გადანახულ საქმეებზე ღიად საუბრობდა რომან ღვინჯილია, აფხაზეთის რესპუბლიკის საარქივო სამმართველოს უფროსი. ის აღნიშნავს, რომ გაციფრულდება 1918-1921 წლების მასალები, რომელიც ეხება აფხაზეთის სახალხო საბჭოსა და მთიანი რესპუბლიკების მმართველობის მასალებს. ინტერვიუს ბოლოს ის ამბობს, რომ „შეუძლებელია გაზარდო თაობა გმირული მაგალითებისა და საკუთარი სახელმწიფოს ისტორიის ტრაგიკული ფურცლების ცოდნის გარეშე“.

არქივების შესახებ ბევრი მანიპულაცია მოგვისმენია და ბევრსაც მოვისმენთ. ჯერჯერობით, არქივი ქართულ და აფხაზურ მხარეს იმისთვის უნდათ, რომ საკუთარი სიმართლის ლეგიტიმაცია მოახდინონ ისტორიული დოკუმენტებით. სამწუხაროდ, ისტორიული პროცესების ანალიზისთვის მზაობა ჯერ არ არსებობს.

დავით ჯიშკარიანი

ისტორიკოსი

საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორიის მკვლევარის, ისტორიკოსის დავით ჯიშკარიანის ბლოგი თავდაპირველად ნეტგაზეთზე გამოქვეყნდა ჰაინრიჰ ბიოლის ფონდის თბილისის ოფისის "სამხრეთ კავკასიის ამბების" პროექტის ფარგლებში.