არზაყან (დიმიტრი) კონსტანტინეს (ყაზილბაქის) ძე ემუხვარი (ემხა) დაიბადა 1881 წლის 13 აპრილს (ძველი სტილით) (მეორე ვერსიით 1880 წლის 26 ოქტომბერს) სოხუმის ოლქის სოფელ ჩხორთოლში (რეფი-შეშელეთი) თავადის ოჯახში; ეროვნებით აფხაზი.

მშობლების გარდაცვალების შემდეგ, ადრეული ასაკიდან იზრდებოდა ძიძის ოჯახში.

1890 წელს ოქუმის დაწყებითი სასწავლებლის დამთავრების შემდეგ სწავლა განაგრძო სენაკის სასულიერო სასწავლებელში, რომლის დასრულების შემდეგ - 1896 წელს შევიდა ქუთაისის სასულიერო სემინარიაში.

სემინარიაში სწავლის დროს ჩაება მოსწავლეთა არალეგალურ თვითგანვითარების წრეში და დაუახლოვდა სოციალ-დემოკრატიული მიმართულების ჯგუფებს; სემინარიაში რედაქტორობდა არალეგალურ ხელნაწერ ჟურნალ „რიჟრაჟს“.

1902 წელს სემინარიის დასრულების შემდეგ შეძლო, თავი აერიდებინა სამხედრო სამსახურში გაწვევისაგან, უარი თქვა, როგორ ოფიცრის კარიერაზე, ასევე უნივერსიტეტში სწავლის გაგრძელებაზე და დაბრუნდა სამურზაყანოში, სადაც და-ძმებთან ერთად ცხოვრობდა და ცდილობდა ადგილობრივი საზოგადოებას განათლებასა და განვითარებაში დახმარებოდა.

პარალელურად ჩაბმული იყო აფხაზეთში სოციალ-დემოკრატიული ორგანიზაციების მუშაობაში.

1905 წლის 17 ოქტომბრის მანიფესტის შემდეგ, სოციალ-დემოკრატიულმა ორგანიზაციამ - „რუსეთის სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტიის ბათუმის კომიტეტის სოხუმის ჯგუფმა,“ რომლის ხელმძღვანელიც არზაყან ემუხვარი იყო, რეალურად აიღო ხელში ქალაქ სოხუმის მმართველობა და ჩაანაცვლა მეფის ხელისუფლების თითქმის ყველა სტრუქტურა. მათ ჩამოაყალიბეს სახალხო მილიცია, დაყვეს ქალაქი უბნებად და ბოიკოტი გამოუცხადეს ქალაქის თვითმმართველობას. 1905 წლის ნოემბერში დემონსტრაციამ შეიმუშავა მოთხოვნა, რომ სოხუმის ქალაქის სათათბირო დაშლილიყო და საყოველთაო, პირდაპირი, თანასწორი და ფარული კენჭისყრით ახალი სათათბირო აერჩიათ, რისთვისაც მოსახლეობის ხელახალი აღწერა უნდა ჩატარებულიყო; ამ მიზნისათვის კი თვითმმართველობას 2000 მანეთი უნდა გამოეყო. ქალაქის თავმა თანხის გაცემაზე უარი თქვა, რევოლუციურმა ორგანიზაციამ მას ბოიკოტით უპასუხა; შეწყდა გადასახადების გადახდა და სათათბიროს ხმოსნებს გამოუცხადეს, რომ თუკი არ გადადგებოდნენ, საყოველთაო გაფიცვა ყველა სავაჭრო დაწესებულებაში გამოცხადდებოდა. ხმოსნებმა გადადგომის განცხადებები ქუთაისის გუბერნატორს - სტაროსელსკის გაუგზავნეს და სათათბირომ მუშაობა შეწყვიტა.

რევოლუციის დამარცხების შემდეგ არზაყან ემუხვარი სხვა ლიდერებთან ერთად დააპატიმრეს; 1908 წლის 28 აპრილს (ძველი სტილით) ტფილისის სასამართლო პალატამ მას 1 წლით პატიმრობა მიუსაჯა.

ციხიდან გათავისუფლების მომდევნო წლებში აგრძელებდა საზოგადოებრივ და პარტიულ საქმიანობას აფხაზეთში; იყო თავად-აზნაურთა კურიის თავმჯდომარე.

1917 წლის თებერვლის რევოლუციის შემდეგ იყო აფხაზეთის კომისარიატის თავმჯდომარე.

1919 წლის 12 მარტს აირჩიეს საქართველოს რესპუბლიკის დამფუძნებელი კრების წევრად საქართველოს სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტიის სიით.

ამავე წლიდან იყო აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის თავმჯდომარე.

1921 წელს საბჭოთა რუსეთის მიერ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ოკუპირების შემდეგ დატოვა სამშობლო და ცხოვრობდა ჩეხეთში, პრაღაში; 1927 წლიდან ხელმძღვანელობდა პრაღის ქართველთა კოლონიას.

მისი ოჯახი საქართველოში დარჩა; უფროსი ვაჟი - ვლადიმერ ემუხვარი 1937 წელს საბჭოთა ტერორის მსხვერპლი გახდა .

არზაყან ემუხვარი მოულოდნელად გარდაიცვალა 1939 წლის 24 მარტს დილის ექვს საათზე პარიზში, კლოდ-ბერნარის საავადმყოფოში სისხლის მოწამვლის დიაგნოზით.

27 მარტს დაკრძალეს ლევლილის ქართველთა სასაფლაოზე.

წყაროები:

საქართველოს ეროვნული არქივი, ცენტრალური საისტორიო არქივი, ფონდი #1836, ანაწერი #1, საქმე #108; საქმე #109; ფონდი #1833, ანაწერი #1, საქმე #155; საქმე #157; საქმე #187; საქმე #1382; ფონდი #113, ანაწერი #2, საქმე #216.

დამოუკიდებელი საქართველო, #155, მარტი, 1939 წ. პარიზი; თსუ ქართული ემიგრაციის მუზეუმი, გურამ შარაძის კერძო კოლექცია.

კავკასია, #4-5, აპრილი-მაისი, 1939 წ. ბერლინი; თსუ ქართული ემიგრაციის მუზეუმი, გურამ შარაძის კერძო კოლექცია.

ქართველები უცხოეთში, (ავტორთა ჯგუფი), „შპს. საქართველოს მაცნე", დიასპორის საკითხებში საქართველოს სახელმწიფო მინისტრის აპარატის შეკვეთით, თბილისი, 2012 წ.

ქედუხრელი რაინდი. ნატო მარშანია. გამომცემლობა უნივერსალი, თბილისი, 2012 წ.

ფოტო: ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ქართული ემიგრაციის მუზეუმი, გურამ შარაძის კერძო კოლექცია.