თედორე (თედო) გაბრიელის ძე კიკვაძე დაიბადა 1868 წლის აპრილში ქუთაისის გუბერნიის ოზურგეთის მაზრის შემოქმედის (თემის) საზოგადოების სოფელ მაკვანეთში, ღარიბი გლეხის ოჯახში; ეროვნებით ქართველი.

1884 წელს წარჩინებით დაამთავრა ოზურგეთის ოთხკლასიანი სასულიერო სასწავლებელი.

იმავე წელს სწავლა განაგრძო ტფილისის სასულიერო სემინარიაში. სემინარიაში სწავლის პერიოდში მონაწილეობდა სტუდენტების მიერ დაარსებულ არალეგალურ წრეებში, სადაც კითხულობდენ აკრძალულ ლიტერატურას; რედაქტორობდა სტუდენტურ არალეგალურ ხელნაწერ ჟურნალ „ლამპარს“ ფსევდონიმით „ხლაფორთაძე.“ ამავე ჟურნალში თანამშრომლობდნენ ნოე ჟორდანია და ფილიპე მახარაძე.

ფილიპე მახარაძესთან, ნოე ჟორდანიასთან და სხვებთან ერთად ხელმძღვანელობდა სტუდენტურ საპროტესტო გამოსვლებს სემინარიის ადმინისტრაციის წინააღმდეგ, მათ შორის სასწავლებელში ქართული ლიტერატურისა და ისტორიის სწავლების მოთხოვნით; შედეგად სემინარიის ადმინისტრაცია დათმობაზე წავიდა - 1890-1891 წლებში დაარსდა ქართული ენისა და ლიტერატურის რუსულენოვანი კათედრა, მაგრამ სემინარიელთა გამოსვლების ორგანიზატორებს, მათ შორის - თედო კიკვაძეს, სემინარიის დასრულებისას ყოფაქცევაში დაბალი ნიშნები გამოაყოლეს, რაც დიდ ბარიერს უქმნიდა უნივერსიტეტში სწავლის გაგრძელების მსურველთ.

1890 წლის ივნისში თედო კიკვაძე გურიაში, თავის სოფელში დაბრუნდა და გადაწყვიტა, ძველი ჩანაფიქრი განეხორციელებინა - დაეარსებინა სახალხო სკოლა; სკოლის გახსნისათვის საჭირო ოფიციალური ნებართვის მიღების პროცესი გაჭიანურდა და თედომ საკუთარი ინიციატივით შეკრიბა სამოცამდე მოსწავლე და მეცადინეობა დააწყებინა მის მიერვე შემუშავებული პროგრამით. 1891 წლისათვის ადმინისტრაცია უკვე ფაქტის წინაშე დააყენა და მალევე მიიღო სკოლისათვის საჭირო შენობა და მოწყობილობა, თუმცა სოფლის საზოგადოების ინერტულობის გამო ვერ შეძლო მოსაზღვრე ქობულეთის თემის მოსწავლეების სწავლაში ჩართვა.

მემკვიდრეობითი ფულადი ვალის გამო თედო კიკვაძემ მასწავლებლობა სხვას გადააბარა და ჭიათურაში მუშაობა დაიწყო შავი ქვის მრეწველ ნიკოლოზ ღოღობერიძესთან, რომელმაც ქართლში, რკინიგზის სადგურ გომში შავი ქვის კანტორის გამგედ დანიშნა. მას ჭიათურიდან ურმებით გადმოზიდული მადანი ფოთში ვაგონებით უნდა გაეგზავნა. ცხოვრება და მუშაობა რთულ პირობებში უწევდა. სადგურზე ერთი წელი იმუშავა, შემდეგ ის ამ ადგილზე ქართველმა მწერალმა, ეგნატე ნინოშვილმა შეცვალა. თვითონ კი 1896 წლამდე ღოღობერიძის ფირმაში სხვადასხვა პოზიციაზე მუშაობდა, აღებული ფულის ნაწილს კი სოფელში გზავნიდა მის მიერ მოწყობილი სკოლისათვის ინვენტარის შესაძენად. თედო კიკვაძის დიდი ძალისხმევის შედეგად 1894 წელს მაკვანეთის სკოლას მისცეს აკრედიტაცია - დაამტკიცეს ორკლასიან „სამინისტრო სკოლად“.

ჭიათურაში მუშაობის დროს მისი ბინა გადაიქცა ადგილობრივი დემოკრატიული ძალების თავშეყრის და კულტურული მუშაობის სივრცედ; მონაწილეობდა ჭიათურის ბიბლიოთეკის, თეატრის, საკვირაო სკოლის დაარსებაში; აქტიურად მოღვაწეობდა პრესაში და ჭიათურის მაღაროს მუშების პრობლემების შესახებ ყურადღების მობილიზებას ცდილობდა. ასევე აქტიურად უწევდა პროპაგანდას ქალთა ემანსიპაციას.

ამ პერიოდიდან თედო კიკვაძე ეცნობა მარქსისტულ ლიტერატურას და ებმება სოციალ-დემოკრატიული ჯგუფების მუშაობაში.

1896 წელს თედო კიკვაძის ინიციატივით და ფოთის ქალაქის თავის ნიკო ნიკოლაძის მხარდაჭერით ფოთში გაიხსნა პირველი ბიბლიოთეკა.

1897 წელს აკაკი წერეთლის მიწვევით მუშაობას იწყებს ჟურნალ „კრებულში“ (აკაკი წერეთლის მიერ დაარსებული ეს ჟურნალი ზეპირსიტყიერების ნიმუშების შეკრებას ემსახურებოდა) რედაქციის გამგედ. რედაქტორობასთან ერთად ითავსებდა რედაქციის საადმინისტრაციო-სამნეო ნაწილსაც, მდივნობასაც და სტილისტობასაც. ამ პერიოდში იგი ასევე თანამშრომლობდა ჟურნალ „კვალში“, სადაც ათავსებდა წერილებს ფსევდონიმებით - „ჭაღარა“, „თ. ჭაღარა“, „ბელასინი“, „ზღვისპირელი“, „პროლეტარი“, „ფანდი“, „კრიმანჭულაძე“, „ოღრასინი“, „ანასინი“, „უკუღმართი“, „ხლაფორთი“, „ჩინოვნიკი“, „კუდაბზიკი“, „დელეყანდი“, „ჭყაფშანელი“ და „ელვა“.

1898 წლის ბოლოს მუშაობდა მასწავლებლად ოზურგეთში; შემდეგ გადავიდა ბათუმში და იქ - 1899 წელს ოლქის მზრუნველის ნებართვით კერძო სასწავლებელი გახსნა, რომელიც 1901 წელს ოზურგეთში გადაიტანა.

1901 წელს იყო გურიის სავაჭრო-სამრეწველო ამხანაგობის „შუამავალის“ სარევიზიო კომისიის წევრი.

1904 წელს გურიაში აგრარულ ნიადაგზე წარმოქმნილი მღელვარების დროს, თედო კიკვაძის სახლში იკრიბებოდა ახლად დაარსებული სოციალ-დემოკრატიული ბიურო, რომლის წევრი თავადაც იყო. ბიურო ხელმძღვანელობდა მოსახლეობის მოთხოვნების სულთან კრიმ-გირეისათვის ორგანიზებულად მიწოდების პროცესს, აძლევდა დირექტივებს სხვადასხვა რაიონებს.

1905 წლის რევოლუციის დროს იყო გურიის მოძრაობის ლიდერის ბენია ჩხიკვიშვილის თანაშემწე, გურიის კომიტეტის წევრი; მუშაობდა აგიტატორად.

1905 წლის მარტში ჟანდარმებმა ღამის 10 საათზე კიკვაძის ბინა ალყაში მოაქციეს და დააპატიმრეს. თედო კიკვაძე სხვა მეამბოხე ტუსაღებთან ერთად მეტეხის ციხეში ჩასვეს. მას რუსეთის რომელიმე გუბერნიაში გადასახლება ელოდებოდა, თუმცა გაათავისუფლეს თბილისში მეფისნაცვლად ახალდანიშნული ვორონცოვ-დაშკოვის ამნისტიით.

გათავისუფლების შემდეგ მუშაობა დაიწყო გაზეთ "სხივში“ რედაქციის მდივნის თანამდებობაზე. „სხივი“ ხელისუფლებამ მალევე დახურა, თუმცა მის ნაცვლად გამოვიდა გაზეთი „განთიადი“, რომლის ირგვლივაც „ბოლშევიკების“ და „მენშევიკების“ დროებითი გაერთიანება მოხდა. ამ გაზეთში „ბოლშევიკების“ მხრიდან რედაქტორი იყო ფილიპე მახარაძე, „მენშევიკების“ მხრიდან ნოე ჟორდანია და სევერიან ჯუღელი, ხოლო თედო კიკვაძე გაზეთის მდივანი იყო. ხუთი ნომრის გამოცემის შემდეგ გაზეთი კვლავ დაიხურა. მაგრამ მის ნაცვლად გაიხსნა გაზეთი „ელვა“.

1906 წლის 15 აპრილს ავლაბრის არალეგალური ტიპოგრაფიის აღმოჩენის შემდეგ ჟანდარმერია თავს დაესხა „ელვის“ რედაქციას, სადაც იმ დროს (დილის 9 საათზე) თავმოყრილი იყვნენ რედაქციის თანამშრომლები და სოციალ-დემოკრატიული პარტიის სხვა წევრები; პოლიცია რედაქციაში საღამოს 5 საათამდე გაჩერდა და შენობაში შესული ყველა პირი დააპატიმრა: 80 კაცი, როგორც შემთხვევით შემოსულები, საპოლიციო უბანში გააგზავნეს, ხოლო რედაქციის თანამშრომლები და გარე საეჭვო პირები, სულ 24 ადამიანი მეტეხის ციხეში წაიყვანეს. მათ შორის იყო თედო კიკვაძეც, რომელსაც კატორღა ელოდა, რადგან ჩხრეკისას უპოვეს დოკუმენტი - პარტიის ვერის რაიონის ორგანიზაციის ბეჭდით, სადაც აღნიშნული იყო, რომ თედომ გენერალ გრიაზნოვის მკვლელის - არსენ ჯორჯიაშვილის მამას ფულადი დახმარება გადასცა.

მეტეხის ციხეში ჯდომის დროს თედო კიკვაძე ოზურგეთის მაზრაში აირჩიეს რუსეთის პირველი სახელმწიფო დუმის დეპუტატთა ამომრჩეველად, მაგრამ არჩევნებში მონაწილეობის მიღება ვერ შეძლო, რადგან ვერ მოხერხდა ციხიდან მისი დროებით გათავისუფლება.

ციხიდან გათავისუფლების შედეგ დაბრუნდა სოფელში და მასწავლებლობა განაგრძო; პარალელურად აგრძელებდა სოციალ-დემოკრატიული პარტიის იატაკქვეშა ორგანიზაციაში მუშაობას.

1907 წელს კვლავ მცირე ხნით დააპატიმრეს.

1907 წელს იძულებული გახდა, სასწრაფოდ დაეტოვებინა ოზურგეთი, რადგან აცნობეს, რომ სადამსჯელო ექსპედიციამ პოლიციის მოხელის - დიმიტრი მგელაძის დაჭრაში ეჭვი მასზე მიიტანა და დაპატიმრებასა და მოკვლას უპირებდა.

თედო კიკვაძემ თავი შეაფარა ტფილისს, სადაც მუშაობა დაიწყო იუმორისტულ ჟურნალ „ეკალში“, რომელიც მწვავე სატირის გამო ადმინისტრაციამ მალევე დახურა და რედაქტორი დააპატიმრა.

1909 წელს თედო დაბრუნდა ოზურგეთში, სადაც რეალური სასწავლებლის გახსნა სცადა,მაგრამ ჩანაფიქრი ვერ განახორციელა მაზრის უფროსის მტრული განწყობის გამო.

1912 წელს დაპატიმრების შიშით კვლავ მოუწია ტფილისში გადასვლა, სადაც აგრძელებდა პედაგოგიურ საქმიანობას სხვადასხვა სკოლებში და თანამშრომლობდა სოციალ-დემოკრატიულ პრესაში.

1914 წელს აირჩიეს ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების მთავარი გამგეობის წევრად, სადაც 1918 წლიდან იყო თავმჯდომარის ამხანაგი (მოადგილე), მინდობილი ჰქონდა წიგნების გამოცემის ხელმძღვანელობა, იყო საგამომცემლო სექციის თავმჯდომარე.

1917 წლიდან, მისი დაარსებიდანვე იყო განათლების მუშაკთა პროფკავშირის წევრი.

იყო სასკოლო სახელმძღვანელოების გადამამუშავებელი კომისიის თავმჯდომარე, „მხედრული“ შრიფტის შემსწორებელი კომისიის თავმჯდომარე, განათლების სამინისტროსთან არსებული სასკოლო კომიტეტის წევრი და საისტორიო-საეთნოგრაფიო საზოგადოების წევრი; მუშაობდა ტფილისის საგუბერნიო სასურსათო კომისიის გამგეობაში.

1917 წლის ნოემბერში აირჩიეს საქართველოს ეროვნული საბჭოს წევრად.

1918 წლის 26 მაისს ხელი მოაწერა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის დამოუკიდებლობის გამოცხადების აქტს. 1918 წლის განმავლობაში იყო საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის პარლამენტის წევრი.

1918 წლიდან 1919 წლის 28 აპრილამდე მუშაობდა თბილისის ქალთა მე-4 გიმნაზიაში ქართული სიტყვიერების მასწავლებლად.

1919 წელს აირჩიეს თბილისის ქალაქის საბჭოს ხმოსნად.

1919 წლის 12 მარტს აირჩიეს საქართველოს რესპუბლიკის დამფუძნებელი კრების წევრად საქართველოს სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტიის სიით. იყო სახალხო განათლების და სამანდატო კომისიების წევრი.

1921 წელს, საბჭოთა რუსეთის მიერ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ოკუპირების შემდეგ დარჩა საქართველოში და ჩაბმული იყო წინააღმდეგობის მოძრაობაში.

1921 წლის ივლისამდე მუშაობდა „სამეცნიერო საბჭოში (ყოფილი „სასკოლო კომიტეტი“). 1921 წლის ივლისიდან მიავლინეს განათლების სახალხო კომისარიატში სამუშაოდ. მონაწილეობას იღებდა საბჭოთა სკოლებისათვის ქართული ენის სახელმძღვანელოს შედგენაში.

წერდა საბავშვო მოთხრობებს.

თედო კიკვაძე 1923 წელს დააპატიმრა საქართველოს სსრ საგანგებო კომისიამ ("ჩეკა") თუმცა ბრალდების დაუსაბუთებლობის გამო გაათავისუფლეს.

1927 წელს განათლების სახალხო კომისრის, დავით კანდელაკის განკარგულებით დაინიშნა ქართული ლიტერატურის ლექტორად სამხატვრო აკადემიაში. ეს სასწავლებელი 1930 წელს შეუერთდა პედაგოგიურ ინსტიტუტს, როგორც სახვითი ხელოვნების ფაკულტეტი, სადაც თედო კიკვაძე განაგრძობდა ლექციების კითხვას დოცენტის ხარისხით.

1931 წლიდან პედაგოგიური ინსტიტუტის ქიმიურ-ტექნოლოგიურ ფაკულტეტზე ასწავლიდა რუსულ ენას. პედაგოგიური ინსტიტუტის ქუთაისში გადატანის შემდეგ კიკვაძემ მუშაობა განაგრძო თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში, სადაც ასწავლიდა რუსულ ენას.

თბილისის სამხატვრო აკადემიის დაარსების შემდეგ სახვითი ხელოვნების ფაკულტეტის ქართული ლიტერატურის ლექტორი გახდა. 1931 წელს ფაკულტეტმა გაუწია შუამდგომლობა პროფესორობაზე. 1931 წლიდან იყო საქართველოს სსრ მეცნიერ-მუშაკთა სექციის წევრი.

გარდაიცვალა 1935 წლის იანვარში.

წყაროები:

საქართველოს ეროვნული არქივი, ცენტრალური საისტორიო არქივი, ფონდი #1836, ანაწერი #1, საქმე #107, გვ. 59; საქმე #108; საქმე #109; ფონდი #1833, ანაწერი #1, საქმე #155; საქმე #157; საქმე #187; საქმე #1382.

საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტროს აკადემიის არქივი, 1-ლი განყოფილება (ყოფილი საქართველოს სსრ სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტის არქივი), ფონდი #8, საქართველოს სსრ სახელმწიფო პოლიტიკური სამმართველოს განსაკუთრებული სათათბიროს სხდომის ოქმები.

საქართველოს ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, ფონდი #13, საქმე #14.

ბრძოლის ხმა, #51, თებერვალი, 1935 წ. პარიზი; თსუ ქართული ემიგრაციის მუზეუმი, გურამ შარაძის კერძო კოლექცია.

მწერალთა ავტობიოგრაფიები, ლიტერატურის მუზეუმი, თბილისი, 2013 წელი.

ფოტო: გიორგი ლეონიძის სახელობის ქართული ლიტერატურის მუზეუმი.